History vs. Genghis Khan - Alex Gendler

Translator: Gyaband shera Reviewer: Daban Q. Jaff

He was one of the most fearsome warlords who ever lived,

یەکێک بوو لە ترسناکتری سەرکردە سەربازیەکانی جیهان تا ئێستا ژیابێت،

waging an unstoppable conquest across the Eurasian continent.

داگیرکاری نەوەستێنداروی سەرنجڕاکێشی لە کیشوەری ئۆڕاسیا ئەنجامداوە.

But was Genghis Khan a vicious barbarian

بەڵام ئایا دڕندەیەکی بەربەری بووە

or a unifier who paved the way for the modern world?

یان یەکخەرێکبووە کە ڕێگای بەرەو جیهانی هاوچەرخ کردووەتەوە؟

We'll see in "History vs. Genghis Khan."

ئەوە لە "مێژوو لە دژی جەنگیز خان" دەبینین

"Order, order. Now who's the defendant today?

"گوێبگرن، گوێبگرن. تۆمەتباری ئەمڕۆ کێیە؟

Khan!"

خان!"

"I see Your Honor is familiar with Genghis Khan,

"دەبینم کە جەنابتان ئاشنان لەگەڵ جەنگیز خان،

the 13th century warlord whose military campaigns killed millions

سەرکردەی جەنگی سەدەی ١٣ـیە کە پەلاماردانی سەربازی ئەنجامداوە و میۆنانیشی کوشتووە

and left nothing but destruction in their wake."

هیچی جێنەهێشتووە جگە لە وێرانکاری نەبێت

"Objection. First of all, it's pronounced Genghis Kahn."

"ناڕەزاییم هەیە، سەرەتا، بە چێنگیز هان ناوەکەی دەخوێندرێتەوە

"Really?"

"بەڕاست"؟

"In Mongolia, yes.

"لە مەنگۆڵیا، بەڵێ.

Regardless, he was one of the greatest leaders in human history.

بە چاوپۆشیکردنە لەوە، یەکێک بوو لە مەزنترین سەرکردەکانی مێژووی مرۆڤایەتی

Born Temüjin, he was left fatherless and destitute as a child

بەناوی تیمۆجین لەدایک بوو، تەمەنێکی منداڵی بێ باوک و هەژاری بەسەربردووە

but went on to overcome constant strife to unite warring Mongol clans

بەڵام ژیانێکی تێکۆشەرانەی هەبوو لەپێناو یەکخستنی هۆزە مەغۆلیە شەڕکەرەکان

and forge the greatest empire the world had seen,

بەمەش مەزنترین ئیمپڕاتۆریەتی دامەزراند کە جیهان تا ئێستا بینیویەتی،

eventually stretching from the Pacific to Europe's heartland."

لە کۆتایدا سنوری ئیمپڕاتۆریەتەکە لە دەریای هێمن تا دڵی ئەوروپا درێژەی کێشا."

"And what was so great about invasion and slaughter?

"مەزنی چی لە سەربڕین و پەلاماردان دا هەیە؟

Northern China lost 2/3 of its population."

باکووری چین نزیکەی ٢\٣ دانیشتوانەکەی لەدەست دا"

"The Jin Dynasty had long harassed the northern tribes,

"بەڵام خانەوادەی جین'ی فەرمانڕەوا بۆ ماوەیەکی زۆر هۆزە باکووریەکانیان بێزارکرد

paying them off to fight each other and periodically attacking them.

بە پارەدان پێیان تا شەڕیان بۆ بکەن هەروەها بۆ هێرشکردنی بەردەوام.

Genghis Khan wasn't about to suffer the same fate

بەڵام جەنگیز خان بەنیاز نەبوو بەدەست هەمان چارەنووسەوە بناڵێنێت

as the last Khan who tried to unite the Mongols,

وەک چۆن کۆتا خان کە هەوڵیدا مەنغۆلیان یەکبخان،

and the demographic change may reflect poor census keeping,

هەروەها گۆڕانی دیمۆگرافی ڕەنگە ببێتە هۆی وێنەدانەوەی خراپی سەرژمێری،

not to mention that many peasants were brought into the Khan's army."

وەک چۆن باسنەکرا کە ژمارەیەکی زۆری جوتیار خرانە پاڵ سوپاکەی خانەوە."

"You can pick apart numbers all you want,

"دەتوانیت بەدڵی خۆت ژمارەیەک هەڵببژێریت،

but they wiped out entire cities, along with their inhabitants."

بەڵام هەر ئەوان ژمارەیەکی زۆر شاریان سڕیەوە بە دانیشتوانەکانیانەوە."

"The Khan preferred enemies to surrender and pay tribute,

خان حەزیدەکرد دوژمەکانی خۆیان ،بەدەستەوە بدەن و سەرانە بدەن

but he firmly believed in loyalty and diplomatic law.

بەڵام بەتەواوی بڕوای بە دڵسۆزی و یاسای دیمۆکراتی هەبوو.

The cities that were massacred were ones that rebelled after surrendering,

ئەو شارانەی دانیشتوانەکانیان سەربڕدارن هەمان ئەوانە بوون کە خۆیان بەدەستەوە دا و،

or killed as ambassadors.

