History vs. Genghis Khan - Alex Gendler

Translator: sann tint Reviewer: Myo Aung

He was one of the most fearsome warlords who ever lived,

ဥရောပ-အာရှ တိုက်တစ်လွှားမှာ ရပ်တန့်လို့ မရနိုင်တဲ့ အောင်ပွဲတစ်ခုကို ဆင်နွှဲတဲ့

waging an unstoppable conquest across the Eurasian continent.

ရှင်သန်ခဲ့ဖူးသူတွေထဲမှာ ကြောက်စရာ အကောင်းဆုံး စစ်နယ်ရှင်တွေထဲက တစ်ယောက်ပါ။

But was Genghis Khan a vicious barbarian

ဒါပေမဲ့ Genghis Khan ဟာ ရက်စက်တဲ့ အရိုင်းအစိုင်း တစ်ယောက်လား။

or a unifier who paved the way for the modern world?

ဒါမှမဟုတ် ခေတ်သစ်ကမ္ဘာအတွက် လမ်းထွင်ပေးခဲ့တဲ့ စည်းရုံးပေးသူလား။

We'll see in "History vs. Genghis Khan."

" History vs. Genghis Khan" မှာ ကြည့်ကြမယ်။

"Order, order. Now who's the defendant today?

"ကဲ ခဏလေး တိတ်ကြပါ။ ဒီနေ့ တရားပြိုင်က ဘယ်သူလဲဟေ့။

Khan!"

Khan ပါ။

"I see Your Honor is familiar with Genghis Khan,

လူကြီးမင်းဟာ Genghis Khan နဲ့ ရင်းနှီးနေတာ သိပါတယ်။

the 13th century warlord whose military campaigns killed millions

၁၃ ရာစု စစ်နယ်ရှင် သူ့ရဲ့စစ်ရေး တိုက်ပွဲတွေက သန်းချီတဲ့ လူတွေကို သေစေပြီး

and left nothing but destruction in their wake."

ဒါတွေနောက်ပိုင်းမှာ အပျက်အစီး ကလွဲပြီး ဘာမှ မကျန်ခဲ့ပါ။"

"Objection. First of all, it's pronounced Genghis Kahn."

"ကန့်ကွက်တယ်။ အရင်ဆုံးက Genghis Kahn လို့ အသံထွက်တာ။

"Really?"

တကယ်လား။"

"In Mongolia, yes.

မွန်ဂိုလီးယားဘာသာနဲ့ဆို ဟုတ်ပါတယ်။

Regardless, he was one of the greatest leaders in human history.

သူဟာ လူ့သမိုင်းမှာ အကြီးကျယ်ဆုံး ခေါင်ဆောင်တွေထဲက တစ်ယောက်ဆိုတာထားလိုက်။

Born Temüjin, he was left fatherless and destitute as a child

Born Temüjin ဟာ ဖခင်မဲ့ကျန်ခဲ့ပြီး ကလေးဘဝက ခိုကိုးရာမဲ့ခဲ့တယ်။

but went on to overcome constant strife to unite warring Mongol clans

ဒါပေမဲ့ စစ်ဖြစ်နေတဲ့ မွန်ဂိုလူမျိုးစုတွေ ကို စုစည်းဖို့ အတောမသတ် ပဋိပက္ခတွေကို

and forge the greatest empire the world had seen,

ဆက်လက် ကျော်လွှားပြီး ကမ္ဘာက မြင်ကြတဲ့ အကြီးမားဆုံး အင်ပါယာကို ပုံသွင်းခဲ့တယ်။

eventually stretching from the Pacific to Europe's heartland."

နောက်ဆုံးမှာတော့ ပစိဖိတ်ကနေ ဥရောပ ဗဟိုဒေသအထိ ကျယ်ပြန့်ခဲ့တယ်။"

"And what was so great about invasion and slaughter?

