The rise and fall of history’s first empire - Soraya Field Fiorio

Translator: Sanntint Tint Reviewer: Myo Aung

History’s first empire rose out of a hot, dry landscape,

သမိုင်းရဲ့ ပထမဆုံးအင်ပါယာဟာ သီးနှံတွေ ဖြစ် ထွန်းဖို့ မိုးရေမရှိ၊ အိမ်ယာဆောက်လုပ်ဖို့

without rainfall to nourish crops, without trees or stones for building.

သစ်ပင်တွေ၊ ကျောက်တုံးတွေ မရှိတဲ့ ပူပြင်း၊ ခြောက်သွေ့တဲ့မြေပြင်ကနေ ပေါ်ထွန်းခဲ့တယ်။

In spite of all this, its inhabitants built the world’s first cities,

အားလုံးကင်းမဲ့ပေမဲ့ မှီတင်းနေထိုင်သူတွေဟာ ကမ္ဘာ့ ပထမဆုံး မြို့ကြီးတွေကို

with monumental architecture and large populations—

ခံ့ညားတဲ့ ဗိသုကာဖြင့်တည်ဆောက်ခဲ့ကြပြီး နေထိုင်ခဲ့ကြတဲ့ လူဦးရေတွေ များပြားခဲ့တယ်။

and they built them entirely out of mud.

ရွံ့မြေချည်း သက်သက်ကနေ တည်ဆောက်ခဲ့ကြတာပါ။

Sumer occupied the southern part of modern Iraq

ဆူမားဟာ မက်ဆိုပိုတေးမီးယားလို့ ခေါ်တဲ့ ဒေသတွင်းက ခေတ်သစ် အီရန်ရဲ့

in the region called Mesopotamia.

တောင်ဘက်ပိုင်းကို နေရာယူခဲ့တယ်။

Mesopotamia means “between two rivers”—

မက်ဆိုပိုတေးမီးယားက "မြစ်နှစ်ခုကြား" လို့ အဓိပ္ပာယ်ရတယ်၊

the Tigris and the Euphrates.

တိုက်ဂရစ်နဲ့ ယူဖရေးတီးစ် မြစ်တွေပါ။

Around 5000 BCE, early Sumerians used irrigation channels, dams, and reservoirs

ခရစ်နှစ်မတိုင်မီ ၅၀၀၀ ခန့်မှာ ဆူမေးရီးယန်း တွေဟာ မြစ်ရေကို လမ်းကြောင်းပြောင်းကာ အရင်က

to redirect river water and farm large areas of previously bone-dry land.

ခြောက်သွေ့တဲ့ မြေမှာ စိုက်ဖို့ ဆည်မြောင်း တွေ ဆည်တွေနဲ့ ရေလှောင်ကန်တွေ သုံးခဲ့တယ်။

Agricultural communities like this were slowly springing up around the world.

ဒီလို စိုက်ပျိုးမွေးမြူရေး လူစုတွေဟာ ကမ္ဘာ အနှံ့မှာ တဖြည်းဖြည်း မှိုလိုပေါက်လာနေတယ်။

But Sumerians were the first to take the next step.

ဒါပေမဲ့ ဆူမေးရီးယန်းတွေက နောက်တစ်ဆင့်ကို ပထမဆုံး တက်လှမ်းခဲ့သူတွေပါ။

Using clay bricks made from river mud,

မြစ်ရွှံ့မြေကနေ လုပ်တဲ့ မြေစေးအုတ်တွေကို သုံးရင်း

they began to build multi-storied homes and temples.

အထပ်များစွာပါတဲ့ အိမ်တွေနဲ့ ဘုရားကျောင်းတွေ စတင်ဆောက်လုပ်ခဲ့တယ်။

They invented the wheel—

ဘီးကို တီထွင်ခဲ့ကြတယ်။

a potter’s wheel, for turning mud into household goods and tools.

ရွှံ့မြေကို အိမ်သုံးပစ္စည်းတွေနဲ့ကိရိယာတွေ အဖြစ် ပြောင်းပေးတဲ့ အိုးထိန်းစက်တစ်ခုပါ။

Those clay bricks gave rise to the world’s first cities,

ဒီမြေစေးအုတ်တွေက ခရစ်နှစ်မတိုင်မီ နှစ် ၄၅၀၀ ခန့်လောက်မှာ ကမ္ဘာ့ ပထမဆုံး

probably around 4500 BCE.

