Solid, liquid, gas and … plasma? - Michael Murillo

Translator: Shajwan Nawzad Reviewer: Daban Q. Jaff

Have you ever seen static electricity cause a spark of light?

ئایا هەرگیز کارەبایەکی جێگیرت بینیوە کە پڕیشکی ڕووناکی دروست بکات؟

What is that spark?

ئەم پڕیشکە چییە؟

What about lightning,

ئەی بروسکە،

the Northern Lights,

گڵۆپەکانی باکوور،

or the tail of a comet?

یان کلکی ئەستێرەی کلکدار؟

All of those things, and many others,

هەموو ئەو شتانە و زۆر شتی تر،

in fact 99.9% of the universe, are made of plasma.

لە ڕاستیدا ٪٩٩.٩ی گەردون، لە پلازما دروست کراون.

Plasma is a state of matter

پلازما دۆخی ماددەیە

drastically different from the more familiar forms.

بە توندی جیاواز لە شێوە ئاشنایەکە

Take ice, for example.

سەهۆڵ بە نمونە وەرگرە.

Ice, a solid, melts to become water, a liquid,

سەهۆڵ، ڕەقی، دەتوێتەوە بۆ ئەوەی ببێت بە ئاو، شلە

which, when heated, vaporizes into steam, a gas.

کە کاتێک گەرم دەکرێت دەبێتە هەڵم، گازێک

Continued heating of the steam at a high enough temperature

بەردەوامبە لە گەرمکردنی هەڵم لە پلەی گەرمی یەکی پێویستدا

causes the water molecules in it to separate

دەبێتە هۆی جیاکردنەوەی گەردیلەکانی ئاو

into freely roaming hydrogen and oxygen atoms.

بۆ گەڕانی ئازادانەی هایدرۆجین و ئەتۆمەکانی ئۆکسجین

With a little more heat, the ionization process occurs

بە کەمێک گەرمی زیاتر پرۆسەی بەئایۆنبوون ڕوودەدات

and the negatively charged electrons escape the atoms,

وە ئەلیکترۆنە بارگاوییە نەرێنییەکان لە ئەتۆمەکان دەربازی دەبێت

leaving behind positively charged ions.

ئایۆنە بەرگە موجەبەکان بەجێدەهێڵێت.

This mixture of freely roaming negative and positive charges is plasma,

ئەمە تێکەڵەیە لە بارگەی سالب و موجەب کە بە ئازادی دەجوڵێتەوە لەناو پلازماکەدا،

and at a high enough temperature, any gas can be made into one.

و لە پلەی گەرمی پێویستدا هەر گازێک بکرێت بە یەک

These freely moving charged particles behave very differently

ئەم تەنۆلکە بارگاوییە کە بە ئازادی دەجوڵێت زۆر جیاوازانە کار دەکەن

from the particles in other types of matter.

لە چاو تەنۆلکەکانی دیکەی ماددەدا

When a doorknob, a solid, has static electricity on it,

کاتێک دەسکی دەرگا، ڕەق، کارەبای جێگیری لەسەر هەیە

it doesn't look or behave any differently.

وا دەرناکەوێت بە شێوەیەکی جیاواز کاربکات

And with the exception of a compass or other magnetic object,

بە جیاوازی لە قیبلەنما یان شتی موگناتیسی تر،

we rarely see matter respond to a magnetic field.

ئێمە بە دەگمەن ماددە دەبینین وەڵامی بوارێکی موگناتیسی بداتەوە.

But put a plasma in an electric field or magnetic field,

بەڵام ئەگەر پلازما لەناو بواری کارەبادا یان بواری موگناتیسی دابنێی،

and you'll get a very different reaction.

کاردانەوەی زۆر جیاوازت دەست دەکەویت.

Because plasmas are charged,

چونکە پلازماکان بەرگاوی کراوە،

electric fields accelerate them,

کێڵگەی کارەبایی خێرایان دەکات،

and magnetic fields steer them in circular orbits.

بوارە موگناتیسیەکان ئاڕاستەیان دەکات لە خولگەی بازنەیی.

