History vs. Genghis Khan - Alex Gendler

Lịch sử chống lại Thành Cát Tư Hãn - Alex Gendler

Translator: Quốc Huy Reviewer: Luan Duong

He was one of the most fearsome warlords who ever lived,

Ông ấy là một trong những lãnh chúa khét tiếng nhất trong lịch sử

waging an unstoppable conquest across the Eurasian continent.

người đã phát động cuộc chinh phạt bất khả chiến bại khắp lục địa Á-Âu.

But was Genghis Khan a vicious barbarian

Nhưng có phải Thành Cát Tư Hãn là một tên man rợ tàn ác

or a unifier who paved the way for the modern world?

hay là một người thống nhất và mở đường cho thế giới hiện đại?

We'll see in "History vs. Genghis Khan."

Chúng ta sẽ biết trong "Lịch sử và Thành Cát Tư Hãn"

"Order, order. Now who's the defendant today?

"Trật tự, trật tự. Ai là bị cáo ngày hôm nay?"

Khan!"

Khả Hãn!

"Tôi có thể thấy là quý tòa đã biết đến Thành Cát Tư Hãn,

"I see Your Honor is familiar with Genghis Khan,

the 13th century warlord whose military campaigns killed millions

vị lãnh chúa thế kỷ 13, người đã tiến hành các chiến dịch quân sự

giết chết hàng triệu người

and left nothing but destruction in their wake."

và chẳng để lại gì ngoài sự hoang tàn trên bước đường của họ."

"Phản đối. Đầu tiên, tên ông ấy phát âm là Genghis Kahn."

"Objection. First of all, it's pronounced Genghis Kahn."

"Really?"

"Thật vậy sao?"

"In Mongolia, yes.

"Trong tiếng Mông Cổ, đúng vậy."

Regardless, he was one of the greatest leaders in human history.

Ông ấy là một trong những nhà lãnh đạo vĩ đại nhất trong lịch sử nhân loại.

Ông tên nguyên là Thiết Mộc Chân, mồ côi cha và có tuổi thơ bần cùng

Born Temüjin, he was left fatherless and destitute as a child

but went on to overcome constant strife to unite warring Mongol clans

nhưng đã trấn áp những xung đột liên miên để thống nhất các bộ tộc Mông Cổ

and forge the greatest empire the world had seen,

và lập nên đế chế vĩ đại nhất trong lịch sử thế giới,

eventually stretching from the Pacific to Europe's heartland."

trải dài từ Thái Bình Dương tới trung tâm châu Âu."

"And what was so great about invasion and slaughter?

"Vậy việc xâm lược và chém giết có gì vĩ đại?

Northern China lost 2/3 of its population."

Hai phần ba dân số Bắc Trung Hoa đã bị giết."

"The Jin Dynasty had long harassed the northern tribes,

"Triều đình nhà Kim đã quấy nhiễu các bộ tộc phương bắc từ lâu,

paying them off to fight each other and periodically attacking them.

mua chuộc để họ tàn sát lẫn nhau và thường xuyên tấn công họ.

Genghis Khan wasn't about to suffer the same fate

Thành Cát Tư Hãn không muốn chịu chung số phận với

as the last Khan who tried to unite the Mongols,

vị Khả Hãn từng muốn thống nhất Mông Cổ trước ông,

và sự thay đổi về số nhân khẩu phản ánh việc theo dõi dân số kém hiệu quả,

and the demographic change may reflect poor census keeping,

not to mention that many peasants were brought into the Khan's army."

chưa kể việc nhiều nông dân bị bắt vào quân đội của Thành Cát Tư Hãn."

"You can pick apart numbers all you want,

"Ông có thể bỏ qua các số liệu nếu muốn,

but they wiped out entire cities, along with their inhabitants."

nhưng họ đã càn quét nhiều thành phố và tàn sát cư dân ở đó."

"The Khan preferred enemies to surrender and pay tribute,

Thành Cát Tư Hãn muốn kẻ thù đầu hàng và dâng nạp cống phẩm,

but he firmly believed in loyalty and diplomatic law.

nhưng ông ấy có niềm tin vững chắc vào sự trung thành và quy tắc ngoại giao.