"ကျူးကျော်မှုနဲ့ လူသတ်ပွဲကနဲ့ပတ်သက်ပြီး ဘာက ဒီလောက်ကြီးကျယ်တာလဲ။

Northern China lost 2/3 of its population."

တရုတ်ပြည် မြောက်ပိုင်းဟာ လူဦးရေရဲ့ ၃ ပုံ ၂ ပုံ ဆုံးရှုံးခဲ့တယ်။"

"The Jin Dynasty had long harassed the northern tribes,

"Jin မင်းဆက်ဟာ မြောက်ပိုင်း လူစုတွေကို အကြာကြီး ဒုက္ခပေးနှောင့်ယှက်ခဲ့တယ်။

paying them off to fight each other and periodically attacking them.

အချင်းချင်း တိုက်ခိုက်ဖို့ လာဘ်ထိုးပြီး အခါအားလျော်စွာ သူတို့ကို တိုက်ခိုက်တယ်။

Genghis Khan wasn't about to suffer the same fate

Genghis Khan ဟာ မွန်ဂိုတွေကို စုစည်းဖို့ က​ြိုးစားခဲ့သူ

as the last Khan who tried to unite the Mongols,

နောက်ဆုံး Khan လို အလားတူ ကံကြမ္မာကို ကြုံရခါနီး မဖြစ်ခဲ့ဘူး။

and the demographic change may reflect poor census keeping,

လူဦးရေ ပြောင်းလဲမှုက ညံ့ဖျင်းတဲ့ လူဦးရေစာရင်းထားခြင်းကို ထင်ဟပ်လောက်တယ်။

not to mention that many peasants were brought into the Khan's army."

ဆင်းရဲသား လယ်သမားများစွာကို Khan ရဲ့ တပ်ထဲကို ခေါ်တာ ထည့်မပြောသေးဘူး။"

"You can pick apart numbers all you want,

"သင် အလိုရှိရာ ကိန်းဂဏန်းတွေကို ကောက်ယူ၊ခွဲခြားနိုင်ပေမဲ့

but they wiped out entire cities, along with their inhabitants."

၎င်းတို့က နေထိုင်သူတွေနဲ့အတူ မြို့ကြီးတွေအားလုံးကို ဖျက်ပစ်ခဲ့တယ်။"

"The Khan preferred enemies to surrender and pay tribute,

"Khan က ရန်သူတွေကို လက်နက်ချပြီး လက်ဆောင်ပဏ္ဏာ ဆက်သဖို့ လိုလားပေမဲ့

but he firmly believed in loyalty and diplomatic law.

သစ္စာစောင့်သိမှုနဲ့ သံတမန် ဥပဒေကို ခိုင်မာစွာ ယုံကြည့်ခဲ့တယ်။

The cities that were massacred were ones that rebelled after surrendering,

အစုလိုက် အပြံလိုက် အသတ်ခံရတဲ့ မြို့တွေက လက်နက်ချပြီးနောက် ပုန်ကန်တဲ့ မြို့တွေ

or killed as ambassadors.

(သို့) သံတမန်တွေအဖြစ် အသတ်ခံရတာပါ။

His was a strict understanding of justice."

သူ့ဥပဒေက တရားမျှတမှုရဲ့ တင်းကျပ်တဲ့ နားလည်ခြင်းပါ။

"Multiple accounts show his army's brutality going beyond justice:

"မှတ်တမ်းမျိုးစုံက ပြတာက သူ့ရဲ့စစ်တပ် ရက်စက်မှုကတရားမျှတမှုကို ကျော်လွန်ပြီး

ripping unborn children from mothers' wombs,

မိခင်ဝမ်းထဲက မမွေးသေးတဲ့ ကလေးတွေကို ဆွဲဖောက်တာ၊

using prisoners as human shields,

ထောင်သားတွေကိုလူသား ဒိုင်းတွေ (သို့)

or moat fillers to support siege engines,

ဖမ်းဆီးရ စက်တွေကို ထောက်ပံ့ဖို့ ကျုံး ဖြည့်စာတွေအဖြစ်သုံးတာ

taking all women from conquered towns--"

သိမ်းပိုက်တဲ့ မြို့တွေက မိန်းမအားလုံးကို ခေါ်သွားတာတို့ပါ။"

"Enough! How barbaric!"