မြို့ကြီးတွေ ပေါ်ထွန်းစေခဲ့တယ်။

At the top of the city’s social ladder were priests and priestesses,

မြို့ရဲ့ လူမှုရေးဆိုင်ရာ အဆင့်ရဲ့ထိပ်မှာ မြင့်မြတ်တယ်လို့ မှတ်ယူခံရသူတွေဖြစ်တဲ့

who were considered nobility,

ဘုန်းကြီးတွေနဲ့ ယဇ်နတ်ဆရာတွေရှိတယ်၊

then merchants, craftspeople, farmers, and enslaved people.

ဒီနောက် ကုန်သည်တွေ၊ လက်မှုပညာသည်တွေ၊ လယ်သမားတွေနဲ့ ကျွန်ပြုခံရသူတွေပါ။

The Sumerian empire consisted of distinct city-states

ဆူမေးရီးယန်း အင်ပါယာမှာ နိုင်ငံငယ်တွေလိုမျိုး လုပ်ဆောင်တဲ့

that operated like small nations.

ကွဲပြာ၊တဲ့ မြို့ပြနိုင်ငံတွေ ပါဝင်တယ်။

They were loosely linked by language and spiritual belief

ဒီနိုင်ငံတွေက ဘာသာစကားနဲ့ကိုးကွယ် ယုံကြည်မှုအရ လျော့ရဲရဲ ဆက်ထားပေမဲ့

but lacked centralized control.

ဗဟိုထိန်းချုပ်မှု ကင်းမဲ့တယ်။

The earliest cities were Uruk, Ur, and Eridu,

အစောဆုံး မြို့တွေက Uruk Ur နဲ့ Eridu တို့ဖြစ်ပြီး

and eventually there were a dozen cities.

နောက်ဆုံးမှာတော့ မြို့တစ်ဒါဇင်ရှိခဲ့တယ်။

Each had a king who served a role somewhere between a priest and a ruler.

တစ်မြို့စီမှာ ဘုန်းကြီးနဲ့အုပ်ချုပ်သူကြားက ကဏ္ဍတစ်ခုကို ထမ်းဆောင်တဲ့ ဘုရင်ရှိတယ်။

Sometimes they fought against each other to conquer new territories.

တစ်ခါတစ်ရံမှာ သူတို့ဟာ ပိုင်နက်သစ်တွေကို သိမ်းယူဖို့ အချင်းချင်း တိုက်ခိုက်ကြတယ်။

Each city was dedicated to a patron deity, considered the city’s founder.

တစ်မြို့စီဟာ မြို့ရဲ့တည်ထောင်သူလို့ မှတ်ယူကြတဲ့ မြို့စောင့်နတ်တစ်ပါးရှိတယ်။

The largest and most important building in the city was this patron god’s home:

မြို့အတွင်းက အကြီးဆုံးနဲ့ အရေးအပါဆုံး အဆောက်အအုံက ဒီမြို့စောင့်နတ်ကွန်းပါ။

the ziggurat, a temple designed as a stepped pyramid.

အဆင့်တွေပါတဲ့ ပိရမစ်တစ်ခုလို ပုံစံထုတ်ထားတဲ့ လေးထောင့် ဘုရားကျောင်းတစ်ခုပါ။

Around 3200 BCE, Sumerians began to expand their reach.

ခရစ်နှစ်မတိုင်မီ ၃၂၀၀ ခန့်မှာ ဆူမေးရီးယန်းတွေဟာ လက်လှမ်း ချဲ့ခဲ့တယ်။

The potter’s wheel found a new home on chariots and wagons.

အိုးထိန်းစက်ဟာ နှစ်ဘီးလှည်းတွေနဲ့ လေးဘီးလှည်းတွေမှာ နေရာသစ်တစ်ခု ရသွားတယ်။

They built boats out of reeds and date palm leaves,

ကျူပင်တွေနဲ့ စွန်ပလွန် ရွက်တွေကနေ လှေတွေကို တည်ဆောက်ခဲ့တယ်။

with linen sails that carried them vast distances by river and sea.