The cities that were massacred were ones that rebelled after surrendering,

Các thành phố bị thảm sát hoặc là đã nổi loạn sau khi đầu hàng,

hoặc là đã giết sứ giả của ông.

or killed as ambassadors.

His was a strict understanding of justice."

Ông ta rất công bằng trong việc thực thi công lý."

"Multiple accounts show his army's brutality going beyond justice:

"Có rất nhiều dẫn chứng cho thấy sự tàn bạo của quân đội Mông Cổ vượt quá công lý:

ripping unborn children from mothers' wombs,

Mổ bụng phụ nữ mang thai,

using prisoners as human shields,

dùng tù nhân làm lá chắn sống

or moat fillers to support siege engines,

hoặc để lấp hào phòng vệ trong các cuộc công thành

taking all women from conquered towns--"

hay bắt tất cả phụ nữ từ các thành thị họ chiếm được--"

"Enough! How barbaric!"

"Đủ rồi! Thật là man rợ!"

"Is that really so much worse than other medieval armies?"

"Như vậy có là quá đáng so với những đội quân trung cổ khác không?"

"That doesn't excuse Genghis Khan's atrocities."

"Điều đó không thể bào chữa cho sự tàn ác của Thành Cát Tư Hãn."

"But it does make Genghis Khan unexceptional for his time

"Nhưng nó chứng minh ông chỉ là một nhà lãnh đạo điển hình của thời đại

rather than some bloodthirsty savage.

chứ không phải một kẻ ác nhân khát máu.

In fact, after his unification of the tribes abolished bride kidnapping,

Thực tế, sau khi thống nhất các bộ lạc, ông ấy là hủy bỏ tục cướp vợ,

women in the Mongol ranks had it better than most.

phụ nữ có vị thế cao trong xã hội hơn bao giờ hết.

They controlled domestic affairs,

Họ kiểm soát việc đối nội,

could divorce their husbands,

có thể ly dị chồng,

and were trusted advisors.

và trở thành những cố vấn được tin cậy.

Temüjin remained with his first bride all his life,

Thiết Mộc Chân suốt đời chung thủy với người vợ đầu tiên,

even raising her possibly illegitimate son as his own."

thậm chí còn nuôi đứa con lai lịch bất minh của bà ấy như con đẻ."

"Regardless, Genghis Khan's legacy was a disaster:

"Dù sao thì di sản của Thành Cát Tư Hãn là một thảm họa:

up to 40 million killed across Eurasia during his descendents' conquests.

khoảng 40 triệu người chết trên khắp lục địa Á-Âu

trong các cuộc xâm lăng của hậu duệ ông ta.

10% of the world population.

Tức là 10% dân số thế giới.

That's not even counting casualties from the Black Plague

Đó là còn chưa kể thương vong từ bệnh dịch hạch

brought to Europe by the Golden Horde's Siege of Kaffa."

được đem đến châu Âu trong cuộc tấn công thành Kaffa của Kim Trướng Hãn quốc."

"Surely that wasn't intentional."

"Chắc đó không phải là cố ý."

"Actually, when they saw their own troops dying of the Plague,

"Thực ra khi họ thấy binh lính của mình chết vì dịch hạch,

they catapulted infected bodies over the city walls."

họ đã ném những xác chết nhiễm bệnh vào thành bằng máy bắn đá."

"Blech."

"Ọe!"

"Những dẫn chứng mà anh đưa ra

"The accounts you're referencing

were written over a hundred years after the fact.

được viết sau đó tới hơn 100 năm.

How reliable do you think they are?

Anh nghĩ chúng đáng tin cậy đến đâu?

Plus, the survivors reaped the benefits of the empire Genghis Khan founded."

Thêm nữa, những người sống sót đã được hưởng lợi từ đế chế của Thành Cát Tư Hãn."

"Benefits?"

"Lợi ích?"

