How do dogs "see" with their noses? - Alexandra Horowitz

Translator: Shajwan Nawzad Reviewer: Daban Q. Jaff

"Hi, Bob."

"سڵاو، بۆب."

"Morning, Kelly. The tulips looks great."

"بەیانیت باش کاڵی. گوڵەباخەکان زۆر جوانن."

Have you ever wondered how your dog experiences the world?

ئایا هەرگیز بیرت کردۆتەوە کە چۆن سەگەکەت جیهان دەبینێت؟

Here's what she sees.

ئەوە ئەو شتەیە کە دەیبینێت.

Not terribly interesting.

زۆر سەرنج ڕاکێش نیە.

But what she smells, that's a totally different story.

بەڵام بۆنی چی دەکات، ئەوە چیرۆکێکی تەواو جیاوازە.

And it begins at her wonderfully developed nose.

ئەمەش بە جوانی لە لووتە گەشە سەندووەکەی دەست پێدەکات.

As your dog catches the first hints of fresh air,

کاتێک سەگەکەت یەکەم ئاماژەی هەوای تازەی پێدەگات،

her nose's moist, spongy outside helps capture any scents the breeze carries.

شلەی لووتی، شێوە ئەسفەنجی یارمەتی گرتنی هەر بۆنێک دەدات کە شنەباکە هەڵیدەگرێت.

The ability to smell separately with each nostril,

توانای بۆنکردن بە جیا لەگەڵ هەر کوونە لووتێکی،

smelling in stereo,

بۆنکردنی دووانی،

helps to determine the direction of the smell's source

یارمەتی دیاریکردنی ئاراستەی سەرچاوەی بۆنکردن دەدات

so that within the first few moments of sniffing,

لەگەڵ یەکەم چرکە ساتەکانی بۆنکردن،

the dog starts to become aware of not just what kind of things are out there

سەگەکە ئاگادار دەبێتەوە نەک تەنها لە جۆری شتەکە

but also where they're located.

بەڵکو شوێنەکەشی کە لێیەتی.

As air enters the nose,

کاتێک هەوا دەچێتە ناو لووتەکەوە،

a small fold of tissue divides it into two separate folds,

قەدێکی بچوکی شانەی دابەشی دەکات بەسەر دوو بەشی جیادا،

one for breathing and one just for smelling.

یەکێکیان بۆ هەناسەدان ئەوی دیکە بۆ بۆن کردن.

This second airflow enters a region

دووەم لێشاوی هەوایی دەچێتە ناو هەرێمێک

filled with highly specialized olfactory receptor cells,

پڕکراوە لە خانەی تایبەتمەند بە وەرگری بۆن،

several hundred millions of them, compaired to our five million.

چەند سەد ملیۆنێک لەوان، بەراورد کرا بە پێنج ملیۆنی ئێمە.

And unlike our clumsy way of breathing in and out through the same passage,

جیاواز لە ڕێگا ئاڵۆزەکەمان بۆ هەناسەدان لە ناوەوە و دەرەوە لە هەمان ڕێڕەودا،

dogs exhale through slits at the side of their nose,

سەگەکان لە ڕێگای درزەکانی تەنیشت لووتیان هەناسە دەدەن،

creating swirls of air that help draw in new odor molecules

دروستکردنی سوڕانەوەی هەوا کە یارمەتی گەردیلەی نوێی بۆن دەدات

and allow odor concentration to build up over mulitple sniffs.

و ڕێگەش دەدات بە چڕکردنەوەی بۆنەکە تا لە سەروی بۆنکردنە جۆراوجۆروکان بێت.

But all that impressive nasal architecture wouldn't be much help

بەڵام هەموو ئەو تەلارسازییە کاریگەرانەی لووت زۆر یارمەتیدەر نەدەبوون

without something to process the loads of information the nose scoops up.

بە بێ بونی شتێک بۆ شرۆڤەکردنی ئەو زانیاریانەی لە کوونە لووتەکانەوە دەگات.

And it turns out that the olfactory system dedicated to proessing smells

ئەمەش ڕوونی دەکاتەوە دەزگای بۆنکردن تایبەت بە شیکردنەوەی بۆنەکان

takes up many times more relative brain area in dogs than in humans.

ئەمەش پانتایەکی فراوانتری هەیە لە مێشکی سەگدا بە بەراورد لەگەڵ مرۆڤ.

All of this allows dogs to distinguish

ئەمانەش وا دەکەن سەگەکان جیاواز بن

and remember a staggering variety of specific scents

بە شێوەیەکی سەرسوڕهێنەر کۆمەڵێک بۆنی جۆراوجۆر دەناسێتەوە

at concentrations up to 100 million times less than what our noses can detect.

بە ئەندازەیەک کە ١٠٠ ملیۆن جار زیاتر بۆن دەناسێتەوە لە چاو ئێمە.

If you can smell a spritz of perfume in a small room,

ئەگەر توانای بۆنکردنی بۆنێکت هەبوو لە ژوورێکی بچوکدا،

a dog would have no trouble smelling it in an enclosed stadium

ئەوا سەگەکە دەتوانێت لە یاریگایەکی تۆپی پێی داخراو بۆنی بکات

and distinguishing its ingredients, to boot.

هەروەها دەتوانێت پێکهاتەکانیشی جیا بکاتەوە.