"တော်တော့။ ရိုင်းစိုင်လိုက်တာ။"

"Is that really so much worse than other medieval armies?"

"ဒါက အခြား အလယ်ခေတ် စစ်တပ်တွေထက် အများကြီး ပိုဆိုးခဲ့တာ တကယ်လား။"

"That doesn't excuse Genghis Khan's atrocities."

"ဒါက Genghis Khan ယုတ်မာမှုတွေကို ခွင့်လွှတ်မပေးဘူး။"

"But it does make Genghis Khan unexceptional for his time

"ဒါပေမဲ့ ဒါက Genghis Khan ကို သွေးဆာနေတဲ့ အရိုင်းအစိုင်းဆိုတာထက်

rather than some bloodthirsty savage.

သူ့အချိန်အတွက်တော့ သာမန်လောက်ပဲ ဖြစ်စေတယ်။

In fact, after his unification of the tribes abolished bride kidnapping,

တကယ်က သတို့သမီး ပြန်ပေးဆွဲမှုဖျက်သိမ်း လိုက်တဲ့ လူမျိုးစုတွေကို စုစည်းပြီးနောက်

women in the Mongol ranks had it better than most.

မွန်ဂို အမျိုးသီးတွေရဲ့ အဆင့်တွေဟာ အများစုထက် ပိုသာခဲ့တယ်။

They controlled domestic affairs,

အိမ်တွင်း အလုပ်တွေကို ထိန်းချုပ်တယ်။

could divorce their husbands,

ခင်ပွန်းတွေကို ကွာရှင်းနိုင်ခဲ့တယ်။

and were trusted advisors.

ယုံကြည့်ရတဲ့ အကြံပေးတွေ ဖြစ်ခဲ့တယ်။

Temüjin remained with his first bride all his life,

Temujin ဟာ သူရဲ့ ပထမဆုံး သတို့သမီးနဲ့ တစ်သက်လုံး နေခဲ့ပြီး

even raising her possibly illegitimate son as his own."

သူမရဲ့ တရားမဝင်သား ဖြစ်နိုင်တာကို သားအရင်းအဖြစ် ကျွေးမွေးပြုစုခဲ့တယ်။

"Regardless, Genghis Khan's legacy was a disaster:

Genghis Khan ရဲ့ အမွေအနှစ်ဟာ ဘေးဒုက္ခတစ်ဆိုတာ ထားလိုက်ပါ။

up to 40 million killed across Eurasia during his descendents' conquests.

သားစဉ်မြေးဆက်တွေရဲ့ အောင်နိုင်မှုအတွင်း ဥရောပ-အာရှတစ်လွှားမှာ လူသန်း ၄၀ အထိ သေတယ်၊

10% of the world population.

ကမ္ဘာ့လူဦးရေရဲ့ ၁၀ % ပါ။

That's not even counting casualties from the Black Plague

ဒါက Golden Horde's Siege of Kaffa ကနေ ဥရောပကို သယ်ဆောင်လာတဲ့

brought to Europe by the Golden Horde's Siege of Kaffa."

Black Plague မှ အသေအပျောက်တွေကို တွက်မထားသေးဘူး။"

"Surely that wasn't intentional."

"ဒါက တမင်မလုပ်တာတော့ သေချာတယ်။"

"Actually, when they saw their own troops dying of the Plague,

"တကယ်က ပလိပ်ရောဂါကြောင့် သူ့တို့ရဲ့တပ်တွေ သေနေတာကို မြင်တော့

they catapulted infected bodies over the city walls."

ရောဂါကူးစက်နေတဲ့ ခန္ဓာကိုယ်တွေကို မြို့တံတိုင်းတွေပေါ် ကျော်ပစ်ခဲ့ကြတယ်။

"Blech."

