The carbon cycle - Nathaniel Manning

Transcriber: tom carter Reviewer: Bedirhan Cinar

Translator: mabbast chato Reviewer: Daban Q. Jaff

Carbon dioxide, or CO2, is the main greenhouse gas in climate change.

دوائۆکسیدی کاربۆن یان سی ئۆ تو لە گۆڕانی کەش وهەوا گازی زیانبەخشی سەرەکیە.

So how does CO2 get into our atmosphere?

کەواتە چۆن سی ئۆ تۆ دەچێتە بەرگەهەوامانەوە؟

Well, carbon is part of a cycle. It starts with the sun,

باشە، کاربۆن بەشێکی سوڕەکەیە، بە خۆر دەستپێدەکات،

which heats the Earth's surface with more energy

کەوا بە وزەی زیاتر ڕووی زەوی گەرم دەکات

in one hour than the whole world uses in a year.

لە یەک کاتژمێر لەچاوئەوەی زەوی لەیەک ساڵ بەکارێ دێنێت.

Plants, which are kind of like biological chefs,

ڕووەکەکان، کەوا چێشلێنەری زیندوەری دەچن،

take that sunlight, and then suck in some CO2 from the air,

تیشکی خۆر وەردەگرن، و پاشان لە هەوادا سی ئۆ تو هەڵدەمژن.

mix them together, and BAM!

بەیەکەوە تێکەڵیان دەکەن و بـــــــــــــــام!

They create a stored form of energy, in the form of carbohydrates

پێکهاتەیەکی خەزنکراوی وزە دروست دەکەن لە شێوەی کاربۆهیدرات

such as glucose and sucrose.

وەکو گلوکوز و سورکوز.

The process is called photosynthesis.

پرۆشەکەش ناسراوە بە ڕۆژنەپێکهاتن.

When animals like us eat those plants

کاتێک گیاندارانی وەکو ئێمە ئەم ڕووەکانە دەخۆن

our stomachs convert that food back into energy for our own growth.

گەدەمان دووبارە ئەم خۆراکە بۆ وزە دەگۆڕێت تا بەهۆیەوە گەشەبکەین.

Greenhouse gases are a byproduct of this process,

گازە زیانبەخشەکان لەم پرۆسەیە بەرهەمی دووەمن،

and are released through waste.

و لەڕیگای پشماوەوە بڵاوکراونەتەوە.

If those plants die, they decompose, and tiny microorganisms break down those carbohydrates

ئەگەر ئەم ڕووەکانە بمرن، شیدەبنەوە، و زیندەوەرە بچووکەکان ئەم کاربۆهیدراتانە دابەش دەکەن

and again, release greenhouse gases as a byproduct.

و دووبارە، گازە زیانبەخشەکان وەکو بەرهەم دووەم بڵاودەکەنەوە.

As you see, energy originates from the sun. It is then transferred as it moves through the food chain.

وەکو دەبینن، وزە لە بنەڕەتدا لە خۆرەوە سەرچاوەیگرتووە. پاشان گوازراوەتەوە چونکە لە ڕێگای زنجیرەی خۆراکەوە دەگوازرێتەوە.

But sometimes, carbon based organisms like plants or animals get stuck in the earth.

بەڵام هەندێک کات، کاربۆن لە زیندەوەرە سەرچاوەیگرتوە وەکو ڕووەک یان ئاژە کەوا بە زەویەوە لکاون.

When this happens, they're compressed under tons of pressure,

کاتێک ئەم ڕوودەدات دەگوژرێن لەژێر چەن تەنێکی فشار،

and turned into carbon-based fossil fuels

و بح سوتەمەنی بە بەردبوو کاربۆن دەگۆڕێن

like oil, coal or natural gas.

وەکو نەوت، خەلوز، گازی سروشتی.

Since the Industrial Revolution, humans have been pulling those fossil fuels out of the ground

لەسەردەمی شۆڕشی پیشەسازیەوە، مرۆڤ ئەم سوتەمەنیە بەبەردبوانەی لە زەوی دەرهێناوە

and burning them, activating the stored energy

و دەیان سوتێنێت، وزەی خەزنکراو چاڵاک دەکات

to make electricity and power engines.

تا کارەبا و بزوێنەری وزە دروست بکات.

But the thing is it also releases millions of years worth of stored CO2 back into the air.

بەڵام شتەکە ئەوەیە هێشتا ملیۆنەها ساڵی بەنرخی سی ئۆ توی خەزنکراو لە هەوا بڵاودەکاتەوە.

In addition, humans breathe in oxygen and breathe out CO2.

لەگەڵ ئەوەشدا. مرۆڤ ئۆکسجین هەڵدەمژێت و سی ئۆ تو دەداتەوە.

But plants do the opposite.

بەڵام ڕووەک بە پێچەوانەوەیە.

Trees suck up huge amounts of CO2, which balances the cycle.

