What’s in the air you breathe? - Amy Hrdina and Jesse Kroll

Translator: chnar kamal Reviewer: Daban Q. Jaff

Take a deep breath.

هەناسەیەکی قوڵ هەڵمژە.

In that single intake of air,

لە تاکە هەناسەیەکدا،

your lungs swelled with roughly 25 sextillion molecules,

سییەکانت بەرزبوونەوە بە نزیکەیی ٢٥ گەردیلەی سکستیلیۆن،

ranging from compounds produced days ago,

لە چەند پێکهاتەیەکی بەرهەم هاتوو چەند ڕۆژێک پێش ئێستا،

to those formed billions of years in the past.

بۆ ملیارەها ساڵ کە لە ڕابردوودا پێک هێنراون.

In fact, many of the molecules you’re breathing were likely

لە ڕاستیدا، زۆربەی گەردیلەکان کە تۆ هەڵیدەمژیت

exhaled by members of ancient civilizations

هەناسەدانەوەی خەڵکانی شارستانی کۆنەوە بێت

and innumerable humans since.

و مرۆڤێکی بێشومار لەو کاتەوە.

But what exactly are we all breathing?

بەڵام ئێمە بە تەواوی چی هەڵدەمژین دەدەین؟

Roughly 78% of Earth’s atmosphere is composed of nitrogen

بە نزیکەیی %٧٨ بەرگە هەوای زەوی لە نایترۆجین پێکهاتووە

generated by volcanic activity deep beneath the planet’s crust.

بەرهەم هاتوە لە چالاکی گڕکان لە ژێر توێکڵی زەوی.

The next major ingredient is oxygen, accounting for 21% of Earth’s air.

پێکهاتەی بنەڕەتیتر ئۆکسجینە، %٢١ی هەوای زەوی پێکدەهێنێت.

While oxygen molecules have been around as long as Earth’s oceans,

لەکاتێکدا گەردی ئۆکسجین لە دەوروبەری ئۆقیانوسەکانی زەویدا بوون،

oxygen gas didn’t appear until ocean dwelling microorganisms

گازی ئۆکسجین سەرهەڵنادات تاوەکو مایکرۆرگانیزمی نیشتەجێی زەریا

evolved to produce it.

پەرەی سەندەوە بۆ بەرهەم هێنانی.

Finally, .93% of our air is argon,

لە کۆتاییدا، %٩٣ی هەوای ئێمە ئارگۆنە،

a molecule formed from the radioactive decay of potassium

ئەو گەردیلەکان لە شیبونەوەی تیشکدەری ڕوناکی پۆتاسیۆمیان پێکهاتوون

in Earth’s atmosphere, crust, and core.

لە بەرگەهەواوە زەویدا، توێکڵی زەوی، و ناوک.

Together, all these dry gases make up 99.93% of each breath you take.

هەموویان، ئەو گازە وشکانە لە %٩٩.٩٣ لە هەر هەناسەیەک پێک دێن.

Depending on when and where you are, the air may also contain some water vapor.

بە پشت بەستن کەی و لە کوێیت، هەواکە ڕەنگە هەندێ هەڵمی ئاو لە خۆ بگرێت.

But even more variable is that remaining .07%,

بەڵام تەنانەت لەوەش جیاوازتر کە ماونەتەوە 0.7 %

which contains a world of possibilities.

ئەگەرەکانی جیهانە.

This small slice of air is composed of numerous small particles

ئەم پارچە بچووکەی هەوا لە پارچەی جیاوازی گەرد پێکهاتووە

including pollen, fungal spores, and liquid droplets,

بە هەڵاڵە، سووتەمەنی، و دڵۆپی شلەوە،

alongside trace gases like methane and carbon dioxide.

لەپاڵ شوێنکەوتنی گازەکان وەک میتان و ئۆکسیدی کاربۆن.

The specific cocktail of natural and man-made compounds

کۆکتێلی تایبەت بە پێکهاتە سروشتی و دروست کراوەکانی مرۆڤ

changes dramatically from place to place.

گۆڕانکاری بە شێوەیەکی کتوپڕ لە شوێنێکەوە بۆ شوێنێکی تر.

