The rise and fall of history’s first empire - Soraya Field Fiorio

Translator: Bích Nguyễn Reviewer: Minh-Hung Nguyen

History’s first empire rose out of a hot, dry landscape,

Đế chế đầu tiên trong lịch sử trỗi dậy trên vùng đất nóng và khô,

không có mưa để trồng trọt, không có cây hay đá để xây nhà.

without rainfall to nourish crops, without trees or stones for building.

In spite of all this, its inhabitants built the world’s first cities,

Mặc dù vậy, những cư dân đã xây dựng nên những thành phố đầu tiên của trái đất,

with monumental architecture and large populations—

với kiến trúc hoành tráng và dân số đông đúc—

and they built them entirely out of mud.

và họ xây dựng chúng hoàn toàn từ bùn.

Sumer occupied the southern part of modern Iraq

Đế chế Sumer nằm tại vùng phía nam của Iraq ngày nay

in the region called Mesopotamia.

tại vùng đất tên là Lưỡng Hà.

Mesopotamia means “between two rivers”—

Lưỡng Hà có nghĩa là “giữa hai dòng sông”—

the Tigris and the Euphrates.

chính là sông Ti-gơ-rơ và sông Ơ-phơ-rát.

Around 5000 BCE, early Sumerians used irrigation channels, dams, and reservoirs

Vào khoảng năm 5000 trước Công Nguyên,

người Sumer sớm đã sử dụng các kênh thủy lợi, đập và hồ chứa

to redirect river water and farm large areas of previously bone-dry land.

nhằm chuyển hướng nước sông

và canh tác ở những vùng đất rộng bị khô cằn trước đây.

Agricultural communities like this were slowly springing up around the world.

Những cộng đồng nông nghiệp như vậy đã từ từ mọc lên khắp thế giới.

But Sumerians were the first to take the next step.

Nhưng những người Sumer là người đầu tiên thực hiện bước tiến tiếp theo.

Using clay bricks made from river mud,

Bằng việc sử dụng gạch đất sét làm từ bùn sông,

they began to build multi-storied homes and temples.

họ bắt đầu xây dựng những ngôi nhà và đền thờ nhiều tầng.

They invented the wheel—

Họ phát minh ra bàn xoay— một chiếc bàn xoay làm gốm

a potter’s wheel, for turning mud into household goods and tools.

nhằm biến bùn trở thành đồ gia dụng và các dụng cụ.

Those clay bricks gave rise to the world’s first cities,

Những viên gạch đất sét này đã hình thành nên

probably around 4500 BCE.

những thành phố đầu tiên của thế giới, vào khoảng năm 4500 trước Công Nguyên.

At the top of the city’s social ladder were priests and priestesses,

Đứng đầu bậc thang xã hội của thành phố là các thầy tu và nữ tu sĩ,

who were considered nobility,

những người được coi là quý tộc,

then merchants, craftspeople, farmers, and enslaved people.

sau đó là thương gia, thợ thủ công, nông dân và nô lệ.

The Sumerian empire consisted of distinct city-states

Đế chế Sumer bao gồm các thành bang riêng biệt

that operated like small nations.

vận hành như những quốc gia nhỏ.

They were loosely linked by language and spiritual belief

Chúng được liên kết rời rạc bởi ngôn ngữ và niềm tin tâm linh

but lacked centralized control.

nhưng thiếu đi sự kiểm soát tập trung.

The earliest cities were Uruk, Ur, and Eridu,

Những thành phố ra đời sớm nhất là Uruk, Ur và Eridu,

and eventually there were a dozen cities.

và cuối cùng là nhiều thành phố khác.

Each had a king who served a role somewhere between a priest and a ruler.

Mỗi nơi có một vị vua đóng vai trò kết hợp của một tu sĩ và một nhà cầm quyền.

Sometimes they fought against each other to conquer new territories.

Đôi lúc những thành phố này chiến đấu chống lại nhau để chinh phục lãnh thổ mới.

Each city was dedicated to a patron deity, considered the city’s founder.

Mỗi nơi gắn với một vị thần bảo trợ, được coi là người sáng lập thành phố.

The largest and most important building in the city was this patron god’s home:

Tòa nhà lớn nhất và quan trọng nhất của thành phố là ngôi nhà của vị thần này,

the ziggurat, a temple designed as a stepped pyramid.

đó là Ziggurat, ngôi đền được thiết kế như một kim tự tháp bậc thang.

Around 3200 BCE, Sumerians began to expand their reach.

Từ khoảng năm 3200 trước Công Nguyên, người Sumer mở rộng phạm vi của họ.

The potter’s wheel found a new home on chariots and wagons.

Bàn xoay làm gốm được dùng làm bánh xe ngựa và toa xe chở đồ.

They built boats out of reeds and date palm leaves,

Họ làm thuyền từ cây lau sậy và lá chà là,

with linen sails that carried them vast distances by river and sea.

với những cánh buồm vải lanh đã đưa họ đi xa trên sông và biển.