درەخت بڕێکی گەورەی سی ئۆ تو هەڵدەمژێت کەوا سوڕەکە هاوسەنگ دەکات.

Thus, deforestation reduces the plants that store CO2.

هەرچەندە، لەناوبردنی دارستانەکان ئەو ڕووەکانە کەم دەکانەوە کەو سی ئۆ تو خەزندەکەن.

We're attacking the cycle from both sides.

لە هەردوولاوە هێرش دەکەینە سەر سوڕەکە.

Think of it like a computer. A computer can operate a few programs at a time, right?

وەکو کۆمپیوتەرێک بیریلێبکەوە. کۆمپیوتەر دەتەونێت لە یەک کاتدا چەند بەرنامەیەک بەڕێوەببات، واییە؟

Normally, when you've finished with a document, you save, and you close it,

بەشێوەیەکی سادە، کاتێک دیکۆمێنتەکە کۆتای پێدێت خەزنی دەکەیت، و برنامەکە دادەخەیت،

so as not to overwork the computer.

چونکە ناتەوەێت زەخت لە کۆمپیوتەرەکە بکەیت.

Then, imagine you stopped closing your documents.

پاشان. خەیاڵبکە، لە داخستنی دیکۆمێنتەکان وەستاویت.

So they were all open at once.

هەربۆیە هەموو بەیەک جار دەبنەوە.

Your computer wouldn't be able to process it all.

کۆمپیوتەرەکەت توانای ئەوەی نییە هەموو پرۆسەکە ئەنجام بدات.

It would start to slow down, and then to freeze, and eventually it would crash.

دەست بە هێواش بوونەوە دەکات دواتر دەوەستێت و لەکۆتایەکەی وێران دەبێت.

Which might be where our environment is heading if we keep overloading the carbon cycle.

کەوا لەوانەیە ژنگەکەمان بەو شێوەیە لێبێت ئەگەر لە دەستکاریکردنی سورێ کاربۆن بەردەوامبین.

So is there any way to rebalance the ecosystem?

کەواتە هیچ ڕێگایەک هەیە بۆ دووبارە هەوسەنگردنەوەی سیستەمی زیندەیی؟

What about technology? Technology is defined as a technique to solve a problem.

ئەی چی دەربارەی تەکنەلۆجیا؟ تەکنەلۆجیا پێناسەکراوە وەکو تەکنیکێک بۆ چارەسەرکردنی کرفتێک.

And so, sustainable technologies are those whose output is equal to their input.

و تەنکنەلۆجیای بەردەوامی ئەوانەن ئاوت پوتیان یەکسانە بە ئین پوتیان.

They do not create negative externalities,

فاکتەری دەرەکی نەرێنی دروستناکەن،

such as CO2, in the present or the future.

وەکو سی ئۆ تو لە ئێستا و داهاتوودا.

They sort of cancel themselves out to solve the problem.

جۆرێکن لە پاشکەزبوونەوەی چارەسەرکردنی گرفت.

To achieve this, we need to invent sustainable technologies.

بۆ بەدەستهێنانی ئەمە، پێویستە تەکنەلۆجیای بەردەوامی دابهێنین.

If we put all the ideas and technologies ever created into one circle,

ئەگەر هەموو ئەو بیرۆکەوە تەکنەلۆجیایانەی دروستکراون لە یەک سوڕ دایانبنێین،

then invention is the pushing of the boundaries of that circle.

دواتر داهێنان پاڵ بە سنورەکانی ئەم سوڕەوە دەنێت.

And the area outside of the circle is infinite,

و ناوچەی دەرەوەی سووڕەکە بێ کۆتایە.

meaning the potential for invention is limitless.

واتا توانای داهێنان بێ سنورە.

Think about some of the incredible clean technologies we have today. [Wind; Electric & Solar Cars; Biogas]

بیر لە کەمێک تەکنەلۆجیای پاک و نایاب بکەوە کەوا ئێستا هەمانە (با: کارەبا و ئوتومبێلی شەحن: بایۆگاز)

[Biofuels; Photosynthetic Algae; Compost] All those ideas have one thing in common.

(سوتەمەنی بایۆ: فۆتۆالگەیی، بەپیین) هەموو ئەم بیرۆکانە لەیەک شت هاوبەشن.

They all came from people. People innovate.

هەموویان لە خەڵکەوە سەرچاوەیانگرتووە. خەڵک داهێنان دەکات.

People create. It's the limitless potential of creative people

خەڵک دروست دەکات. ئەوە توانای بێ سنوری خەڵکی دروستکەرە

to build unimagined technologies that is going to stop climate change

تا تەکنەلۆجیای باوەرپێنەکراو دروستبکەن کەوا گۆڕانی کەشوهەوا بوەستێنن

and rebalance the ecosystem. And that is something to be hopeful about.

و هاوسەنگی بۆ سیستەمی زیندەی بگێڕنەوە. و ئەم شتێکە لەبارەیەوە گەشبین دەبین.