The rise and fall of history’s first empire - Soraya Field Fiorio

Translator: Gyaband shera Reviewer: Daban Q. Jaff

History’s first empire rose out of a hot, dry landscape,

مێژووی ئەو ئیمپڕاتۆریەتەی لە خاکێکی گەرم و وشک سەریهەڵدا،

without rainfall to nourish crops, without trees or stones for building.

بەبێ باران بۆ گەشەسەندنی بەرووبوومەکان و بەبێ بوونی دار و بەرد بۆ کاری بنیاتنان.

In spite of all this, its inhabitants built the world’s first cities,

سەرەڕای هەموو ئەمانە، نیشتەجێبووەکانی یەکەم شاری جیهانیان بیانتنا،

with monumental architecture and large populations—

لەگەڵ بوونی ئەندازیاری ناوازە و دانیشتوانێکی زۆر—

and they built them entirely out of mud.

بەتەواوەتی لە قوڕەوە بیاتیان نا.

Sumer occupied the southern part of modern Iraq

سۆمەڕیەکان بەشی باشووری عێڕاقی سەردەمیانەیەن داگیر کرد

in the region called Mesopotamia.

لەم ناوچەیەی کە بە میزۆپۆتامیا ناسرا بوو.

Mesopotamia means “between two rivers”—

میزۆپۆتامیا واتا "لەنێوان دوو ڕووبار"—

the Tigris and the Euphrates.

ئەوانیش ڕووبارەکانی دیجلە و فوڕاتن.

Around 5000 BCE, early Sumerians used irrigation channels, dams, and reservoirs

نزیکەی ساڵی ٥٠٠٠ـی پێش زایینی، سۆمەڕییە کۆنەکان جۆگەکانی ئاو، بەنداوەکان و کۆگەکان

to redirect river water and farm large areas of previously bone-dry land.

بۆ دووبارە ڕێنوێنیکردنی ئاو و کێڵگە و ڕووبەرە زەویە وشکەکانی پێشتر بەکارهێنا.

Agricultural communities like this were slowly springing up around the world.

کۆمەڵگە کشتوکاڵیە هاوشێوەکای ئەمە بە هێواشی لە سەرتاسەری جیهان بڵاودەبوونەوە .

But Sumerians were the first to take the next step.

بەڵام سۆمەڕیەکان دەستپێشخەربوون بۆ ئەنجامدانی هەنگاوی داهاتوو.

Using clay bricks made from river mud,

ئەویش بە بەکارهێنانی خشتی قوڕین کە لە قوڕی ڕووبارەوە دروستکرابوون،

they began to build multi-storied homes and temples.

دەستیانکرد بە بنیاتنانی خانووی چەندین قاتی و پەرستگاکان،

They invented the wheel—

تایەیان بنیاتنا__

a potter’s wheel, for turning mud into household goods and tools.

تایەی گڵێنەیی، بۆ گۆڕینی قوڕ بۆ کەلوپەڵی ناو ماڵ و ئامێر بەکارھێنا.

Those clay bricks gave rise to the world’s first cities,

ئەو خشتە قوڕینانە بوونە هۆی بەدەرکەوتنی یەکەم شاری جیهان،

probably around 4500 BCE.

بە نزیکیەیی لە ساڵەکانی ٤٥٠٠ پێش زایینی.

At the top of the city’s social ladder were priests and priestesses,

بەرزترین ئاستی کۆمەڵایەتی شارەکە قەشەکان و ژنە قەشەکان بوون،

who were considered nobility,

کە بە خانەدان هەژمار دەکران،

then merchants, craftspeople, farmers, and enslaved people.

دواتر بازرگانەکان، خەڵکە پیشەوەرەکە و جوتیارەکان و کۆیلەکان دەهاتن

The Sumerian empire consisted of distinct city-states

ئیمپڕاتۆریەتی سۆمەڕی لە شاری ناوازە پێکهاتبوو

that operated like small nations.

کە بەشێوەی نەتەوەی بچووک بڵاوببوونەوە.

They were loosely linked by language and spiritual belief

لە ڕێگای زمان و بیروبڕاوی گیانی بەیەکەوە بەسترابوونەوە

but lacked centralized control.