"မသတီစရာကြီးပါ။"

"The accounts you're referencing

"ခင်ဗျား ကိုးကားနေတဲ့မှတ်တမ်းတွေက

were written over a hundred years after the fact.

ဒီအဖြစ်နောက်ပိုင်း နှစ်တစ်ရာကျော်က ရေးခဲ့တာတွေပါ။"

How reliable do you think they are?

ဒါတွေက ဘယ်လောက် စိတ်ချရတယ်လို့ ခင်ဗျား ထင်လဲ။

Plus, the survivors reaped the benefits of the empire Genghis Khan founded."

နောက် Genghis Khan တည်ထောင်တဲ့ အင်ပါယာရဲ့ အကျိုးကျေးဇူးတွေကို ကျန်သူတွေက ခံစားတယ်။"

"Benefits?"

"အကျိုးကျေးဇူးတွေ"

"The Mongol Empire practiced religious tolerance among all subjects,

"မွန်ဂို အင်ပါယာက ပြည်သူအားလုံးကြားမှာ ဘာသာရေး သဘောထားကြီးမှု ကျင့်သုံးတယ်။

they treated their soldiers well, promoted based on merit, rather than birth,

စစ်သည်တွေကို ကောင်းကောင်း ဆက်ဆံတယ်၊ မွေးတာထက် အရည်အချင်းလိုက်ကာ ရာထူးပေးတယ်။

established a vast postal system,

ဧရာမ စာပို့စနစ်ကို တည်ဆောက်ခဲ့ပြီး

and inforced universal rule of law,

အများလက်ခံတဲ့ ဥပဒေစည်းမျဉ်းကို ခိုင်မာစေခဲ့တယ်။

not to mention their contribution to culture."

ယဉ်ကျေးမှု ထောက်ပံပေးတာ မပါသေးဘူးနော်။"

"You mean like Hulagu Khan's annihilation of Baghdad,

ခင်ဗျားဆိုလိုတာက Hulagu Khan ရဲ့ ဒီခေတ်ရဲ့ ယဉ်ကျေးမှုမြို့တော်

the era's cultural capital?

Baghdad ပျက်သုဉ်းခြင်းလား။

Libraries, hospitals and palaces burned, irrigation canals buried?"

စာကြည့်တိုက်၊ ဆေးရုံနန်းတော်စတာတွေမီးလောင် တယ်။ ရေသွင်း တူးမြောင်းတွေ မြုပ်သွားတယ်။

"Baghdad was unfortunate,

"Baghdad က ကံဆိုးခဲ့တာပါ။

but its Kalif refused to surrender,

ဒါပေမဲ့ ၎င်းရဲ့ Kalif က လက်နက်ချဖို့ ငြင်းဆန်ခဲ့တယ်။

and Hulagu was later punished by Berke Khan for the wanton destruction.

နောက်တော့ Hulagu ဟာ အကြောင်းမဲ့ ဖျက်ဆီး မှုအတွက် Berke Khan ရဲ့အပြစ်ပေးတာခံရတယ်။

It wasn't Mongol policy to destroy culture.

ယဉ်ကျေးမှုကို ဖျက်ဆီးဖို့က မွန်ဂို မူဝါဒမဟုတ်ဘူး။

Usually they saved doctors, scholars and artisans from conquered places,

အမြဲလိုလို သိမ်းပိုက် နေရာတွေက ဆရာဝန်တွေ၊ ပညာရှင်တွေနဲ့ လက်မှုပညာသည်တွေကိုကယ်ပြီး

and transferred them throughout their realm,

သူတို့ကို နိုင်ငံတစ်လျှောက်လုံး ပြောင်းရွေ့ကာ

spreading knowledge across the world."

ကမ္ဘာတစ်လွှားကို အသိသုတ ပျံနှံ့စေတယ်။"

"What about the devastation of Kievan Rus,

"၎င်းရဲ့ ပြည်သူတွေကို အမှောင်ခေတ်မှာ ထားခဲ့တဲ့ Kievan Rus

leaving its people in the Dark Ages

ပျက်စီးခြင်း ကျတော့ရော။

even as the Renaissance spread across Western Europe?"