မြစ်နဲ့ ပင်လယ်ကနေ ဧရာမ အကွာအဝေးတွေဆီ သူတို့ကို သယ်ဆောင်တဲ့ ပိတ်စရွက်တွေနဲ့ပါ။

To supplement scarce resources, they built a trade network

ရှားပါးတဲ့ ရင်းမြစ်တွေကို အပိုဆောင်းဖို့ ကုန်သွယ်ရေး ကွန်ရက်တစ်ခုကို

with the rising kingdoms in Egypt, Anatolia, and Ethiopia,

အီဂျစ်၊ အနာတိုးလီးယား၊ အီသီယိုပီးယားမှာ ပေါ်လာတဲ့ဘုရင်နိုင်ငံတွေနဲ့ ဆောက်ခဲ့တယ်
၊

importing gold, silver, lapis lazuli, and cedar wood.

ရွှေ၊ငွေ၊ ကြည်ပြာရောင် ကျောက်မျက်၊ သစ်ကတိုးတွေ တင်သွင်းခဲ့တယ်။

Trade was the unlikely impetus

ကုန်သွယ်မှုက ကမ္ဘာ့ ပထမဆုံး အရေးအသားစနစ်

for the invention of the world’s first writing system.

တီထွင်မှုအတွက်တော့ အလားအလာမရှိတဲ့ တွန်းအားပါ။

It started as a system of accounting for Sumerian merchants

ဒါက အပြင်က ကုန်သည်တွေနဲ့ စီးပွားလုပ်တဲ့ ဆူမေးရီးယန်း ကုန်သည်တွေအတွက်

conducting business with traders abroad.

စာရင်းကိုင် စနစ်တစ်ခုအဖြစ် စတင်ခဲ့တယ်။

After a few hundred years, the early pictogram system

နှစ်ရာအနည်းငယ် အကြာမှာ ကျူနီဖောင်း လို့ခေါ်တဲ့ အစောပိုင်း အရုပ်စာစနစ်က

called cuneiform turned into a script.

အက္ခရာတစ်ခု အဖြစ်ပြောင်းသွားတယ်။

The Sumerians drafted up the first written laws

ဆူမေးရီးယန်းတွေဟာ ပထမဆုံး ရေးသားထားတဲ့ ဥပဒေတွေကိုရေးဆွဲခဲ့တယ်

and created the first school system, designed to teach the craft of writing—

အရေးအသား အတတ်ကို သင်ပေးဖို့ ပထမဆုံး ကျောင်းစနစ်ကို ဖန်တီးခဲ့ကာ

and pioneered some less exciting innovations, like bureaucracy and taxes.

ဗျူရိုကရေစီနဲ့အခွန်တွေလို စိတ်လှုပ်ရှားစရာ ပိုနည်းတဲ့ တီထွင်မှုတွေကို အစပျိုးခဲ့တယ်။

In the schools, scribes studying from dawn to dusk,

ကျောင်းတွေမှာ အရုဏ်တက်ကနေ ညနေအထိ ရှေးစာတွေ လေ့လာခြင်းက

from childhood well into adulthood.

ကလေးဘဝကနေ လူကြီးဘဝရောက်တဲ့အထိပါ။

They learned accounting, mathematics, and copied works of literature—

သူတို့ဟာ စာရင်းကိုင်၊ သင်္ချာကို သင်ယူပြီး စာပေလက်ရာတွေ၊ဓမ္မတေးတွေ၊ဒဏ္ဍာရီတွေ၊

hymns, myths, proverbs, animal fables, magic spells,

စကားပုံတွေ၊ တိရစ္ဆာန်ပုံပြင်တွေ၊ မှော်မန္တန်တွေနဲ့ အုတ်ကမ္ပည်းချပ်တွေပေါ်က

and the first epics on clay tablets.

ပထမဆုံး မော်ကွန်းကဗျာတွေကို ကူးယူခဲ့တယ်။

Some of those tablets told the story of Gilgamesh,

ဒီကမ္ပည်းချပ်တချို့က ဒဏ္ဍာရီပုံပြင်တွေရဲ့ ပုဂ္ဂိုလ်လည်းဖြစ်တဲ့

a king of the city of Uruk who was also the subject of mythical tales.