بەڵام کێشەی دەستەمۆیی ناوەندیان هەبوو.

The earliest cities were Uruk, Ur, and Eridu,

کۆنترین شارەکان ئورک، ئوور و ئیردوو بوون،

and eventually there were a dozen cities.

لەکۆتاییدا دەیان شاری تریش هەبوون.

Each had a king who served a role somewhere between a priest and a ruler.

هەریەک لەم شارانە پادشایەکی هەبوو کە یان خزمەتی فەرمانڕەوای دەکرد یان قەشە.

Sometimes they fought against each other to conquer new territories.

هەندێک کاتیش لەگەڵ یەکتری شەڕیانکرد بۆ داگیرکردنی ناوچەی نوێ.

Each city was dedicated to a patron deity, considered the city’s founder.

هەر شارێک تایبەتکرابوو بە خوداوەندێکی پارێزەر و وەک دامەزرێنەری شارەکە دادەنرا.

The largest and most important building in the city was this patron god’s home:

گەورەترین و گرنگترین باڵەخانەی شارەکە هی خوداوەندی پارێزەری ماڵ کە بە خوداوەند:

the ziggurat, a temple designed as a stepped pyramid.

زگورەت ناودەبرا، پەرستگاکەی وەک هەڕەمێکی پلیکانەدار نەخشێندرابوو.

Around 3200 BCE, Sumerians began to expand their reach.

لە ساڵانی ٣٢٠٠ پێش زاینی، سۆمەڕیەکان دەستیانکرد بە فرانکردنی ناوچەکانیان،

The potter’s wheel found a new home on chariots and wagons.

تایە گڵێنەییەکان ماڵێکی نوێیان دۆزیەوە ئەویش لەسەر گالیسکە و دووچەرخەکان بوو.

They built boats out of reeds and date palm leaves,

بەلەمەکانیان لە قامیش و چڵی دارخورما دروستکرد،

with linen sails that carried them vast distances by river and sea.

لەگەڵ هەبوونی چارۆگەی کەتان کە ناوچە دوور فراوانەکانی ڕووبار و دەریاکانیان پێدەبڕی.

To supplement scarce resources, they built a trade network

بۆ تەواوکردنی سامانە دەگمەنەکەیان تۆڕی بازرگانییان

with the rising kingdoms in Egypt, Anatolia, and Ethiopia,

لەگەڵ شانشینە گەشەسەندووەکانی وەک میسڕ، ئەنادۆڵ و ئەسیوپیا دامەزراند،

importing gold, silver, lapis lazuli, and cedar wood.

کاری هەناردەکردنی زێڕ، زیو ڵازورد و دارئەرزیان دەکرد.

Trade was the unlikely impetus

بازرگانیکردن و هەناردەکردنە چاوەڕوانەکراوەکە بووە هۆی

for the invention of the world’s first writing system.

داهێنانی یەکەم سیستەمی جیهانی نووسین.

It started as a system of accounting for Sumerian merchants

ئەوەش سیستەمی ژمێریاری بوو بۆ بازرگانە سۆمەڕیەکان

conducting business with traders abroad.

لەگەڵ ئەوەش ئەنجامدانی کاری بازرگانی لەگەڵ دەرەوە سەریهەڵدا.

After a few hundred years, the early pictogram system

دوای چەند سەد ساڵێک، سیستەمی نووسینی وێنەیی

called cuneiform turned into a script.

کە بە نووسینی بزماری ناسراوە گۆڕا بۆ دەقی نووسین.

The Sumerians drafted up the first written laws

سۆمەڕیەکان یاسا سەرەتاییەکانی نووسینیان دروستکرد

and created the first school system, designed to teach the craft of writing—

و یەکەم سیستەمی خوێندنگەیان داهێنا ئەویش دروستکرابوو بۆ فێرکردنی پیتەکانی نووسین—

and pioneered some less exciting innovations, like bureaucracy and taxes.

پێشەوایی هەندێک نوێخوازی کەمتر سەرنجڕاکێشییان کرد، وەک بیۆکراسی و باجدان.

In the schools, scribes studying from dawn to dusk,

لە قوتانخانەکان، دانەرەکانیان لەگەڵ خۆرهەڵاتن تا خۆرئاوابوون دەیانخوێند،

from childhood well into adulthood.