"The Mongol Empire practiced religious tolerance among all subjects,

"Đế chế Mông Cổ cho phép tự do tôn giáo đối với tất cả các đối tượng,

they treated their soldiers well, promoted based on merit, rather than birth,

họ đối xử với binh sĩ rất tốt, thăng tiến dựa vào công trạng thay vì xuất thân

established a vast postal system,

thiết lập một hệ thống bưu tín rộng lớn,

and inforced universal rule of law,

và ban hành luật pháp thống nhất,

not to mention their contribution to culture."

chưa kể tới đóng góp về mặt văn hóa."

"You mean like Hulagu Khan's annihilation of Baghdad,

"Giống như việc Húc Liệt Ngột hủy diệt thành Baghdad,

the era's cultural capital?

kinh đô văn hóa của thời đại phải không?

Libraries, hospitals and palaces burned, irrigation canals buried?"

Thư viện, bệnh viện, cung điện bị phóng hỏa, các kênh đào thủy lợi bị vùi lấp?"

"Baghdad was unfortunate,

"Baghdad là trường hợp không may.

but its Kalif refused to surrender,

Nhưng đó là do vua Kalif không chịu đầu hàng

and Hulagu was later punished by Berke Khan for the wanton destruction.

và Húc Liệt Ngột sau đó đã bị Biệt Nhi Ca Hãn trừng phạt vì điều này.

It wasn't Mongol policy to destroy culture.

Người Mông Cổ không chủ trương hủy hoại văn hóa.

Usually they saved doctors, scholars and artisans from conquered places,

Họ thường giữ lại các bác sĩ, học giả và nghệ nhân từ các vùng chiếm được

and transferred them throughout their realm,

và chuyển họ đi khắp vương quốc,

spreading knowledge across the world."

truyền bá kiến thức đi khắp thế giới."

"What about the devastation of Kievan Rus,

"Vậy còn việc tàn phá Đại công quốc Kiev,

đẩy người dân nơi đây vào Thời Kỳ Tăm Tối

leaving its people in the Dark Ages

even as the Renaissance spread across Western Europe?"

ngay cả khi nền Phục Hưng đang lan rộng khắp Tây Âu?"

"Western Europe was hardly peaceful at the time.

"Tây Âu không hề bình yên vào thời điểm đó.

Sự ổn định mà nền cai trị của người Mông Cổ mang lại đã giúp

The stability of Mongol rule made the Silk Road flourish once more,

Con Đường Tơ Lụa phồn thịnh một lần nữa,

allowing trade and cultural exchange between East and West,

mở đường cho giao thương và trao đổi văn hóa giữa hai miền Đông-Tây,

and its legacy forged Russia and China from warring princedoms

và di sản của nó là biến Nga và Trung Quốc từ các nhóm tiểu quốc thù địch

into unified states.

thành các nhà nước thống nhất.

Trên thực tế, rất lâu sau thời để chế Mông Cổ,

In fact, long after the Empire,

Genghis Khan's descendants could be found

hậu duệ của Thành Cát Tư Hãn vẫn có thể được tìm thấy

among the ruling nobility all over Eurasia."

trong các dòng dõi quý tộc thống trị khắp lục địa Á-Âu."

"Not surprising that a tyrant would inspire further tyrants."

"Không ngạc nhiên khi một bạo chúa sẽ sinh ra thêm nhiều bạo chúa."

"Careful what you call him. You may be related."

"Cẩn thận lời nói. Có thể anh cũng cùng huyết thống với ông ta đấy."

"What?"

"Gì cơ?"

"16 million men today are descended from Genghis Khan.

"Ngày nay khoảng 16 triệu người đàn ông là hậu duệ của Thành Cát Tư Hãn.

That's one in ever 200."

Tỉ lệ là 1 trong 200."

For every great conqueror, there are millions of conquered.

Cứ một kẻ chinh phạt vĩ đại thì sẽ có hàng triệu người bị chinh phạt.

Whose stories will survive?

Câu chuyện của ai sẽ trường tồn với thời gian?

And can a leader's historical or cultural signifigance

Và liệu những đóng góp về lịch sử và văn hóa của một lãnh đạo

outweigh the deaths they caused along the way?

có đủ để đối trọng với sự chết chóc mà họ đã gây ra?

These are the questions that arise when we put history on trial.

Đó là những câu hỏi được đặt ra khi chúng ta đặt lịch sử lên bàn cân công lý.