Uruk မြို့ရဲ့ ဘုရင် Gilgamesh ရဲ့ ဇာတ်လမ်းကို ပြောပြတယ်။

But by the third millennium BCE, Sumer was no longer the only empire around,

ဒါပေမဲ့ BCE တတိယ ထောင်စုနှစ်မှာ ဆူမားဟာ အနီးဝန်းကျင်က အင်ပါယာတင်မဟုတ်တော့ဘဲ

or even in Mesopotamia.

မက်ဆိုပိုတေးမီးယားမှာတောင်ပါ။

Waves of nomadic tribes poured into the region from the north and east.

လှည့်လည်နေထိုင်တဲ့ လူမျိုးစု အသုတ်တွေဟာ မြောက်၊အရှေ့ကနေ ဒေသတွင်းကို တသဲသဲဝင်လာတယ်။

Some newcomers looked up to the Sumerians, adopting their way of life

အသစ်ဝင်လာသူတချို့က ဆူမေးရီးယန်းတွေကို လေးစားပြီး သူတို့ရဲ့နေထိုင်ပုံကိုခံယူရင်း

and using the cuneiform script to express their own languages.

သူတို့ကိုယ်ပိုင် ဘာသာစကားတွေကို ဖော်ပြဖို့ ကျူနီဖောင်းစာကို အသုံးပြုကြတယ်။

In 2300 BCE, the Akkadian king Sargon conquered the Sumerian city-states.

၂၃၀၀ BCE မှာ အက်ကာဒီယန်းဘုရင် ဆာဂွန်ဟာ ဆူမေးရီးယန်း မြို့ပြနိုင်ငံတွေကိုသိမ်းတယ်။

But Sargon respected Sumerian culture,

ဒါပေမဲ့ ဆာဂွန်က ဆူမေးရီးယန်း ယဉ်ကျေးမှုကို လေးစားပြီး

and Akkadians and Sumerians existed side-by-side for centuries.

အက်ကာဒီယန်းတွေနဲ့ ဆူမေးရီးယန်းတွေဟာ ရာစုနှစ်တွေချီကာ ယှဉ်တွဲ တည်ရှိခဲ့တယ်။

Other invading groups focused only on looting and destruction.

အခြား ကျူးကျော်တဲ့ အုပ်စုတွက လုယက်ခြင်းနဲ့ ဖျက်ဆီးခြင်းကို အာရုံစိုက်ခဲ့ကြတယ်။

Even as Sumerian culture spread,

ဆူမေးရီယန်း ယဉ်ကျေးမှု ပျံ့နှံတဲ့ တစ်ချိန်တည်းမှာပဲ

a steady onslaught of invasions killed off the Sumerian people by 1750 BCE.

ကျူးကျော်မှုတွေရဲ့ ပုံမှန် သတ်ဖြတ်မှုက ဆူမေးရီးယန်းတွေကို ၁၇၅၀BCE အထိသုတ်သင်တယ်။

Afterward, Sumer disappeared back into the desert dirt,

ဒီနောက်မှာတော့ ဆူမားဟာ သဲကန္တာရ ဖုန်အတွင်းမှာ ပြန်ကွယ်ပျောက်သွားခဲ့ပြီး

not to be rediscovered until the 19th century.

၁၉ ရာစုမှသာ ပြန်လည်တွေရှိခဲ့တာပါ။

But Sumerian culture lived on for thousands of years—

ဒါပေမဲ့ ဆူမေးရီးယန်း ယဉ်ကျေးမှုက နှစ်ထောင်ချီကာ ရှင်သန်ခဲ့တယ်။

first through the Akkadians, then the Assyrians, then the Babylonians.

ပထမ အက်ကာဒီးယန်းတွေကနေ အက်ဆီးရီးယန်း၊ ဘေဘီလုံတွေအထိပါ။

The Babylonians passed Sumerian inventions and traditions through

ဘေဘီလုံတွေက ဆူမေးရီးယန်းတွေကို ဟီဗရူး၊ဂရိနဲ့ ရိုမန် ယဉ်ကျေးမှုတွေကနေ

along Hebrew, Greek, and Roman cultures.

တီထွင်မှုတွေနဲ့ အစဉ်အလာတွေကို လက်ဆင့်ကမ်းပေးခဲ့တယ်။

Some persist today.

တချို့က ယနေ့တိုင် ဆက်ရှိနေဆဲပါ။