The rise and fall of the Kingdom of Man - Andrew McDonald

Translator: bryar murshid Reviewer: Daban Q. Jaff

On a small island in the middle of the Irish Sea,

قه‌ڵاكان سه‌رۆكایه‌تی كه‌نار ئاوه‌ سه‌خته‌كان ده‌كه‌ن

fortresses preside over the rugged shores.

له‌ دورگه‌یه‌كی بچوك له‌ ناوه‌ڕاستی ده‌ریای ئایرش.

This unlikely location was the birthplace of a medieval empire

ئه‌م شوێنه‌ چاره‌ گرانه‌ زێدی ئیمپڕاتۆریه‌تی پاشاكانی ده‌ریا بووه‌

that lasted 200 years, ruled by a dynasty of sea kings.

كه‌ له‌ سه‌ده‌كانی ناوه‌ڕاست بۆ ماوه‌ی 200 ساڵ فه‌رمان ڕه‌وایه‌تیان كردوه‌.

The first of these kings was Godred Crovan,

یه‌كه‌م پاشایان گادرێد كرۆوڤن بوو،

a notorious warlord descended from Irish and Viking rulers.

جه‌نگاوه‌رێكی به‌دناوی فه‌رمانڕه‌واكانی ڤایكینگ بوو،

Starting in 1079, Godred consolidated power

له‌ ساڵی 1079 له‌ ده‌ریای ئیرله‌ندیه‌وه‌ ده‌ستی كرد به‌ چه‌سپاندنی ده‌سه‌ڵاته‌كه‌ی،

over the Isle of Man and the Hebrides,

به‌سه‌ر دورگه‌ی مان و هێبره‌دیس، كۆكردنه‌وه‌ی

a collection of islands off the west coast of Scotland.

دورگه‌كان له‌ كه‌نار ئاوه‌كانی ڕۆژئاوای سكۆتله‌ندا، ده‌ستی گرت

He seized control of important sea routes between the British Isles,

به‌سه‌ر ڕێگا ده‌ریایه‌ گرینگه‌كانی نێوان دورگه‌ بچوكه‌كانی به‌ریتانیا،

Scandinavia, and the North Atlantic.

سكاندنه‌یڤیا و باكوری ئه‌تلانتیك.

A turbulent period followed Godred’s death,

سه‌رده‌مێكی شلۆق له‌ دوای مردنی گادرێد هاته‌ ئاراوه‌،

characterised by invasions from Norway and Ireland,

ئه‌و سه‌رده‌مه‌ تایبه‌تمه‌ند كراوه‌ به‌ داگیركردنی نه‌رویج و ئیرله‌ندا،

and intense feuding between princes.

شه‌ڕی سه‌ختی نێوان شازاده‌كان.

But his descendants held on to power,

به‌ڵام كوڕه‌زاكانی ده‌سه‌ڵاتیان گرته‌ ده‌ست،

building coastal fortresses, roving the seaways,

قه‌ڵاكانیان له‌ كه‌ناره‌كان بنیاتنا و به‌ناو ڕێگا ده‌ریایه‌كاندا ده‌گه‌ڕان،

throwing themselves into epic battles,

خۆیان هاویشته‌ ناو جه‌نگێكی ماوه‌ درێژه‌وه‌،

and consolidating control over an impressive maritime kingdom.

زاڵبونی خۆیان چه‌سپاند به‌سه‌ر شانشینێكی ده‌ریایی كاریگه‌ردا.

The inhabitants of this kingdom had both Gaelic and Norse roots,

دانیشتوانی ئه‌م شانشینه‌ ئیرله‌ندی و نه‌روجیه‌كان بوون،

and many probably spoke both languages.

ڕه‌نگه‌ زۆربه‌یان به‌ هه‌ردوو زمانه‌كه‌ قسه‌یان كردبێت.

Those on the Isle of Man were known as the Manx people,

ئه‌وانه‌ی له‌سه‌ر دورگه‌ی مان بوون به‌ خه‌ڵكی مانكس ناسرابوون،

while those in the Hebrides were known as Islanders or People of the Isles.

له‌ كاتێكدا ئه‌وانه‌ی هێبره‌دیس به‌ دورگه‌ نشین یان خه‌ڵكی دورگه‌كان ناسرابوون.

Though we still don’t know for sure how many there were,

هه‌رچه‌نده‌ تاكو ئێستا دڵنیا نین له‌وه‌ی چه‌ند بوون،

we do know this relatively small group had an outsize impact on the region.

ده‌زانین ئه‌م گروپه‌ بچوكه‌ كاریگه‌ری زۆری هه‌بووه‌ له‌سه‌ر هه‌رێمه‌كه‌.

Perched on cliffs with sweeping views and safe harbors,

نیشته‌جێی كه‌نده‌ڵانه‌كان بوون به‌ پانتاییه‌كی فراوان و كه‌نارێكی پارێزراو.

seaside fortresses helped the kings control shipping, commerce, and resources.

