Is fire a solid, a liquid, or a gas? - Elizabeth Cox

Translator: tania sarwar Reviewer: Daban Q. Jaff

دانیشتن بەدەوری کەمپی ئاگر، دەتوانیت هەست بە گەرمییەکە بکەیت،

Sitting around a campfire, you can feel its heat,

smell the woody smoke, and hear it crackle.

بۆنی دارە سووتاوەکەی بکەیت، و گوێت لێبێت بشکێت.

If you get too close,

ئەگەر زۆر نزیک بکەویتەوە،

it burns your eyes and stings your nostrils.

چاوەکانت دەسوتێنێت و کونە لووتت پێوەدەدات.

You could stare at the bright flames forever

دەتوانی تەماشای ئەم ڕووناکییە بکەیت بۆ هەتاهەتایە

as they twist and flicker in endless incarnations.

هەروەک ئەوان دەپێچنەوە و ترپە ترپ دەکات بۆ بێ کۆتایی هەلکاندن.

But what exactly are you looking at?

بەڵام بەڕاستی تەمەشای چی دەکەیت؟

The flames are obviously not solid,

گڕەکان بۆخۆی ڕەق نییە،

nor are they liquid.

و شلیش نین.

Mingling with the air, they’re more like a gas,

لەگەڵ هەوا تێکەڵ دەبن، ئەوان زیاتر وەکو گاز وان،

but more visible--and more fleeting.

بەڵام زیاتر دەبینرێن-- و زیاتر دەڕوێن.

And on a scientific level, fire differs from gas

و لە قۆناغی زانستی، ئاگر لە گاز جیاوازە

because gases can exist in the same state indefinitely

چونکە گاز دەتوانرێت بوونی هەبیت لەهەمان شێوە تا کۆتایی

while fires always burn out eventually.

کاتیکیش ئاگر لە کۆتاییدا دەسووتیت.

One misconception is that fire is a plasma,

یەک تێگەیشتنی هەڵە ئەوەیە ئاگر پلاسمایە،

the fourth state of matter in which atoms

حاڵەتی چوارەمی ماددە کە تیادا ئەتۆمەکان

are stripped of their electrons.

لە ئەلیکترۆنەکان لێدەکرێنەوە.

Like fire and unlike the other kinds of matter,

وەکو ئاگر و جیاواز لە جحرەکانی تر،

plasmas don’t exist in a stable state on earth.

پلاسماکان لە حاڵەتێکی گونجاو بوونیان نییە لەسەر زەوی.

They only form when gas is exposed to an electric field or superheated

تەنها دروست دەبن کاتێک گاز بەرگەی کارەبایی یان زۆر گەرم دەبیت بە پلەی گەرمای

to temperatures of thousands or tens of thousands of degrees.

هەزار یان دەیان هەزار لە کەرەکە.

By contrast, fuels like wood and paper burn

بە پێچەوانەوە، سووتەمنییەکان وەکو دار و قاغەزی سووتاو

at a few hundred degrees —far below the

لە سەد پلەی گەرمیداـــ لە خوارەوەی

threshold of what's usually considered a plasma.

ئاستی کە لەراسیتدا کە بە پلاسما دانراوە.

So if fire isn’t a solid, liquid, gas,

کەواتە ئەگەر ئاگر ڕەق، شل، گاز،

or a plasma, what does that leave?

یان پلاسما نەبێت، ئایا لەچ قۆناغێکە؟

It turns out fire isn’t actually matter at all.

وا دەرکەوتووە ئاگر لە ڕستیدا ماددە نییە.

Instead, it’s our sensory experience of a chemical reaction called combustion.

لە جیاتی، ئەزموونە هەستییەکانی ئێمەیە لە کاردانەوەی کیمایی بەناوی بەستن.

In a way, fire is like the leaves changing color in fall,

بە ڕیگەیەک، ئاگر وەکو گەڵاکان وایە لە پایزدا ڕەنگی دەگۆڕێت،

the smell of fruit as it ripens,

بۆنی میوە کاتێک پێدەگات،

or a firefly’s blinking light.

یان ڕووناکی مێشی ئاگرین.

All of these are sensory clues that a

هەموو ئەمانە نیشانەی هەستیارن کە

chemical reaction is taking place.

کاردانەوەیکی کیمایی وا ڕوودەدات.

What differs about fire is that it engages a lot of

چیاوازی ئاگر ئەوەیە کە زیاتر

our senses at the same time, creating the kind of vivid

لە هەستەکانمان کارا دەکات، دروستکردنی جۆری بەخشندەیی

experience we expect to come from a physical thing.

کە پێشبینی دەکەین بگات لە شتێکی فیزیکی.

Combustion creates that sensory experience

بەستنەوە ئەو ئەزموونە هەستەوەرییە دروست دەکات

using fuel, heat, and oxygen.