ပြန်လည်ဆန်းသစ်ရေးခေတ်က အနောက်ဥရောပ တစ်လွှား ပျံနှံ့ခဲ့တယ်ဆိုတာတောင်ပါ။

"Western Europe was hardly peaceful at the time.

"အနောက်ဥရောပက အဲဒီအချိန်မှာ မငြိမ်းချမ်းသလောက်ပါ။

The stability of Mongol rule made the Silk Road flourish once more,

မွန်ဂိုအုပ်ချုပ်ရေး တည်ငြိမ်မှုက ပိုးလမ်းမ နောက်တစ်ခါ စည်ပင်ဖို့ ဖြစ်စေပြီး

allowing trade and cultural exchange between East and West,

အရှေ့နဲ့ အနောက်ကြားမှာ ကုန်သွယ်ရေးနဲ့ ယဉ်ကျေးမှု ဖလှယ်ခွင့်ပေးတယ်။

and its legacy forged Russia and China from warring princedoms

စစ်ဖြစ်နေတဲ့ မင်းညီမင်းသားနိုင်ငံတွေကနေ စုစည်းတဲ့ နိုင်ငံတွေအဖြစ် ရုရှားနဲ့

into unified states.

တရုတ်ကို ပုံသွင်းခဲ့တဲ့ အမွေအနှစ်ပါ။

In fact, long after the Empire,

တကယ်က အင်ပါရာနောက်ပိုင်း ကြာတဲ့အခါ

Genghis Khan's descendants could be found

Genghis Khan ရဲ့ သားစဉ်မြေးဆက်ကို

among the ruling nobility all over Eurasia."

ဥရောပ-အာရှတစ်ခွင် အုပ်ချုပ်နေတဲ့ သူကောင်းမျိုးတွေကြားမှာ တွေ့နိုင်တယ်။"

"Not surprising that a tyrant would inspire further tyrants."

"အာဏာရှင်တစ်ယောက်ဟာ နောက်ထပ် အာဏာရှင်တစ် ယောက်ကို စေ့ဆော်မယ်ဆိုတာအဆန်းမှမဟုတ်တာ။"

"Careful what you call him. You may be related."

"ခင်ဗျား သူ့ကို ခေါ်တာက သတိထားနော်။ ခင်ဗျားနဲ့ ပတ်သက်နေနိုင်တယ်။"

"What?"

"ဘာပြောတယ်။"

"16 million men today are descended from Genghis Khan.

"ယနေ့ လူ ၁၆ သန်းဟာ Genghis Khan ကနေ ဆင်းသက်လာသူတွေပါ။

That's one in ever 200."

လူ ၂၀၀ မှာ တစ်ယောက်ပါ။"​

For every great conqueror, there are millions of conquered.

ကြီးကျယ်တဲ့ ဧကရာဇ်တိုင်းအတွက် သန်းချီတဲ့ အောင်နိုင်ခဲ့တာတွေရှိတယ်။

Whose stories will survive?

ဘယ်သူ့ဇာတ်လမ်းတွေ ရှင်ကျန်နေမှာလဲ။

And can a leader's historical or cultural signifigance

ခေါင်းဆောင်တစ်ယောက်ရဲ့ သမိုင်း(သို့) ယဉ်ကျေးမှုဆိုင်ရာ ထူးခြားမှုက

outweigh the deaths they caused along the way?

တစ်လျှောက်လုံးမှာ သူတို့ ကြောင့်ဖြစ်တဲ့ သေမှုတွေထက် အလေးသာနိုင်လား။

These are the questions that arise when we put history on trial.

ဒါတွေက သမိုင်းကို စမ်းသပ်စစ်ဆေးတော့ ပေါ်လာတဲ့ မေးခွန်းတွေပါ။