قه‌ڵاكانی كه‌ناره‌كان یارمه‌تی پاشاكانیدا بۆ گرتنی باره‌كان، بازرگان، سامانه‌كانیان.

The empire commanded vast fleets of Viking-style long ships,

ئیمپڕاتۆره‌كه‌ ڕابه‌رایه‌تی كه‌شتی گه‌لێكی مه‌زنی كرد له‌سه‌ر شێوازی ڤه‌یكینگه‌كان،

which they used for trading, raiding, and plundering the seas.

كه‌ به‌كاریان ده‌هێنا بۆ بازرگانی، هێرش بردن و تاڵانكردنی ده‌ریاكان.

Observing this prowess, many neighboring rulers sought their aid.

به‌ تێبینی كردنی ئه‌و لێهاتووییه‌، زۆرێك پاشاكانی دراوسێیان داوای یارمه‌تیان كرد.

The brothers Rognvald and Olaf each solved neighbors’ maritime woes:

براكان ڕۆگنه‌ڤاڵد و ئۆلاف هه‌ر یه‌كه‌و هاوكاری دراوسێیه‌كیان كرد:

King Rognvald supplied military assistance to the Scottish king,

پاشا ڕۆگنه‌ڤاڵد یارمه‌تی سه‌ربازی بۆ پاشای سكۆتله‌ندی دابین كرد،

and King Olaf’s forces served as a Coast Guard

هێزه‌كانی پاشا ئۆلافیش وه‌ك پاسه‌وانی كه‌ناری خزمه‌تیان بۆ پاشا هێنری سێیه‌می،

at the English King Henry III’s request— for a hefty fee.

پاشای ئینگلیزه‌كان كرد له‌ به‌رامبه‌ر باجێكی زۆر.

The sea kings also sparred with their powerful neighbors,

پاشاكانی ده‌ریا كه‌وتنه‌ مشتومڕ له‌گه‌ڵ دراوسێ به‌هێزه‌كانیان،

but they had a particularly bitter rivalry with another dynasty in their own isles:

به‌ڵام ڕكابه‌ریه‌كی تایبه‌تی تاڵیان هه‌بوو له‌گه‌ڵ دورگه‌كانی دیكه‌ی خۆیان:

a line of rulers in the Hebrides.

له‌ باڵێكی فه‌رمانڕه‌واكانی هێبره‌دیس.

In the 1150s, a chieftain of this line, Somerled,

له‌ ساڵی 1150 سۆمه‌رلێد سه‌رۆك هۆزی ئه‌و باڵه‌،

defeated the Manx King, his brother-in-law, in a naval battle

پاشا مانكسی تێكشكاند، ژن براكه‌شی له‌ دوای شه‌ڕێكی ده‌ریایی،

and formed a rival Kingdom of the Isles, fracturing the old kingdom.

شانشینه‌ كۆنه‌كه‌ی تێكشكاند و شانشینێكی ڕكابه‌ریكاری له‌ دورگه‌كانه‌وه‌ دروست كرد.

This began a century-long rivalry between Somerled’s line,

ئه‌م سه‌ده‌ درێژه‌ ده‌ستی پێكرد به‌ به‌ربه‌ره‌كانی باڵی سۆمه‌رلێد،

who ruled the southern and central Hebrides,

كه‌ فه‌رمانڕه‌وایه‌تی باشور و ناوه‌ڕاستی هێبره‌دیسی ده‌كرد،

and the Manx Kings, who ruled the Isle of Man and northern Hebrides,

پاشاكانی مانكسیش فه‌رمانڕه‌وایه‌تی دورگه‌ی مان و باكوری هێبره‌دیسیان ده‌كرد،

to control the seaways.

بۆ ده‌ستبه‌سه‌رداگرتنی ڕێگا ده‌ریاییه‌كان.

Family feuds often blossomed into bitter civil wars.

ناكۆكی خێزانه‌كان زۆربه‌ی كات ده‌بووه‌ هۆی جه‌نگه‌ ناوخۆیه‌ تاڵه‌كان.

In 1223, King Rognvald sent a letter to his son

له‌ ساڵی 1223 پاشا ڕۆگنه‌ڤاڵد نامه‌یه‌كی بۆ كوڕه‌كه‌ی نارد

commanding him to murder his uncle Olaf.

فه‌رمانی كرد كه‌ ئۆلافی مامی بكوژێت.

When Olaf discovered the plot, he launched a vicious attack on his nephew,

كاتێك ئۆلاف به‌ پلانه‌كه‌ی زانی، هێرشێكی دڕندانه‌ی كرده‌ سه‌ر برازاكه‌ی،

blinding and mutilating him.

ده‌ست درێژی كرده‌ سه‌ر و كوێری كرد.

After Rognvald’s death several years later,

چه‌ند ساڵێك دوای مردنی ڕۆگنه‌ڤاڵد،

people realized the letter ordering the attack might have been forged.

