What’s in the air you breathe? - Amy Hrdina and Jesse Kroll

Çeviri: Gözde Alpçetin Gözden geçirme: Cihan Ekmekçi

Take a deep breath.

Derin bir nefes alın.

In that single intake of air,

O soluduğunuz tek bir nefesle

your lungs swelled with roughly 25 sextillion molecules,

akciğerleriniz yaklaşık olarak 25 sekstilyon molekülle şişiyor,

ranging from compounds produced days ago,

günler öncesinde üretilen bileşenlerden tutun,

to those formed billions of years in the past.

geçmişte milyarlarca yıl önce oluşanlara kadar değişiklik gösteriyorlar.

In fact, many of the molecules you’re breathing were likely

Doğrusu soluduğunuz moleküllerin çoğu

exhaled by members of ancient civilizations

büyük ihtimalle antik medeniyetlerin üyeleri

and innumerable humans since.

ve sayısız insan tarafından solunmuştu.

But what exactly are we all breathing?

Ama hepimiz tam olarak ne soluyoruz?

Roughly 78% of Earth’s atmosphere is composed of nitrogen

Dünya’nın atmosferinin yaklaşık %78′i gezegenin kabuğunun derinliklerinde

generated by volcanic activity deep beneath the planet’s crust.

volkanik faaliyetlerle ortaya çıkan azottan oluşuyor.

The next major ingredient is oxygen, accounting for 21% of Earth’s air.

Sonraki ana bileşen ise oksijen, Dünya’daki havanın %21′ine tekabül ediyor.

While oxygen molecules have been around as long as Earth’s oceans,

Oksijen molekülleri Dünya’daki okyanuslar kadar uzun süredir var olsa da

oxygen gas didn’t appear until ocean dwelling microorganisms

oksijen gazı, okyanusta yaşayan mikroorganizmalar

onu üretebilmek için evrilene kadar ortaya çıkmadı.

evolved to produce it.

Finally, .93% of our air is argon,

Son olarak havamızın %0,93′ü de argon,

a molecule formed from the radioactive decay of potassium

Dünya’nın atmosferinde, kabuğunda ve çekirdeğinde

in Earth’s atmosphere, crust, and core.

potasyumun radyoaktif çözülmesiyle oluşan bir molekül.

Together, all these dry gases make up 99.93% of each breath you take.

Tüm bu kuru gazlar, birlikte soluduğunuz her havanın %99,93′ünü oluşturuyor.

Depending on when and where you are, the air may also contain some water vapor.

Ne zaman ve nerede olduğunuza bağlı olarak havada ayrıca biraz su buharı da olabilir.

But even more variable is that remaining .07%,

Ama en değişkenlik gösterenler ise geriye kalan %0,07;

which contains a world of possibilities.

her türlü olasılığı barındırır.

This small slice of air is composed of numerous small particles

Bu küçük hava dilimi; karbondioksit ve metan gibi gaz karışımlarının yanında

including pollen, fungal spores, and liquid droplets,

polen, mantar sporları ve sıvı damlaları dahil olmak üzere

alongside trace gases like methane and carbon dioxide.

birçok küçük partikülden oluşur.

The specific cocktail of natural and man-made compounds

Doğal ve insan yapımı bileşimlerin belirli karışımları

changes dramatically from place to place.

yer yer çarpıcı şekilde değişkenlik gösterir.

But no matter where you are,

Ama nerede olursanız olun

.07% of every breath you take likely contains man-made pollutants—

soluduğunuz havanın %0,07′si muhtemelen insanın neden olduğu kirlilik içeriyordur—

potentially including toxic compounds that can cause lung disease, cancer,

akciğer hastalıklarına, kansere ve hatta DNA değişimine neden olabilecek

and even DNA damage.

toksik bileşimleri içeriyordur.

There’s a wide variety of known pollutants but they all fall into two categories.

Bilenen çok çeşitli kirleticiler var ama hepsi iki kategoriye ayrılıyor.

The first are primary pollutants.

İlki ana kirleticiler.

These toxic compounds are directly emitted

Bu toksik bileşimler direkt olarak

from a man-made or naturally occurring source.

insanın yapımı veya doğal olarak oluşan kaynaklardan yayılır.

However, they don't always come from the places you'd expect.

Yine de her zaman beklediğiniz yerlerden gelmezler.

Some large factories mostly generate water vapor,

Çoğunlukla bazı büyük fabrikalar

içine az miktarda kirletici karışan su buharı meydana getirirler.

with only small quantities of pollutants mixed in.

Conversely, burning wood or dung can create polycyclic aromatic hydrocarbons;

Diğer taraftan odun ya da gübre yakmak da

polisiklik aromatik hidrokarbonlar oluşurabilir

dangerous compounds that have been linked to several types of cancer,

ki bunlar uzun vadeli DNA hasarının yanı sıra

as well as long-term DNA damage.

birçok türde kanserle de bağlantılı tehlikeli bileşimlerdir.