لە منداڵیەوە تا تەمەنی پێگەیشتن.

They learned accounting, mathematics, and copied works of literature—

خۆیان فێری ژمێریاری و بیرکاری و کارە لەبەرگیراوەکانی ئەدەبی دەکرد—

hymns, myths, proverbs, animal fables, magic spells,

سروودە ئایینیەکان، ئەفسانە، پەندەکان چیرۆکی ئاژەڵان، نووسینی تەلیسمەکان،

and the first epics on clay tablets.

هەروەها یەکەم داستانی نووسراوە لەسەر پارچە قوڕەکان پەیدابوو.

Some of those tablets told the story of Gilgamesh,

هەندێک لەم پارچە قوڕانە باسی چیرۆکی گڵگامشیان کردووە،

a king of the city of Uruk who was also the subject of mythical tales.

پادشای شاری ئورک کە پاڵەوانی چیرۆکە ئەفسانەییەکان بووە.

But by the third millennium BCE, Sumer was no longer the only empire around,

بەڵام لە ساڵی سێ هەزاری پێش زایینی، سۆمەڕ تاکە ئیمپڕاتۆریەتی ناوچەکە نەما،

or even in Mesopotamia.

تەنانەت تاکە ئمپڕاتۆریەتی میزۆپۆتامیاش نەبوو.

Waves of nomadic tribes poured into the region from the north and east.

شەپۆڵێک لە هۆزە دەشتەکییەکان ڕژانە ناوچەکانی باکوور و خۆرهەڵات،

Some newcomers looked up to the Sumerians, adopting their way of life

هەندێک لەخەڵکە نوێیەکان لاساییان کردنەوە، و شێوازی ژیانی ئەوانیان پەیڕەودەکرد

and using the cuneiform script to express their own languages.

هەروەها شێوازی نووسینی بزماریان بەکاردەهێنا بۆ دەربڕینی زمانی خۆیان.

In 2300 BCE, the Akkadian king Sargon conquered the Sumerian city-states.

لە ساڵی ٢٣٠٠ پێش زایینی، پادشا سەرجۆنی ئەکەدی شار و ناوچەکانی سۆمەڕی داگیرکرد.

But Sargon respected Sumerian culture,

بەڵام سەرجۆن ڕێزی کلتوری سۆمەریەکانی گرت،

and Akkadians and Sumerians existed side-by-side for centuries.

هەربۆیە ئەکەدیەکان و سۆمەریەکان بۆماوەی چەندین سەدە لەگەڵ یەکتری بوون.

Other invading groups focused only on looting and destruction.

گروپە داگیرکەرەکانی تر تەنیا چاویان لە تاڵانکردن و تێکدان بوو.

Even as Sumerian culture spread,

تەنانەت لەگەڵ بڵاوبوونەوەی کلتوری سۆمەڕی،

a steady onslaught of invasions killed off the Sumerian people by 1750 BCE.

کۆمەڵە هێرشی بەردەوامی داگیرکەرەکان بووە هۆی کوشتنی سۆمەڕیەکان لە ١٧٥٠ پێشزاین.

Afterward, Sumer disappeared back into the desert dirt,

دوای ئەوە، گەڕانەوە سەر بیابانە وشکەکان

not to be rediscovered until the 19th century.

تاوەکو سەدەی ١٩ـەمەوە سەریانهەڵنەدایەوە.

But Sumerian culture lived on for thousands of years—

بەڵام کلتوری سۆمەڕی بۆ هەزاران ساڵ بە زیندوویی مایەوە—

first through the Akkadians, then the Assyrians, then the Babylonians.

سەرەتا لەلای ئەکەدیەکان پارێزرا، دواتر ئاشووریەکان و، ئیمپڕاتۆریەتی بابلیەکان.

The Babylonians passed Sumerian inventions and traditions through

بابلیەکان داهێنانەکان و نەریتەکانی سۆمەڕیەکانیان گواستەوە بۆ

along Hebrew, Greek, and Roman cultures.

کەلتوری جوولەکەکان، یۆناینەکان، ڕۆمانیەکان

Some persist today.

هەندێک لەو کەلتورانە تا ئەمرۆش هەر پەیڕەو دەکرێن.