But no matter where you are,

بەڵام کێشە نییە لە کوێیت،

.07% of every breath you take likely contains man-made pollutants—

.٠٧% لە هەموو هەناسەیەک کە ئەگەری هەیە کە پیسکاری دروستکراوی مرۆڤ لە خۆ بگرێت-

potentially including toxic compounds that can cause lung disease, cancer,

لەوەیە پێکهاتە ژەهراوییەکان بگرێتەخۆ کە دەتوانێ ببێتە هۆی نەخۆشی سییەکان شێرپەنجە،

and even DNA damage.

و تەنانەت زیانەکانی دی ئێن ئەی.

There’s a wide variety of known pollutants but they all fall into two categories.

زۆر جۆری پیسکەر هەیە بەڵام هەموویان دەکەونە دوو کۆمەڵەوە.

The first are primary pollutants.

یەکەم پیسکەرەکانی سەرەکین.

These toxic compounds are directly emitted

ئەو پێکهاتە ژەهراویانە ڕاستەوخۆ دەینێری

from a man-made or naturally occurring source.

لە سەرچاوەی دروستکراوی مرۆڤەوە بە شێوەی سروشتی ڕوو ئەدات.

However, they don't always come from the places you'd expect.

هەر چۆنێک بێت، ئەوان هەمیشە لەو شوێنانە ناهێنن کە چاوەڕوانت دەکرد.

Some large factories mostly generate water vapor,

هەندێ کارگەی گەورە بەزۆری هەڵمی ئاو دروست دەکەن،

with only small quantities of pollutants mixed in.

تەنها لەگەڵ بڕێکی بچووک لە پیسکەرەکان تێکەڵ بوون.

Conversely, burning wood or dung can create polycyclic aromatic hydrocarbons;

پێچەوانەوە، سوتانی دار یان، پەین دەتوانێ هایدرۆکاربۆنی ئارۆماتیک پۆلیسیکلیک دروستکا

dangerous compounds that have been linked to several types of cancer,

پێکهاتە مەترسیدارەکان کە بەستراونەتەوە بە چەند جۆرێک لە شێرپەنچە،

as well as long-term DNA damage.

هەروەها زیانە درێژخایەنەکانی دی ئێن ئەی.

In all cases, pollutants interact with regional weather patterns and topography,

لە هەموو حاڵەتەکاندا، پیسکەرەرکان کارلێک لەگەڵ قاڵبی کەشو هەوای هەرێمی و تۆپۆگراڤی،

which can keep compounds local or spread them kilometers away.

کە دەتوانێ پێکهاتەکان لەناوخۆدا بمێنێتەوە یان، بەدرێژایی چەند کیلۆمەتر بڵاویان بکات.

When these molecules travel through the air, a transformation occurs.

کاتێک ئەو گەردیلە بەناو هەوادا گەشت دەکەن، گۆڕانێک ڕوودەدات.

Natural compounds called oxidants, formed by oxygen and sunlight,

پێکهاتە سروشتییەکان پێ دەوترێ ئۆکسیدان، لە لایەن ئۆکسجین و تیشکی خۆرە پێکهێنراوە،

break down the pollutants.

پیسکەرەکان تێکدەشکێنن.

Sometimes, these reactions make pollutants more easily washed out by rain.

هەندێ جار، ئەو کارلێک کردنانە وا لە پیسکەرەکان دەکا کە ئاسانتر باران دەشۆرێن.

But in other cases, they result in even more toxic secondary pollutants.

بەڵام لە حاڵەتەکانی تردا، ئەنجامەکە زیاتر پیسکارییە لاوەکیە ژەهراوییەکان ئەنجامیدەن.

For example, when factories burn coal,

بۆ نموونە، کاتێک کارگەکان خەڵوز دەسوتێنن،

they release high concentrations of sulfur oxides.

ڕێژەی بەرزی ئۆکسیدی گۆگرد بڵاو دەکەنەوە.

These molecules oxidize to form sulfates,

ئەو گەردیلانە ئۆکسید دەکەن بۆ پێکهێنانی سولفاتەکان،

which condense with water vapor in the air to form a blanket of fine particles

کە بە هەڵمی ئاو لە هەوادا چڕ دەبێ بۆ پێکهێنانی تەنۆچکەیەکی وورد

that impair visibility and cause severe lung damage.

