How do you know if you have a virus? - Cella Wright

Translator: Barez Jalal Reviewer: Daban Q. Jaff

A new virus emerges and spreads like wildfire.

ڤایرۆسێکی نوێ وەک ئاگرێکی گەورە دەردەکەوێت و بڵاودەبێتەوە.

In order to contain it,

بۆ ئەوەی بیگرن،

researchers must first collect data about who’s been infected.

لێکۆڵەران پێویستە سەرەتا داتا کۆبکەنەوە دەربارەی ئەوانەی کە تووشبووینەنە.

Two main viral testing techniques are critical:

دوو تەکنیکی سەرەکی تاقیکردنەوەی ڤایرۆسی گرنگن:

one tells you if you have the virus

یەکێکیان پێت دەلێت ئەگەر تۆ ڤایرۆسەکەت هەبێت

and the other shows if you’ve already had it.

و ئەوەی تر نیشانت دەدات ئەگەر پێشتر هەتبووبێت.

So, how exactly do these tests work?

کەواتە ئەم تاقیکردنەوانە بەتەواوی چۆن کار دەکەن؟

PCR, or polymerase chain reaction testing,

PCRیان تاقیکردنەوەی کاردانەوەی پۆلیمەرایز،

targets the virus’s genetic material in the body

ماددەی بۆماوەیی ڤایرۆسەکەیە لە لەشدا دەکاتە ئامانج

and is used to diagnose someone who is currently infected.

و بەکار دێت بۆ دەستنیشانکردنی کەسێک کە تازە تووش بووە.

Yet, this genetic material may be present in such imperceptible amounts

بەڵام لەوانەیە ئەم ماددە بۆماوەییە ئامادەبێت لە بڕێکی وا بێ هەڵەدا

that actually detecting it is difficult.

کە بەڕاستی دۆزینەوەی قورسە.

This is where PCR comes in:

ئەمە ئەو شوێنەیە کە(PCR) لێی دێتە ژوورەوە:

it’s widely used to amplify genetic information to large enough quantities

بە فراوانی بەکار دێت بۆ گەورەکردنی زانیاری بۆماوەیی بە ڕێژەیەکی زۆر

that it can be readily observed.

کە بە ئاسانی تێبینی کراوە.

To develop a PCR test for a never-before-seen virus,

بۆ پەرەپێدانی تاقیکردنەوەیPCR بۆ ڤایرۆسێک کە هەرگیز نەبینراوە،

researchers first sequence its genetic material, or genome,

یەکەم زنجیرەی توێژەران ماددەی بۆماوەیی یان جینۆمە،

and identify regions that are unique to that specific virus.

و ئەو شوێنانە دیاری بکەن کە تایبەتن بەو ڤایرۆسە دیاری کراوە.

PCR then targets these particular segments.

دواتر بە ئامانجی ئەم بەشە دیاریکراوانە.

A PCR test begins by collecting a sample:

تاقیکردنەوەی PCR بە کۆکردنەوەی نمونەیەک دەستپێدەکات:

this can be blood for hepatitis viruses, feces for poliovirus,

کە دەکرێت خوێن بێت بۆ ڤایرۆسی خوێن، بۆ ڤایرۆسی ئیفلیجی،

and samples from the nose or throat for coronaviruses.

وە نموونەکان لە لووت یان گەروو بۆ ڤایرۆسی کۆرۆنا.

The sample is taken to a central laboratory

وە نموونەکە دەبردرێت بۆ تاقیگەی ناوەندی

where PCR is performed to test for the presence of the virus’ genome.

کە تیایدا پشکنینی PCR ئەنجام درا بۆ بوونی جینی ڤایرۆسەکە.

Genetic information can be encoded via DNA or RNA.

زانیاری بۆماوەیی دەتوانرێت بە DNA یان RNA بژمێردرێت.