And everything in the street, every passing person or car,

هەموو شتێک لە شەقامدا، هەر مرۆڤێک یان ئۆتۆمبێلێک تێپەڕێت،

any contents of the neighbor's trash,

هەر شتێک لەناو تەنەکەی خۆڵی دراوسێکەتدا بێت،

each type of tree,

هەموو جۆرە دارێک،

and all the birds and insects in it

هەموو جۆرەکانی باڵندە و مێروەکان

has a distinct odor profile telling your dog what it is, where it is,

بۆنێکی تایبەتی هەیە بە بە سەگەکە دەڵێت کە چییە، و لە کوێیە،

and which direction it's moving in.

و بە کام ئاڕاستە دەجوڵێت.

Besides being much more powerful than ours,

لەگەڵ توانای زیاتری بۆنکردنیان لەچاو ئێمە،

a dog's sense of smell can pick up things that can't even be seen at all.

سەگ دەتوانێت بۆنی شتانێک بکات کە پێشتر نەیبینیون.

A whole separate olfactory system,

سیستەمێکی جیاکراو،

called the vomeronasal organ, above the roof of the mouth,

کە پێی دەوترێ کۆئەندامی ئێسکی لووت، لە سەقفی ناو دەم،

detects the hormones all animals, Including humans, naturally release.

هەموو گیانلەبەرەکان دەدۆزێتەوە بە مرۆڤیشەوە، بە سروشتی ئازاد دەبێت.

It lets dogs identify potential mates,

ڕێگەیان پێ دەدات کە هاوڕێ شاراوەکان دیاری بکەن،

or distinguish between friendly and hostile animals.

یان جیاوازی کردن لە نێوان ئاژەڵی باش و دوژمنکارەکان.

It alerts them to our various emotional states,

ئاگادارییان دەکاتەوە لە حاڵەتە جۆراوجۆرە سۆزدارییەکان،

and it can even tell them when someone is pregnant or sick.

دەتوانن هەواڵمان پێبدەن لەسەر کەسێکی نەخۆش یان دووگیان.

Because olfaction is more primal than other senses,

چونکە هەستی بۆنکردنیان سەرەکیترە لەچاو هەستەکانی دیکەیان،

bypassing the thalamus to connect directly to the brain structures

بە تێپەربوونی سەڵامەس بۆ پەیوەندیکردنی ڕاستەوخۆ بە پێکهاتەکانی مێشک

involving emotion and instinct,

کە هەست و غەریزەی تێوەگلاوە،

we might even say a dog's perception is more immediate and visceral than ours.

لەوانەشە بڵێین هەستی درکپێکردنی سەگەکان قوڵتر و ڕاستەوخۆترە لە هی مرۆڤ.

But the most amazing thing about your dog's nose

شتێکی سەرسوڕهێنەر دەربارەی لووتی سەگەکەت

is that it can traverse time.

ئەوەیە کە دەتوانێت کات ببەسێت.

The past appears in tracks left by passersby,

ڕابردوو لە شوێنپێ دەردەکەوێت کە لە لایەن ڕێبوارەوە جێماوە،

and by the warmth of a recently parked car

و بەهۆی ئەو گەرمیەی کە لە ئەنجامی ڕاگرتنی ئۆتۆمبێلەوەیە

where the residue of where you've been and what you've done recently.

پاشماوەی ئەو شوێنەی کە تۆ لێی بووی و چیت کردووە لەم دواییانەدا.

Landmarks like fire hydrants and trees

نیشانەکانی وەک بۆڕی ئاگرکوژێنەوەو دارەکان

are aromatic bulletin boards carrying messages of who's been by,

تەختە بۆنداری بڵاوکردنەوەن ئەو پەیامانە هەڵدەگرن کە کێی لێبووە،

what they've been eating,

کە چییان خواردوە،

and how they're feeling.

و چۆن هەست دەکەن.

And the future is in the breeze,

داهاتووش لە شنەبایە،

alerting them to something or someone approaching long before you see them.

ئاگاداریان دەکاتەوە لە شتێک یان کەسێک پێش ئەوەی بیانبینیت.

Where we see and hear something at a single moment,

کە شتێک دەبینین و دەبیستین لە یەک ساتدا،

a dog smells an entire story from start to finish.

سەگێک بۆنی چیرۆکێکی تەواو دەکات لە سەرەتاوە بۆ کۆتایی.

In some of the best examples of canine-human collaboration,

هەندێک لە باشترین نموونەکان لە هاوکاری مرۆڤ،

dogs help us by sharing and reacting to those stories.

یارمەتیمان دەدەن بە هاوبەشیکردن وە کاردانەوەیان بۆ ئەو چیرۆکانە.

They can respond with kindness to people in distress,

دەتوانن بە میهرەبانیەوە وەڵامی خەڵک بدەنەوە لە تەنگانەدا،

or with aggression to threats

یان لەگەڵ دەستدرێژی بۆ هەڕەشەکان

because stress and anger manifest as a cloud of hormones

چونکە دوودڵی و توڕەیی وەک هەورێکی هۆرمۆن دەرئەکەون

recognizable to the dog's nose.

کە بە لووتی سەگەکە دەناسرێتەوە.

With the proper training,

لەگەڵ مەشقە گونجاوەکان،

they can even alert us to invisible threats

دەتوانن ئاگادارمان بکەنەوە لە هەڕەشە نەبینراوەکان

ranging from bombs to cancer.

لە بۆمبەوە بۆ شێرپەنجە.

As it turns out, humanity's best friend

وەک دەردەکەوێت، باشترین هاوڕێی مرۆڤایەتی

is not one who experiences the same things we do,

ئەو کەسە نییە کە ئەزمونی ئەو شتە دەکات کە ئێمەی دەیکەین،

but one whose incredible nose reveals a whole other world beyond our eyes.

بەڵام ئەو لووتە سەرسوڕهێنەرەیە کە دەریخست جیهانێکی تر لە پشت چاومانە.