What causes kidney stones? - Arash Shadman

Translator: Deren Dlsoz Reviewer: Daban Q. Jaff

The biggest kidney stone on record weighed more than a kilogram

گەورەترین بەردی گورچیلەی تۆمارکراو کێشی زیاتر لە کیلۆگرامێک بوو

and was 17 centimeters in diameter.

و ١٧ سانتیمەتر لە تیرەدا بووە.

The patient didn't actually swallow a stone the size of a coconut.

نەخۆشەکە لە ڕاستی بەردێکی لە قەبارەی گوێزی ھیندی قووت نەدا.

Kidney stones form inside the body,

بەردی گورچیلە لە ناو لەش دروست دەبێت ،

but unfortunately, they're extremely painful to get out.

بەڵام بەداخەوە، ئەوان زۆر بە ئازارە بۆ دەردان.

A kidney stone is a hard mass of crystals that can form in the kidneys,

بەردی گورچیلە بارستەیەکی سەختە لە کریستاڵەکان کە لە گورچیلەکان دروست دەبێت،

ureters,

بۆڕی میز،

bladder,

میزڵدان،

or urethra.

یان میزەڕۆ،

Urine contains compounds that consist of calcium,

میز پێکهاتە لەخۆ دەگرێت کە لە کالیسیۆم پێکهاتووە،

sodium,

سۆدیۆم،

potassium,

پۆتاسیۆم،

oxalate,

ئۆکسەلات،

uric acid,

ترشی میز،

and phosphate.

و فۆسفات.

If the levels of these particles get too high,

ئەگەر ئاستەکانی ئەم گەردیلانە، زۆر بەرز بن

or if urine becomes too acidic or basic,

یان ئەگەر میز زۆر ترش بێت یان تفت،

the particles can clump together and crystallize.

تەنەکەکان دەتوانن پێکەوە بنووسێن و ببن بە کریستاڵ.

Unless the problem is addressed,

مەگەر کێشەکە چارەسەر بکرێت،

the crystals will gradually grow over a few weeks, months, or even years,

کریستاڵەکان وردە وردە گەشە دەکەن لە ماوەی چەند هەفتەیەک، مانگ یان تەنانەت ساڵیش،

forming a detectable stone.

دروست کردنی بەردێکی بینراو.

Calcium oxalate is the most common type of crystal to form this way,

کالسیۆم ئۆکسالات باوترین جۆری کریستاڵە بۆ پێکهێنانی ئەم ڕێگایە،

and accounts for about 80% of kidney stones.

وە هەژمار دەکەن بۆ ٨٠٪‏ بەردەکانی گورچیلە.

Less common kidney stones are made of calcium phosphate, or uric acid.

بەردی گورچیلەی کەمتر دروست دەبێت لە فۆسفاتی کالیسیۆم، یان ترشی یوریک.

A slightly different type of stone

جۆرێکی کەمێک جیاواز لە بەرد

made of the minerals magnesium ammonium phosphate, or struvite,

لە کانزای مەگنیسیۆم دروست کراوە یان فۆسفاتی ئەممۆنیۆم یان ستروڤایت،

can be caused by bacterial infection.

دەکرێت بەهۆی ھەوکردنی بەکتریاوە بێت.

And even rarer stones can result from genetic disorders

تەنانەت بەردی دەگمەنیش دەتوانێت لە ئەنجامی ناڕێکی بۆماوەییەوە بێت

or certain medications.

یان دەرمانی دیاریکراو.

A kidney stone can go undetected until it starts to move.

بەردی گورچیلە دەتوانێت نەبینراو بێت تا ئەو کاتەی دەست بە جوڵە دەکات.

When a stone travels through the kidney and into the ureter,

کاتێک بەرد لە ڕێگەی گورچیلەوە بۆ میزەڕۆ دەڕوات،

its sharp edges scratch the walls of the urinary tract.

لێوارە تیژەکانی دیوارەکانی میزەڕۆ دەڕوشێنێت.

Nerve endings embedded in this tissue transmit excruciating pain signals

کۆتاییەکانی دەمار لە ناو ئەم شانەی چەسپاوە بۆ گواستنەوەی نیشانەی ئازار

through the nervous system.

لە ناو کۆئەندامی تووڕەبووندا.

And the scratches can send blood flowing into the urine.

و ڕووشانەکان دەتوانن خوێن بنێرن بۆ ناو میز.

This can be accompanied by symptoms of nausea,

ئەمە دەکرێت لەگەڵ بە نیشانەکانی دڵتێکەڵھاتن

vomiting,

ڕشانەوە،

and a burning sensation while urinating.

و هەستێکی سوتاوی لەکاتی میزکردن.

If a stone gets big enough to actually block the flow of urine,

ئەگەر بەرد بە تەواوی گەورە بێت بۆ ئەوەی بە ڕاستی ڕێی لە لێشاوی میز بگرێت،

it can create an infection, or back flow,

دەتوانێت ھەوکردن دروست بکات یان گەڕانەوەی میز،

and damage the kidneys themselves.

و زیان بە گورچیلەکان خۆیان دەبەن.

But most kidney stones don't become this serious,

بەڵام زۆربەی بەردی گورچیلە بەو شێوەیە ترسناک نابن،

or even require invasive treatment.

یان تەنانەت پێویستی بە چارەسەری زۆر هەیە.

Masses less than five millimeters in diameter

بارستایی کەمتر لە پێنج ملیمەتر لە تیرە

will usually pass out of the body on their own.