HPV, for example, uses DNA, while SARS-CoV-2, the cause of COVID-19,

بۆ نموونە، HPV ی,DNA بەکاردێنێت، لەکاتێکدا سارس-کۆڤید-٢وە هۆکاری کۆڤید١٩ە،

uses RNA.

RNA بەکاردەهێنێت.

Before running the PCR, the viral RNA— if present—

پێش ئەوەی PCR کار بکات ئەگەر دی ئێن ئەی ڤایرۆسی بێت

must be reverse transcribed to make a strand of complementary DNA.

دەبێت پێچەوانە بێت بۆ دروستکردنی تاوێک لە دی ئێن ئەی تەواوکەر

Researchers then run the PCR.

توێژەران دواتر بەڕێوەی دەبەن.

If the virus is present in the sample, its unique regions of genetic code

ئەگەر ڤایرۆسەکە لە نمونەکەدا ئامادە بێت لەناوچە بێ هاوتاکانی کۆدی بۆماوەیی

will be identified by complementary primers and copied by enzymes.

لەلایەن تەواوکاریەوە دەناسرێت بە یارمەتی و کۆپی کردنی لەلایەن ئینزیمەوە

One strand of DNA becomes hundreds of millions,

یەک تاوی دی ئێن ئەی دەبێت بە سەدان ملیۆن

which are detected using probes marked with fluorescent dye.

کە بە بەکارهێنانی هەستەوەرەکانی نیشانەکردنی هەڵقوڵاو.

If the PCR machine senses fluorescence,

ئەگەر ئامێری (PCR) هەست بە (هەڵامەت) بکات

the sample has tested positive for the virus,

نمونەکە بە ئەرێنی تاقیکراوەتەوە بۆ ڤایرۆسەکە

meaning the individual is infected.

واتە کەسەکە تووشبووە.

Immunoassays, on the other hand,

لە لاێکی ترەوە ئیمۆنۆسەکان،

tap into the immune system’s memory of the virus,

دەچێتەناویادەوەری سیستەمی بەرگری ڤایروسەوە

showing if someone has previously been infected.

نیشانی دەدات ئەگەر کەسێک پێشتر تووش بوو بێت.

They work by targeting virus-specific antibodies generated by the immune system

دژە تەن لەلایەن سیستەمی بەرگری ڤایرۆسی دیاریکراو بە ئامانج دەگرێت

during infection.

لەماوەی توشبووندا.

These are specialized classes of proteins

ئەمانە چینێکی تایبەتن بە پرۆتینەکان

that identify and fight foreign substances, like viruses.

کەتەنە بێگانەکان دەناسێنێ و ڕوبەڕویان دەبنەوە ،وەک ڤایرۆس.

Immunoassays may detect IgG antibodies, the most abundant class,

سیستەمی بەرگری لەوانەیە دژە تەنی IgG بێت کە زۆرترین جۆری زۆر دەناسێتەوە،

and IgM antibodies, the type that’s first produced in response to a new infection.

وە دژە تەنەکانی IgM، ئەو جۆرەی کە یەکەم بەرهەم هێنراوە لە وەڵامی تووشبوونێکی نوێ

The presence of IgM antibodies suggests a recent infection,

ئامادەبوونی دژە تەنەکانی IgM پێشنیاری دەکات کە بەم دواییە،

but since it can take the body over a week to produce a detectable amount,

بەڵام لەوکاتەوەی کە دەتوانێت جەستەکە ببەسێ هەفتەیەک بۆ بەرهەمهێنانی بڕێکی دیاریکراو

they’re unreliable in diagnosing current infections.

ئەوان باوەڕپێنەکراون لە دەستنیشانکردنی ئەم نەخۆشیانە

Meanwhile, IgG antibodies circulate for an extended period after infection;

هاوکات دژە تەنەکانی IgG دەسووڕێنەوە بۆ ماوەیەکی درێژ دوای تووشبوون:

their presence usually indicates that someone was exposed and recovered.

ئامادەبوونیان بە زۆری ئاماژە دەکات کە دەرکەوتوە کەسێک چاک بۆتەوە.