بە بەکارهێنانی سووتەمەنی، گەرمی، و ئۆکسجین.

In a campfire, when the logs are heated to their ignition temperature,

لە کەمپی ئاگرین، کاتێک تۆمارەکان گەرم دەکرێنەوە بۆ پلەی ئاگرینی،

the walls of their cells decompose,

گوێزەکانی خانەکانی تۆڕ شێواو،

releasing sugars and other molecules into the air.

شەکر و گەردیلەکانی تر بۆ هەوا دەردەدات.

These molecules then react with airborne oxygen

ئەو گەردیلانە دواتر لەگەڵ ئۆکسجین کارلێک دەکەن

بۆ دروستکردنی ئاو و دیۆکسید.

to create carbon dioxide and water.

At the same time, any trapped water in the logs

لەهەمان کاتدا، هەر ئاوێکی گیراو لە تۆمارەکان

vaporizes, expands, ruptures the wood around it,

دەهەڵمینێت، فراوان، دار لە دەوریدا دەپچڕێنێت،

and escapes with a satisfying crackle.

و لەگەڵ قڕژەیەکی تێر

As the fire heats up, the carbon dioxide and water vapor

کاتێک ئاگرەکە گەرم دەبێت، کاربۆن و دیۆکسید و ئاو

created by combustion expand.

کە دروستکراوە لەلایەن فراوانکردنی بەستن.

Now that they’re less dense, they rise in a thinning column.

ئێستا ئەوان کەمتر چڕن لە ستوونێکی تەنک بەرزدەبێتەوە.

Gravity causes this expansion and rising, which gives

کیش دەبێتە هۆی فراوانکردن و بەرز بوونەوە کە

flames their characteristic taper.

تایبەیمەندییەکی تایپەری گڕ دەدات.

Without gravity, molecules don’t separate

بەبێ کێش، گەردیلەکان لێک جیا نابنەوە

by density and the flames have a totally different shape.

بەهۆی چڕی و ئاگرەکان شیوازی جیاوازیان هەیە.

We can see all of this because combustion

دەتوانین هەموو ئەوانە ببینی بەهۆی بەستنەوە

also generates light.

کە هەروەها ڕووناکی دروست دەکات.

Molecules emit light when heated,

گەردیلەکان ڕووناکی دەنیریت کاتێک گەرم دەبن،

and the color of the light depends

و ڕەنگی ڕووناکییەکانیان دەکەویتە

on the temperature of the molecules.

سەر گەرمی گەردیلەکان.

The hottest flames are white or blue.

گەرمتین ئاگرەکان سپی یان شینن.

The type of molecules in a fire can

چۆری گەردیلە ئاگرەکە هەروەها

also influence flame color.

دهتوانێت کار بکاتە سەر رەنگی ئاگرەکە.

For instance, any unreacted carbon atoms from the logs

بۆ نموونە، هەر ئەتۆمێکی کابۆنی بێ کاردانەوەی تۆمارەکان

form little clumps of soot that rise

لە چەمی بچووکی سۆت کە بەرز دەبێتەوە

into the flames and emit the yellow-orange

بۆ ئاگر و ناردنی زەرد- نارنجی

light we associate with a campfire.

ڕووناکی لەگەڵ ئاگری کامپەکەدا هاوبەشی دەکەین.

Substances like copper, calcium chloride,

ماددەی وەکو مس، کالیسیۆم کلۆراید،

and potassium chloride can add their

و پۆتاسیۆم کلۆراید دەتوانیت تایبەتمەندی

own characteristic hues to the mix.

خۆیان زاید بکەن بۆ تێکەڵەکە.

Besides colorful flames,

جگە لە گڕی ڕەنگاو ڕەنگ،

fire also continues to generate heat as it burns.

ئاگر دەتوانێت گەرمی دروست بکات کاتێک دەسووتێت.

This heat sustains the flames by keeping

ئەم گەرمییە ئاگرەکە دەهێڵێتەوە بە هێشتنەوەی

سووتەمەنییەکە لێی یان سەرەوەی پلەی گەرمی هەڵوەشاندن.

the fuel at or above ignition temperature.

Eventually, though, even the hottest fires

لە کۆتایدا، تەنانەت ئاگرە گەرمییەکانیش

run out of fuel or oxygen.

سووتەمنی یان ئۆکسجینییان لێ دەبڕدەێت.

Then, those twisting flames give a final hiss

دواتر، ئەم گڕە پێچەوانیانە کۆتایی خۆی دەداتێ

and disappear with a wisp of smoke

و بزر دەبێت لەگەڵ دووکەڵەکە

as if they were never there at all.

هەروەکو بڵێی لەوێ نەبووبێتن.