In all cases, pollutants interact with regional weather patterns and topography,

Her durumda kirleticiler,

bölgesel hava modelleri ve topografya ile etkileşim içindedir

which can keep compounds local or spread them kilometers away.

ve bileşimleri yerel bölgede tutabileceği gibi kilometrelerce uzağa da yayabilir.

When these molecules travel through the air, a transformation occurs.

Bu moleküller havada ilerledikçe bir dönüşüm gerçekleşir.

Natural compounds called oxidants, formed by oxygen and sunlight,

Oksijen ve güneş ışığı tarafından oluşan oksidan denen doğal bileşimler

break down the pollutants.

kirleticileri parçalar.

Sometimes, these reactions make pollutants more easily washed out by rain.

Bazen bu tepkimeler kirleticileri yağmur ile daha kolay zayıflatmaya yarar.

But in other cases, they result in even more toxic secondary pollutants.

Ama diğer durumlarda çok daha toksik ikincil kirleticilere neden olurlar.

For example, when factories burn coal,

Örneğin, fabrikalar kömür yaktığında

they release high concentrations of sulfur oxides.

yüksek yoğunlukta kükürt oksit salgılarlar.

These molecules oxidize to form sulfates,

Bu moleküller sülfat oluşturmak için oksitlenirler,

which condense with water vapor in the air to form a blanket of fine particles

ki bunlar ağır akciğer hasarına neden olan ve görüşe zarar veren

that impair visibility and cause severe lung damage.

ince parçacık örtüsü oluşturmak için havadaki su buharıyla yoğunlaşır.

This so-called sulfurous smog was well-known in 20th century London

Kükürtlü sis denen bu duman 20. yüzyıl Londra’sında iyi bilinirdi

and continues to plague cities like Beijing.

ve Pekin gibi şehirleri rahatsız etmeye hala devam ediyor.

Since the advent of cars,

Arabaların gelişinden beri

another secondary pollutant has taken center stage.

diğer bir ikincil kirletici başa geçti.

Exhaust from fossil fuel-burning vehicles releases nitrogen oxides and hydrocarbons

Fosil yakıt yakan araçlardan çıkan egzoz, ozonu oluşturmak için tepkiyen

which react to form ozone.

hidrokarbon ve azot oksitleri yayar.

And while some ozone in the upper atmosphere

Yukarı atmosferdeki bir miktar ozon

helps shield us from ultraviolet rays, on the ground,

bizi ultraviyole ışınlardan korusa da

yeryüzünde bu gaz ikincil kirleticilerin yanında oluşabilir

this gas can form alongside secondary particles and create photochemical smog.

ve fotokimyasal duman yaratabilir.

This brown fog can be found covering densely packed cities,

Bu kahverengi sis yoğun şehirleri kaplarken bulunabilir,

making seeing difficult and breathing hazardous.

görmeyi zorlaştırır ve nefes alışı tehlikeli kılar.

It also contributes to climate change by trapping heat in the atmosphere.

Ayrıca atmosferde ısıyı hapsederek iklim değişikliğine de katkıda bulunur.

In recent decades, industrial activity has contributed to a huge spike

Son on yıl içinde endüstriyel faaliyetler

çeşitli gaz karışımlarının emisyonunda büyük bir yükselişe neden oldular,

in various trace gas emissions,

fundamentally changing the air we all breathe.

hepimizin soluduğu havayı temel olarak değiştirdiler.

Many places have already responded with countermeasures.

Birçok yer çoktan önlemlerini aldı.

Most cars produced since the 1980′s are equipped with catalytic converters

1980′lerden beri üretilen çoğu arabalara

karbonmonoksit ve azot oksitlerin emisyonunu azaltan katalizör takıldı.

that reduce the emission of carbon monoxide and nitrogen oxides.

And today, places like Beijing are battling smog

Günümüzde ise Pekin gibi yerler

by electrifying their energy infrastructure

enerji altyapılarını elektriğe dönüştürerek

and limiting automobile emissions altogether.

ve hep beraber otomobil emisyonunu sınırlayarak sisle mücadele ediyorlar.

But while moving away from fossil fuels is essential,

Ama fosil yakıtlardan uzaklaşmak gerekli olsa da

there's no universal remedy for air pollution.

hava kirliliğinin evrensel bir çözümü bulunmuyor.

Different regions need to respond with unique regulations

Farklı bölgelerin yerel kirleticileriyle baş edecek

that account for their local pollutants.

kendine özgü düzenlemeler getirmeleri gerekiyor.

Because no matter where you live, we all share the same air.

Çünkü nerede yaşarsanız yaşayın hepimiz aynı havayı paylaşıyoruz.