Before the immunoassay,

پێش شێوازی ئیمینۆاسی،

health professionals draw blood from an individual.

پیشەگەرانی تەندروستی خوێن دەکێشن لە کەسێکەوە

This sample then comes into contact with a portion of the virus of interest.

ئەم نمونەیە دواتر پەیوەندی دەکات لەگەڵ بەشێک لە ڤایرۆسی بەرژەوەندی.

If the body has, in fact, been exposed to the virus in the past,

ئەگەر جەستەکە لە ڕاستیدا ئاشکرا بوو بۆ ڤایرۆسەکە لە ڕابردوودا,

the body’s virus-specific antibodies will bind to it during the test.

دژە تەنی تایبەت بە ڤایرۆسی لەش لە کاتی تاقیکردنەوەکەدا پێیەوە دەلکێ.

This reaction produces a change in color, indicating that the sample tested positive

کەواتە ئەم کارلێکبوونە گۆڕانکاریەکی ڕەنگەکەی لێ دروست دەبێت دەریدەخات کە ئەنجامی تاقیکردنەوەی نموونەکە ئەرێنییە

and that the individual has been exposed to the virus.

وە ئەو تاکە کە لە ڤایرۆسەکە دەرئەکەون.

Immunoassays are especially important

ئیمنۆئاسێسی بە تایبەتی گرنگن

when it comes to retroactively diagnosing people

کاتێک بە شێوەیەکی بەردەوام دێتە پێش دەستنیشانکردنی خەڵک

who were infected but went untested.

کە توش بوو بون بەڵام تاقی نەکرابونەوە.

And there’s exciting potential for those who have developed immunity to a virus:

وە توانای سەرنجڕاکێش هەیە بۆ ئەوانەی کە بەرگریان لە ڤایرۆسێک پەرە پێبدەن:

in some cases, their blood plasma could be used as treatment

لە هەندێک حاڵەتدا، دەکرێت پلازمای خوێنیان وەک چارەسەر بەکاربهێنرێت

in people who are currently fighting it.

لەو کەسانەی کە ئێستا شەڕی لەگەڵ دەکەن.

PCR and immunoassays are always in the process

PCR و بەرگری هەمیشە لە پڕۆسەکەدان

of becoming more accurate and efficient.

بۆ ئەوەی ڕاستتر و کاراتر بێت.

For example,

بۆ نمونە

innovations in PCR have led to the use of self-contained testing devices

داهێنان لە PCRوای کرد کە بە کار بهێنرێت لە ئامێرەکانی تاقیکردنەوەی خۆبەخۆ

that relay results within one hour.

کە لە ماوەی یەک کاتژمێردا ئەنجامی دەبێت

Digital PCR, which quantifies individual pieces of target DNA,

دیجیتاڵ PCR، کە چەندایەتی تاک دەکات چەند پارچەیەک ی دی ئێن ئەی ئامانج

shows promise in further boosting accuracy.

بەڵێنی زیادکردنی وردی.

And although immunoassays are difficult to develop quickly,

هەرچەندە قورسە ئامانجە بەرگریەکان بەخێرایی دەستنیشان بکەیت،

researchers in Singapore were able to create one for SARS-CoV-2

توێژەران لە سەنگافورە توانییان بۆ دروستکردنی دانەیەک بۆ سارس-کۆڤ-2

even before COVID-19 was declared a pandemic.

تەنانەت پێش ئەوەی کۆڤید-19 ئاشکرا بێت

These tests— along with the scientists who develop them

ئەم تاقیکردنەوانەی کە لەگەڵ زاناکان پەرەیان پێئەدان

and the health professionals who administer them—

وە پیشەگەرە تەندروستیەکان ئەوانەی بەڕێوەیان دەبەن

are absolutely essential.

بە تەواوی گرنگن.

And when deployed early, they can save millions of lives.

کاتێک زوو بڵاوەی پێکرا دەتوانن ژیانی ملیۆنەها کەس ڕزگار بکەن.