دواتر یاخی بوون یاخود وەک باڵیۆز کوژران،

His was a strict understanding of justice."

تێگەیشتنی بۆ دادپەروەری زۆر توندوتیژ بوو."

"Multiple accounts show his army's brutality going beyond justice:

"زۆرێک لە تۆمارەکان ئەوە دەردەخەن کە دادی سوپاکەی زۆر دڕندانە بوو

ripping unborn children from mothers' wombs,

منداڵی لەدایک نەبوو لەناو منداڵدانی دایکان پارچەپارچە دەکرد،

using prisoners as human shields,

زیندانیەکانیان وەک پارێزەری مرۆیی بەکاردەهێنا،

or moat fillers to support siege engines,

یاخود کەندەکانیان پڕدەکردنەوە پێین بۆ تێپەڕینی ماکینەکانی ئابلۆقەدان،

taking all women from conquered towns--"

هەموو ئافرەتەکانی شارە داگیرکراوەکانیان دەبرد و--"

"Enough! How barbaric!"

"بەسە! چەندە خراپەکارانەیە!"

"Is that really so much worse than other medieval armies?"

ئایە بەڕاستی ئەوە لەو کارە خراپترە کە سوپاکانی سەدەی ناوەڕاست ئەنجامیدا؟"

"That doesn't excuse Genghis Khan's atrocities."

"بەڵام ئەوە پاساو بۆ کارە دڕندەکانی جەنگیز خان ناهێنێتەوە."

"But it does make Genghis Khan unexceptional for his time

"بەڵام جەنگیز خانی نەکردبووە ناوازە لە سەردەمەکەی

rather than some bloodthirsty savage.

لەشوێنی دڕندەیەکی خوێن مژ.

In fact, after his unification of the tribes abolished bride kidnapping,

لە ڕاستید، دوای یەکخستنی هۆزەکان چیدی ڕفاندنی بووکەکان لەناویان نەما،

ئافرەتەکانی مەغۆل لە ڕیزی باشتریەنەکان بوون بۆ بە بەراورد بە ئەوانی تر.

women in the Mongol ranks had it better than most.

They controlled domestic affairs,

کۆنتڕۆڵی کاروبارە ناوخۆییەکانیان دەکرد،

could divorce their husbands,

دەشیانتوانی لە هاوسەرەکانیان جیاببنەوە،

and were trusted advisors.

هەروەها ئامۆژگاریکەرێکی باوەڕپێکراو بوون.

Temüjin remained with his first bride all his life,

تیمۆجین بەدرێژایی ژیانی لەگەڵ هاوژینەکەی مایەوە،

even raising her possibly illegitimate son as his own."

هەروەها کوڕە ناشيرعیەکەی وەک کوڕی خۆی گەورەکرد."

"Regardless, Genghis Khan's legacy was a disaster:

"بە چاوپۆشیکرد لە هەموو شتێک، میراتی جەنگیزخان وێرانەبوو:

up to 40 million killed across Eurasia during his descendents' conquests.

زیاتر لە ٤٠ میلۆن خەڵکی کوشت لەکاتی هێرشی کوڕەزاکانی بۆ سەر ئۆڕاسیا.

10% of the world population.

کە دەکاتە ٪١٠ی دانیشتوانی جیهان.

That's not even counting casualties from the Black Plague

ئەوەش جگە لە مردنی خەڵک بە مەرگی ڕەش (تاعوون)

brought to Europe by the Golden Horde's Siege of Kaffa."

کە ئەم نەخۆشیە بەهۆی ئابڵۆقەدانی هۆزی ئاڵتوونی کەفا بۆ سەر ئۆڕاسیا بڵاوبوویەوە."

"Surely that wasn't intentional."

"بەڵام ئەوەیان بە مەبەست ئەنجام نەدا."

"Actually, when they saw their own troops dying of the Plague,

"لەڕاستیدا، کاتێک بینیان سەربازەکانیان بە تاعوون دەمرن،

they catapulted infected bodies over the city walls."

بە مەنجەنیق لاشە تووشبووکانیان بەسەر دیوارەکاندا هاویشتە ناو شار."

"Blech."

"یاع."

"The accounts you're referencing

"ئەو تۆمارانەی باسی دەکەیت

were written over a hundred years after the fact.

دوای زیاتر لە سەدان ساڵ لە ڕووداوە ڕاستەقینەکانەوە نووسرانەوە.

How reliable do you think they are?

پێتوایە تا چەند شوێنی باوەڕن؟

Plus, the survivors reaped the benefits of the empire Genghis Khan founded."

هەروەها، ڕزگاربووەکانیش بەیانە لەو سوودانە وەرگرتووە کە جەنگیز خان بەدەستی کەوتوە."

"Benefits?"