And when the particles within plasma collide,

کاتێک تەنۆلکەکان لەناو پلازماکەدا بەریەکدەکەون،

or accelerated by electricity or magnetism,

یان خێرا دەکرێن بەهۆی کارەبا یان موگناتیسەوە،

light is generated,

ڕووناکی دروست دەبێت،

which is what we see when we look at plasmas

ئێمەش ئەوە دەبینین کاتێک سەیری پلازما دەکەین

like the Aurora Borealis.

وەک تیشکی باشوور.

Plasmas aren't just beautiful, celestial phenomena, though.

پلازماکان تەنها جوان نین، بەڵکو دیاردەیەکی ئاسمانیە.

Imagine a tiny cube made of normal gas with a very high voltage across it.

وا دانێ شەشپاڵوویەکی بچووک لە گازی ئاسایی دروست کراوە کە ڤۆڵتی زۆر بەرزی هەیە.

The resulting electric field

بواری کارەبایی بەرهەم هاتوو

pushes some of the electrons off the atoms and accelerates them to high speeds

پاڵ بە هەندێک ئەلکترۆنەوە دەنێت لە ئەتۆمەکان و زۆر خێرایان دەکات

causing the ionization of other atoms.

دەبێتە هۆی بەیەک بوونی ئەتۆمەکانی تر .

Imbedded impurities in the tiny cube of gas

ناپوختەیی جۆشخواردوو لە شەش پاڵووی بچووکی گازدا

cause it to gain and release a precise amount of energy

بۆ ئەوەی بەدەست بهێنرێت و بڕێک لە وزەی دیاری کراوی لێدەربچێت

in the form of ultraviolet radiation.

لە شێوەی تیشکی سەروو وەنەوشەیی.

Attached to each tiny cube,

بەستراوبە هەر شەشپاڵوویەکی بچووکەوە،

a fluorescent material glows with a specific color

لەگەڵ مادەی فلۆرسێنت کە ئەدرەوشێتەوە بە ڕەنگێکی دیاریکراو

when ultraviolet light at just the right intensity reaches it.

کاتێک ڕووناکی سەروو وەنەوشەیی تەنها بە توندیی ڕاست دەیگاتێ.

Now, make a rectangle out of a million of these tiny cubes,

ئێستا، لاکێشەییەک دروست بکە لە ملیۆنان کەس لەم شەشپاڵوە بچووکانە،

each separately controlled by sophisticated electronics.

هەریەکەیان بە جیا کۆنترۆڵکراون بە ئەلیکترۆنییەکی زۆر

You may be looking at one now.

ڕەنگە سەیری یەکێکیان بکەیت ئێستا.

This is called a plasma TV.

بەمەش دەوترێت تەلەفزیۆنی پلازما.

Plasmas also have implications for health care.

پلازما کاریگەری هەیە بەسەر لایەنی چاودێری تەندروستی.

Plasma chemists create highly specific plasmas

کیمیاگەرانی پلازما پلازمای زۆر تایبەت دروست دەکەن

that can destroy or alter targeted chemicals,

کە دەتوانین لەناوی ببەین یان ماددەی کیمیایی ئامانجکراوە بگۆڕین،

thereby killing pathogenic organisms on food or hospital surfaces.

بەو پێیە کوشتنی زیندەوەرە نەخۆشیەکان لەسەر خۆراک یان لە ڕووەکانی نەخۆشخانە.

Plasmas are all around us,

پلازما لە هەموو شوێنێکی دەورەبەرمان هەیە،

in forms that are both spectacular and practical.

دەکرێت لە داهاتوودا، پلازما بەکاربهێندرێت

And in the future, plasma could be used

لە داهاتوودا دەکرێت پلازما بەکاربهێنرێت

to permanently rid landfills of their waste,

بۆ ئەوەی بە هەمیشەیی ڕزگارمان بێت پاشەڕۆکانیان،

efficiently remove toxins from our air and water,

بە کارامەیی ژەهرەکان لابدات لە هەوا و ئاوەکانمانەوە،

and provide us with a potentially unlimited supply

و بە شێوەیەکی شاراوە سەرچاوەی بێسنوورمان بۆمان دابین بکات

of renewable clean energy.

لە وزەی پاکەوە.