Dark matter: How does it explain a star's speed? - Don Lincoln

Transcriber: tom carter Reviewer: Bedirhan Cinar

Translator: mabbast chato Reviewer: Daban Q. Jaff

Of all the spectacles mankind has viewed through a telescope,

هەموو ئەو دیمەنانەی ئادەمیزاد لە ڕێگەی تەیلیسکۆپەوە بینیویەتی،

there are few lovelier than a spiral galaxy.

هەندێکیان لە گەلەئەستێرەی پێچ خواردوو سەرسوڕهێنەر ترن.

Majestic whirlpools of stars, they rotate in a stately and predictable dance.

گێژەلۆلکەی مەزنی ئەستێرەکان، بە مەزنی و سەمای پێشبینیکراو دەخولێنەوە

The fact that we see many billions of them in our telescopes

ئەو ڕاستیەی کەوا بلیۆنان ئەستێرە لە ڕێگەی تەلیسکۆپەوە دەبینی

tells us they are both common and stable.

پێمان دەڵێن ئەستێرەکان لە یەک دەچن و جێگیرن.

It is perhaps surprising that it is relatively easy to understand the inner workings of these cosmic pinwheels.

لەوانەیە ئەو سەرسوڕهێنەربێت کەوا ڕێژەیانە ئاسانە تا لە کارە ناوەکیەکانی ئەم گەردوونە چەرخانەی دروومان تێبگەیت.

By combining physical principles worked out by Sir Isaac Newton in the late 17th century,

بە تێکەڵکردنی ڕێسا فیزیایەکان کەوا لە لایەن سێر ئیساک نیوتنەوە لە سەدەی ١٧ کاریان لەسەر کراوە.

with the observed amount of mass in a galaxy,

لەگەڵ بڕێکی چەندیەتی تێبینیکراو لە گەلەئەستێرە دا،

scientists can calculate the rates at which these galaxies rotate.

زاناکان دەتوان تێکڕای خولانەوەی ئەم گەلەئەستێرانە بژمێرن.

Using these techniques, astronomers predict how fast stars at different distances from the center of the galaxy should move.

بە بەکارهێنانی ئەم تەکنیکانە، ئەستێرەناسەکان پێشبینی دەکان ئەستێرەکان چەندە خێران لە دووریە جیاوازەکان لە چەقی گەلەئەستێرەکە دا.

Stars very close to the center move slowly.

ئەو ئەستێرانەی لە چەقەکەوە نزیکن هێواش دەجوڵێن.

That's because there is very little mass between them and the center of the galaxy to pull them along.

ئەمەش لەبەر ئەوەی کەمێک چەندیتەی لە نێوانی ئەوان و چەقەکە گەلەئەستێرەکە هەیە تا ڕایانبکێشێت.

Stars a bit further away move faster,

ئەو ئەستێرانەی کەمێک دوورترن خێراتر دەجوڵێن،

because they are being pulled by all of the stars in between them and the center.

چونکە لە لایەن هەموو ئەستێرەکانی لە نێوانیاندایە وچەقەکە ڕادەکێشرێن.

As we get really far away, the stars are predicted to move slowly again.

هەر کە دوورکەوتینەوە، ئەو ئەستێرانەی پێشبینیکراوە بجوڵێن دووبارە هێواش دەبنەوە.

Their great distance reduces gravity to a gentle tug,

دووریە نایابەکەیان هێزی کێشکردن بۆ ڕاکێشانی لەسەرەخۆ کەم دەکاتەوە،

so they move leisurely in their orbits.

هەر بۆیە لەسەرخۆ لە خولگەکانیان دجوڵێن.

Knowing this, scientists looked at the galaxies and measured how fast stars were moving.

ئەمە دەزانین، زاناکان سەیری گەلەئەستێرە دەکەن و پێوانەی خێرای ئەستێرەکان کردوو.

To their surprise, they found that while the stars closer to the center of the galaxy behaved as predicted,

بۆ شۆکردنیان، دۆزیانەوە کەوا لەکاتێکدا ئەو ئەستێرانەی لە چەقی گەلەئەستێرەکەوە نزیکن بەو شێوەیە ڕەفتار دەکەن کە پێشبینیکراوە،

those further away moved far too quickly.