"سوود؟"

"The Mongol Empire practiced religious tolerance among all subjects,

"ئیمپڕاتۆریەتی مەغۆلی لێبووردەیی ئاینی لەگەڵ هەموو چینوتوێژەکان هەبووە،

they treated their soldiers well, promoted based on merit, rather than birth,

جوان ڕەفتاریان لەگەڵ سەربازەکانیان کردوون لەسەر بنەمای چاکە ڕەفتاریان لەگەڵ کردوون ،

established a vast postal system,

نەک بنەچەیان. سیستەمێکی پۆستەی گەورەیان دامەزراندووە،

and inforced universal rule of law,

یاسایی جیهانیان پەیڕەوکردووە،

not to mention their contribution to culture."

جگە لە باسکردنی بابەتی پێشنیارکردنی کلتوری."

"You mean like Hulagu Khan's annihilation of Baghdad,

"مەبەستت قڕکردنی هۆلاکۆ خانی بەغدادا،

the era's cultural capital?

پایتەختی سەردەمی کلتوری؟

Libraries, hospitals and palaces burned, irrigation canals buried?"

کتێبخانە، نەخۆشخانە و کۆشکەکان سووتێندران جۆگەکانی ئاویشیان لەناوبران؟"

"Baghdad was unfortunate,

"بەغداد بەدبەخت بوو،

but its Kalif refused to surrender,

بەڵام ئەمەش لەبەر ئەوەبوو کە خەلیفەکەیان خۆبەدەستەوەدانی ڕەتکردەوە،

and Hulagu was later punished by Berke Khan for the wanton destruction.

دواتر هۆلاکو لەسەر دەستی بێرکا خان سزادرا لەسەر خراپەکاری و داوێن پیسی.

It wasn't Mongol policy to destroy culture.

لە سیاسەتی مەغۆلیەکاندا نەبوو کە کلتور لەناو ببەن.

Usually they saved doctors, scholars and artisans from conquered places,

هەردەم ژیانی پزیشکان، توێژەران و هونەرمەند ەکانیان دەپاراست لە شوێنە داگیرکراوەکان،

and transferred them throughout their realm,

بەدرێژایی شانشینەکەیان دەیانگواستنەوە،

spreading knowledge across the world."

زانیاریان بە جیهاندا بڵاودەکردەوە."

"What about the devastation of Kievan Rus,

"ئەی چی دەربارەی قڕکردنی کیڤان ڕووس و،

leaving its people in the Dark Ages

بەجێهێشتنی خەڵکەکەی لە سەدەی تاریکی

even as the Renaissance spread across Western Europe?"

تەنانەت لەگەڵ بڵاوبوونەوەی سەردەمی ژیانەوەش لە خۆرئاوای ئەوروپا؟"

"Western Europe was hardly peaceful at the time.

"هەرخۆی خۆرئاوای ئەوروپا لەم سەردەمە لە ئاشتیدا نەبوو.

The stability of Mongol rule made the Silk Road flourish once more,

جێگیری یاسای مەغۆلی وایکرد دووبارە ڕێگای ئاوریشم بگەشێتەوە،

allowing trade and cultural exchange between East and West,

بووە ڕێگەخۆشکەر بۆ گۆڕینەوەی بازرگانی و کلتوری لەنێوان خۆرهەڵات و خۆرئاوا،

and its legacy forged Russia and China from warring princedoms

کۆششی بەردەوامیان وایکرد کۆتایی بە دژایەتی میرنشینیەکان بێت لە چین و ڕووسیا

into unified states.

کۆتاییان پێبێت وەک وڵاتێکی یەکگرتوو.

In fact, long after the Empire,

لە ڕاستیدا، ماوەیەکی زۆر دوای ئیمپڕاتۆریەت،

Genghis Khan's descendants could be found

دەتوانین نەوەکانی جەنگیز خان لە

among the ruling nobility all over Eurasia."

فەرمانڕەوا خانەدانەکانی سەرتاسەری ئەوروپا بدۆزینەوە."

"Not surprising that a tyrant would inspire further tyrants."

"شتێکی سەرسامکەر نییە کە ستەمکار سروش لە ستەمکاری تر وەربگرێت."

"Careful what you call him. You may be related."

"ئاگادار بە چی نازناوێکی پێدەڵێیت ڕەنگە خزمی بیت."

"What?"

"چی؟"

"16 million men today are descended from Genghis Khan.

لە سەردەمی ئەمڕۆدا ١٦ ملیۆن کەس نەوەی جەنگیز خانن.

That's one in ever 200."

ئەوەش واتای ئەوەیە لە هەر ٢٠٠ کەس دانەیەک نەوەی ئەوە."

For every great conqueror, there are millions of conquered.

بۆ هەر بەزێنەرێکی مەزن ملیۆنان بەزێنەر هەن.

Whose stories will survive?

کەواتە چیرۆکی کێ بە زیندوویی دەمێنێتەوە؟

And can a leader's historical or cultural signifigance

بەڵام ئایا گرنگی سەرکردە مێژویی و کلتورییەکان ئەوەدەگەیەنێت کە

outweigh the deaths they caused along the way?

لەو مردنانەی بووەنەتە هۆکاری گرنگتر بێت؟

These are the questions that arise when we put history on trial.

ئەوە ئەو پرسیارانەن کە دێنە پێشەوە کاتێک مێژوو دەخەینە دادگەوە.