بە زۆری بۆخۆی لە لەش دەردەچێت.

A doctor will often simply recommend drinking large amounts of water

پزیشک زۆر بە سادەیی پێشنیاری خواردنەوەی بڕێکی زۆر لە ئاو دەکات

to help speed the process along,

بۆ یارمەتیدان لە خێراکردنی پڕۆسەکە،

and maybe taking some pain killers.

وە لەوانەیە هەندێک ئازار شکێن بخۆین.

If the stone is slightly larger, medications like alpha blockers

ئەگەر بەردەکە کەمێک گەورەتر بێت، دەرمانەکان وەک بلۆکەرەکانی ئەلفا

can help by relaxing the muscles in the ureter

دەتوانێت یارمەتی بدات بە خاوکردنەوەی ماسولکەکان لە میزدا

and making it easier for the stone to get through.

و ئاسانکردنی بۆ ئەوەی بەردەکە بێتەدەر.

Another medication called potassium citrate

دەرمانێکی تر بەناوی پۆتاسیۆم سیترایت

can help dissolve the stones by creating a less acidic urine.

دەتوانێت یارمەتی هەڵوەشاندنی بەردەکان بدات بە دروستکردنی میزێکی کەمتر ترش.

For medium-sized stones up to about ten millimeters,

بۆ بەردی قەبارە مامناوەند تا نزیکەی دە ملیمەتر.

one option is pulverizing them with soundwaves.

یەک هەڵبژاردە شلەکردن ئەوان لەگەڵ شەپۆلی دەنگدا.

Extracorporeal shock wave lithotripsy uses high-intensity pulses

شەپۆلی شۆکی ئێکسترکۆرپۆڕیاڵ لێدانی زۆر بە گوڕ بەکار دەهێنێت

of focused ultrasonic energy aimed directly at the stone.

لە وزەی ئولترا سۆنیاکی کە ڕاستەوخۆ ئامانجەکەی بەردەکە بوو.

The pulses create vibrations inside the stone itself

ترپەکەکان لە ناوەوە لەرینە دروست دەکەن لە نێو بەردەکە خۆی

and small bubbles jostle it.

و بڵقی بچووکیش دەجوڵێنێت.

These combined forces crush the stone into smaller pieces

ئەمە وادەکات بەردەکە بشکێندرێت بۆ پارچەی وردتر

that can pass out of the body more easily.

دەتوانن زۆر ئاسانتر بێنە دەرەوە.

But zapping a stone with sound doesn't work as well

بەڵام شکاندنی بەرد بەم شێوەیەش کار ناکات

if it's simply too big.

ئەگەر زۆر گەورە بێت.

So sometimes, more invasive treatments are necessary.

بۆیە، ھەندێک جار چارەسەری زیاتر پێویستە.

A rigid tube called a stent can be placed in the ureter to expand it.

بۆڕیەکی ڕەق پێی دەگوترێت قالب دەتوانێت لە ناو میز دابنرێت بۆ فراوانکردن.

Optical fibers can deliver laser pulses to break up the stone.

ڕیشاڵە تیشکییەکان دەتوانن لێدانی لەیزەری پێبگەیەنن بۆ شکاندنی بەردەکە.

Stones can also be surgically removed through an incision

هەروەها بەردیش دەتوانرێت بە نەشتەرگەری لاببرێت لە ڕێگەی جیابوونەوەیەک

in the patient's back or groin.

لە پشتی نەخۆشەکە یان سەرەوەی ڕانی.

What about just avoiding kidney stones in the first place?

ئەی بۆ خۆلادان لە بەردی گورچیلە لە یەکەم شوێندا؟

For people prone to them,

بۆ خەڵکی کە خۆیان پێیان ڕائەچون،

their doctor may recommend drinking plenty of water,

دکتۆرەکانیان لەوانەیە زۆر خواردنەوەی ئاو پێشنیار بکەن،

which dilutes the calcium oxalate and other compounds

کالسیۆم ئۆکسالایت کەم دەکات و پێکهاتەکانی تر

that eventually build up into painful stones.

لە کۆتایدا دروست دەبێت بۆ بەردی ئازاربەخش.

Foods like potato chips,

خواردنەکان وەک چپسی پەتاتە،

spinach,

سپێناخ،

rhubarb,

ڕێواس،

and beets are high in oxalate,

و چەوەندەر بەرزن لە ئۆکسەلات،

so doctors might advise limiting them.

بۆ ئەوەی پزیشکەکان ئامۆژگاری کەمکردەوەیان دەکەن.

Even though calcium is often found in stones,

هەرچەندە کالسیۆم زۆر جار لە بەرد دەدۆزرێتەوە،

calcium in foods and beverages can actually help

کالسیۆم لە خواردن و خواردنەوەکان لە ڕاستیدا دەتوانێت یارمەتی بدات

by binding to oxalate in the digestive tract

بە بەستنەوە بۆ ئۆکسالات لە کۆئەندامی هەرسکردن

before it can be absorbed and reach the kidneys.

پێش ئەوەی بتوانرێت هەڵمژێت و بگاتە گورچیلەکان.

If you do end up with a kidney stone, you're not alone.

ئەگەربەردی گورچیلەت ھەیە تۆ بە تەنها نییت.

Data suggests that rates are rising,

داتاکان وا نیشان دەدات کە رێژەکان بەرز دەبنەوە،

but that world record probably won't be broken any time soon.

بەڵام ئەو تۆمارە جیهانیە لەوانەیە بەم زووانە نەشکێندرێت.