ئەوانەشی دوورترن خێراتر دەجوڵێن.

This observation was devastating to the tradtional theories of gravity and motion.

ئەم تێبینیکردنە تیۆرە کۆنەکانی هێزی کێشکردن و جوڵەی لەناوبرد.

If the stars were moving as fast as their measurement suggested,

ئەگەر ئەستێرەکان بەو خێرایەی پێوانەکردنیەکەیان پێشبینیکردوە بجوڵێن،

galaxies should have torn themselves apart.

ئەو گەلەئەستێرەکان خۆیان لەناودەبەن.

It was a crisis, and astronomers and physicists scrambled to find a mistake in their calculation.

ئەو تەنگ وچەڵەمە بوو، و ئەستێرەناسەکان فیزیازانەکان یەکیانگرت تا هەلەیەک لە بژاردنەکانیان بدۆزنەوە.

Was Newton's theory of gravity wrong?

ئایە تیۆرەی هێزی کێشکردنی نیوتن هەڵەییە؟

Was his theory of motion wrong?

ئایە تیۆری جوڵەی هەڵەییە؟

Or was it possible that astronomers had incorrectly measured the galaxy's mass?

یان ئەوە محاڵە کەوا ئەستێرەناسەکان بەهەڵەیی پێوانەی چەندیەتی گەلەئەستێرەیان کردوە؟

All options were investigated, and all were ruled out. Except one.

هەموو بژاردەکان لێیانکۆڵدراوەتەوە، و هەموویان ڕاتکراونەتەوە جگە لە دانەیەکیان.

Today, scientists believe that the answer lies in a previously unknown kind of matter, called dark matter.

لە سەردەمەن زاناکان پێانوایە کە وڵامەکە لە جۆرێکی نەناسراوی پێشوو مادە ناسراوە بە مادەی تاریک داییە.

This dark matter can be envisioned as a cloud which surrounds most galaxies.

ئەم مادە تاریکە دەتواندرێت وەکو هەورێک لێ بڕواندرێت کەوا دەووری زۆربەی گەلەئەستێرەکانی داوە.

This matter is very unusual. It is affected by gravity,

ئامادەیە زۆر تایبەتە. لەلایەن هێزی کێشکرنەوە کاریگەریلێکراوە،

but it is invisible to visible light and all other forms of electromagnetic radiation.

بەڵام ئەم بۆ ڕووناکی دیار نادیارە و هەموو شێوەکانی تیشکدانەوەی کارۆموگناتیسییە.

The name "dark matter" originates in this form of matter's inability to emit or absorb light.

ناوی"مادەی تاریک" لە بێتوانی مادەکە لە ڕووناکی دانەوە یان هەڵمژین سەرچاوەیگرتووە.

Dark matter adds to the gravity of the galaxy

مادەی تاریک بۆ هێزی کێشکردنی گەلەئەستێرە زیات دەکرێت

and explains the orbital speed of stars far from the galactic center.

و خێرای خولگەی ئەو ئەستێرانەی لە چەقی گەلەئەستێرەوە دوورن ڕووندەکاتەوە.

Dark matter has not yet been directly observed,

مادەی تاریک هەتا ئێستا ڕاستەوخۆ تێبینینەکراوە

but scientists believe that it is likely to be real,

بەڵام زاناکان پێیانوایە هەروەکو ڕاستەقینە دەبێت

mostly because the other options have been ruled out.

زۆربەشی لەبەرئەوەی بژاردەکانی دیکە ڕەتکراونەتەوە.

Using dozens of approaches, astronomers and physicists continue to search for direct evidence

بەکارهێنانی چەندان ڕێگا، ئەستێرەناسەکان و فیزیازانەکان بەردەوام لە گەڕان بەدوای بەڵگەی ڕاستەوخۆ

that would prove that the dark matter hypothesis is true.

کەوا دەیسەلمێنێت کەوا گریمانیە مادەی تاریک ڕاستەقینەییە.

This question is one of the most important physics research questions of the 21st century.

ئەم پرسیارە یەکێکە لە گرینگترین پرسیارەکانی توێژینەوەی فیزیایی لە سەدەی ٢١ دا.