کە توانایی بینین لاواز دەکا و زیانێکی زۆر بە سییەکان دەگەیەنێت.

This so-called sulfurous smog was well-known in 20th century London

لە سەدەی بیستەمی لەندەن ئەمە بە ناوەکەی سۆلفۆرۆس دوکەڵی ناسراو

and continues to plague cities like Beijing.

و بەردەوامە لە بڵأو کردنەوەی پەتا لە شارەکانی وەک پەکین.

Since the advent of cars,

لەو کاتەی کە ئۆتۆمبێلەکان پەیدا بوون،

another secondary pollutant has taken center stage.

و پیسکەرێکی لاوەکی تر قۆناخی ناوەندی گرتووە.

Exhaust from fossil fuel-burning vehicles releases nitrogen oxides and hydrocarbons

ماندوو بوون لە سوتاندنی سوتەمەنی فۆسیل ئۆکسیدی نایترۆجین و هایدرۆکاربۆن

which react to form ozone.

کە کاردانەوەیە بۆ چینی ئۆزۆن.

And while some ozone in the upper atmosphere

و کاتێک هەندێ ئۆزۆن لە بەرگە هەوای سەرەوە

helps shield us from ultraviolet rays, on the ground,

یارمەتی ئێمە دەدات لە تیشکی سەروبەنەوەشەیی لە سەر زەوی،

this gas can form alongside secondary particles and create photochemical smog.

ئەمە دەتوانێ لە تەنیشت گەردەکانی لاوەکی پێک بێت و کیمیایی دروست بکات.

This brown fog can be found covering densely packed cities,

ئەم تەم و مژە قاوەییە دەتوانرێت بدۆزرێتەوە کە شارەکانی بە خەستی داپۆشیوە،

making seeing difficult and breathing hazardous.

بە سەختی بینین و هەناسەدانی پڕ مەترسی.

It also contributes to climate change by trapping heat in the atmosphere.

هەروەها بەشدارە لە گۆڕانی کەش و هەوا بە کۆکردنەوەی گەرما لە بەرگە هەوا.

In recent decades, industrial activity has contributed to a huge spike

لەم چەند دەیەی دواییدا، چالاکی پیشەسازی بەشداری گەورەی لە سەرهەڵدانی

in various trace gas emissions,

لە شوێنەواری جۆراوجۆری دەرچوونی گاز کردووە،

fundamentally changing the air we all breathe.

بە شێوەیەکی بنچینەیی هەواکە دەگۆڕین کە هەموومان هەناسە دەدەین.

Many places have already responded with countermeasures.

زۆربەی شوێنەکان کاردانەوەی دژوەستانیان بەرامبەر بەم دۆخە هەیە.

Most cars produced since the 1980′s are equipped with catalytic converters

زۆربەی ئەو ئۆتۆمبێلانەی لە ساڵی ١٩٨٠وە بەرهەم هێنران گۆڕینی کاتالیتیک هەیە

that reduce the emission of carbon monoxide and nitrogen oxides.

کە بڵاوبونەوەی ئۆکسیدی کاربۆن و ئۆکسیدی نایترۆجین کەم دەکاتەوە.

And today, places like Beijing are battling smog

و ئەمڕۆ، ئەو شوێنانەی وەک پەکین شەڕ دەکەن

by electrifying their energy infrastructure

بە گۆڕینی ژیرخانینیان بۆ کارکردن بە کارەبا

and limiting automobile emissions altogether.

و سنوردارکردنی دەرچوونی ئۆتۆمبێل بەتێکڕایی.

But while moving away from fossil fuels is essential,

بەڵام کاتێک دوور کەوتنەوە لە سوتەمەنیە بەردینە زۆر گرینگە،

there's no universal remedy for air pollution.

هیچ چارەسەرێکی جیهانی نییە بۆ پیسبوونی هەوا.

Different regions need to respond with unique regulations

ناوچە جیاوازەکان پێویستە بە ڕێگایەکی بێ هاوتا وەڵام بدەنەوە

that account for their local pollutants.

کە ڕێگرە لە لە پیسبوونی ناوەخۆیەکان.

Because no matter where you live, we all share the same air.

چونکە گرینگ نییە لە کوێ دەژیت، ئێمە هەموومان یەک هەوا هەڵدەمژیین.