خه‌ڵكه‌كه‌ زانیان كه‌ ڕه‌نگه‌ نامه‌كه‌ی فه‌رمانی هێرشه‌كه‌ ساخته‌ كرابێت.

The Manx kings attempted to resolve disagreements at Tynwald,

پاشاكانی مانكس له‌ په‌رله‌مانێكی كراوه‌دا له‌سه‌ر ته‌پۆڵكه‌یه‌ك له‌ تێنواڵد

an open-air parliament centered on a mound,

هه‌وڵی چاره‌سه‌ر كردنی ئه‌و نه‌گونجانه‌یاندا،

where assemblies ruled on matters of justice and other issues.

كه‌ شوێنی كۆبونه‌وه‌ی فه‌رمانڕه‌واكان بوو له‌سه‌ر گرینگی دادپه‌روه‌ری كێشه‌كانی تر.

Such sites were commonly used in the Viking world

ئه‌م جۆره‌ دانیشتنانه‌ به‌ گشتی له‌ جیهانی ڤایكینگ به‌كارهێنراون بۆ چاره‌سه‌ركردنی

for resolving anything from local disputes to matters involving kings.

هه‌رشتێك له‌ كێشه‌ ناوخۆییه‌كانه‌وه‌ تا ئه‌و بابه‌تانه‌ی پاشاش ده‌گرێته‌وه‌.

These meetings didn’t always go smoothly—

كۆبوونه‌وه‌كان هه‌میشه‌ به‌ نه‌رم و نیانی نه‌ده‌ڕۆیشتن--

sometimes violence erupted,

هه‌ندێك جار توند و تیژی دروست ده‌بوو،

and in 1237, two rival factions squabbled to the point

له‌ ساڵی 1237، دوو لایه‌نی ڕكابه‌ریكار ناكۆك بوون له‌سه‌ر خاڵێك

of breaking up the assembly at Tynwald.

كه‌ بووه‌ هۆی په‌رته‌وازه‌بوونی كۆبونه‌وه‌كه‌ له‌ تێنواڵد.

The four-tiered mound at Tynwald survives to this day,

چوار چینه‌كه‌ی ته‌پۆلكه‌كه‌ی تێنواڵد تا ئه‌مڕۆش ماوه‌،

and the modern Manx parliament still holds an annual meeting there.

هێشتا په‌رله‌مانی هاوچه‌رخی مانكس كۆبوونه‌وه‌كه‌ی له‌وێ ئه‌نجام ده‌دا.

In 1248, King Harald of Man died in a shipwreck

له‌ ساڵی 1248 پاشا هاڕۆڵدی دورگه‌ی مان، به‌هۆی نقوبوونی كه‌شتیه‌وه‌ مرد،

and was succeeded by his brother.

به‌ دوایدا براكه‌ی هات.

Weeks into the new king’s reign, a rebel knight assassinated him.

دوای چه‌ند هه‌فته‌یه‌ك به‌سه‌ر ده‌سه‌ڵاتی پاشای نوێدا سوارچاكێكی یاخیبوو ده‌یكوژێت.

His brother Magnus died in 1265 at Castle Rushen— without an heir.

له‌ ساڵی 1265 ماگنێسی برای له‌ كۆشكی ڕێشن مرد به‌بێ وه‌سێت كردن.

According to one scribe, his death marked the day that

به‌پێی یه‌كێك له‌ نوسنه‌كان، له‌ هه‌مان ڕۆژی مردنه‌كه‌یه‌وه‌

“kings ceased to reign in Man.”

“ پاشاكان ده‌ستیان كرد به‌ فه‌ڕمانڕه‌وایی به‌سه‌ر ماندا.”

Scotland annexed Man and the Isles the next year, in 1266.

ساڵێك دواتر سكۆتله‌ندا لكێنرا به‌ مان و دورگه‌كانه‌وه‌، كه‌ ده‌كاته‌ ساڵی 1266.

We know about the exploits of the sea kings primarily from a chronicle

ئێمه‌ ده‌رباره‌ی چه‌وسانه‌وه‌ی پاشاكانی ده‌ریا ده‌زانین، به‌ پله‌ی یه‌كه‌م له‌و

written by Christian scribes living on the Isle of Man,

مێژووه‌ی نوسراوه‌ له‌لایه‌ن نوسه‌ره‌ مه‌سیحیه‌كانه‌وه‌ كه‌ له‌ ئیسلی مان ژیاون،

and from the praise poems composed to celebrate the kings’ victories.

له‌ شیعره‌ ستایشیه‌كانه‌وه‌ كه‌ بۆ ئاهه‌نگێڕانی سه‌ركه‌وتنی پاشاكان ده‌وتران.

Today, although the sea kings are long gone,

ئه‌مڕۆ، هه‌رچه‌نده‌ پاشا ده‌ریایه‌كان له‌ كۆنه‌وه‌ مردون،

their presence remains etched onto the landscape.

پاشماوه‌كانیان له‌سه‌ر دیمه‌نی ناوچه‌كه‌ ماوه‌ته‌وه‌.