To supplement scarce resources, they built a trade network

Nhằm bổ sung sự khan hiếm tài nguyên, họ đã tạo ra một mạng lưới thương mại

with the rising kingdoms in Egypt, Anatolia, and Ethiopia,

với những vương quốc đang trỗi dậy ở Ai Cập, Tiểu Á và Ethiopia,

importing gold, silver, lapis lazuli, and cedar wood.

nhằm nhập khẩu vàng, bạc, ngọc lưu ly và gỗ tuyết tùng.

Trade was the unlikely impetus

Thương mại không phải là động lực

for the invention of the world’s first writing system.

cho sự phát minh của hệ thống chữ viết đầu tiên trên thế giới.

It started as a system of accounting for Sumerian merchants

Chữ viết khởi nguồn như một hệ thống hạch toán cho các thương gia Sumer

conducting business with traders abroad.

những người buôn bán với thương nhân nước ngoài.

After a few hundred years, the early pictogram system

Sau một vài thế kỷ, hệ thống chữ tượng hình ban sơ

called cuneiform turned into a script.

được gọi là chữ hình nêm trở thành chữ viết.

The Sumerians drafted up the first written laws

Người Sumer đã thảo ra luật thành văn đầu tiên

and created the first school system, designed to teach the craft of writing—

và lập nên hệ thống trường học đầu tiên để dạy viết

and pioneered some less exciting innovations, like bureaucracy and taxes.

và tiên phong trong một số đổi mới kém thú vị hơn

như là bộ máy quan liêu và thuế.

In the schools, scribes studying from dawn to dusk,

Ở trường học, học sinh học miệt mài từ bình minh đến hoàng hôn,

from childhood well into adulthood.

từ thuở ấu thơ tới tận tuổi trưởng thành.

They learned accounting, mathematics, and copied works of literature—

Họ học kế toán, toán học, và các bản sao tác phẩm văn học—

thánh ca, thần thoại, tục ngữ, ngụ ngôn về các loài vật, thần chú,

hymns, myths, proverbs, animal fables, magic spells,

and the first epics on clay tablets.

và những bộ sử thi đầu tiên được viết trên phiến đất sét.

Some of those tablets told the story of Gilgamesh,

Một số trong đó nói về câu chuyện của Gilgamesh,

a king of the city of Uruk who was also the subject of mythical tales.

vị vua của Uruk, người cũng là chủ đề của những truyện thần thoại.

But by the third millennium BCE, Sumer was no longer the only empire around,

Nhưng đến thiên niên kỷ thứ ba trước Công Nguyên

Sumer không còn là đế chế duy nhất quanh khu vực

or even in Mesopotamia.

hay thậm chí ở vùng Lưỡng Hà.

Waves of nomadic tribes poured into the region from the north and east.

Các bộ lạc du mục tràn vào khu vực từ phía bắc và phía đông.

Some newcomers looked up to the Sumerians, adopting their way of life

Một số người mới đến ngưỡng mộ người Sumer và học theo lối sống của họ,

and using the cuneiform script to express their own languages.

sử dụng chữ viết hình nêm để biểu đạt ngôn ngữ của mình.

In 2300 BCE, the Akkadian king Sargon conquered the Sumerian city-states.

Vào năm 2300 trước Công Nguyên,

vị vua Sargon của đế quốc Akkad đã chinh phục những thành bang của Sumer.

But Sargon respected Sumerian culture,

Nhưng vua Sargon tôn trọng nền văn hóa Sumer,

and Akkadians and Sumerians existed side-by-side for centuries.

vậy nên người Akkad và người Sumer đã sống hòa thuận trong nhiều thế kỷ.

Other invading groups focused only on looting and destruction.

Những nhóm xâm lược khác chỉ tập trung vào duy nhất việc cướp bóc và phá hoại.

Even as Sumerian culture spread,

Ngay cả khi nền văn hóa Sumer lan rộng, một cuộc tấn công xâm lược dữ dội nổ ra

a steady onslaught of invasions killed off the Sumerian people by 1750 BCE.

đã giết chết người Sumer vào năm 1750 trước Công Nguyên.

Afterward, Sumer disappeared back into the desert dirt,

Sau đó, đế chế Sumer biến mất trong làn bụi của sa mạc,

not to be rediscovered until the 19th century.

và không được phát hiện cho đến thế kỷ 19.

But Sumerian culture lived on for thousands of years—

Nhưng nền văn hóa Sumer đã tồn tại trong hàng ngàn năm—

first through the Akkadians, then the Assyrians, then the Babylonians.

trước hết được lưu giữ bởi người Akkad, sau đó là người Assyria và người Babylon.

The Babylonians passed Sumerian inventions and traditions through

Người Babylon đã truyền lại những phát minh và truyền thống của người Sumer

along Hebrew, Greek, and Roman cultures.

qua văn hóa Do Thái, Hy Lạp và La Mã.

Some persist today.

Một vài tồn tại cho đến ngày nay.