Could your brain repair itself? - Ralitsa Petrova

Translator: Didar Omar Reviewer: Daban Q. Jaff

Imagine the brain could reboot,

بهێنه‌ پێشچاوت مێشك دوباره‌ خۆی نوێبكاته‌وه‌،

updating its withered and damaged cells with new, improved units.

نوێکردنەوەی خانە تێکچووەکانی بە یەکەی نوێ و پێشکەوتوو.

That may sound like science fiction,

لەوانەیە وەک خەیاڵی زانستی بێت،

but it's a potential reality scientists are investigating right now.

بەڵام ئەوە ڕاستییەکی شاراوەیە زاناکان ئێستا لێکۆڵینەوە دەکەن

Will our brains one day be able to self-repair?

ئایا ڕۆژێک دێت مێشکمان بتوانێ خۆی چاك بكاته‌وه‌؟

It's well known that embryonic cells in our young developing brains

بە باشی دەزانرێت کە خانەی ئێمبریۆنی لە مێشکی گەشەسەندوی گەنجماندا

produce new neurons,

نیورۆنی نوێ به‌رهه‌م دێنن،

the microscopic units that make up the brain's tissue.

یەکەکانی مایکرۆسکۆپی کە شانەی مێشک پێکدێنێت.

Those newly generated neurons migrate to various parts of the developing brain,

ئەو دەمارانەی تازە دروستکراون كار ده‌كه‌ن له‌سه‌ر بەشی جۆراوجۆری مێشکی گەشەسەندو

making it self-organize into different structures.

بە خۆڕێکخستن بۆ ناو پێکهاتە جیاوازەکان.

But until recently,

بەڵام تا ئەم دواییە،

scientists thought cell production came to an abrupt halt soon after this initial growth,

زاناکان پێیانوابوو به‌رهه‌مهێنانی خانه‌كان كه‌وته‌ پشت گه‌شه‌سه‌ندنیی سه‌ره‌تای،

ڕابەرایەتیان دەکات بۆ كۆتای هێنان به‌ به‌ نەخۆشییە دەمارییەکان،

leading them to conclude that neurological diseases,

like Alzheimer's and Parkinson's,

وەک ئەلزەهایمەر و پارکینسۆن، و

and damaging events, like strokes, are irreversible.

ڕووداوی تێکشکان، وەک جەڵتە لێدان ناگەڕێتەوە.

But a series of recent discoveries

بەڵام زنجیرەیەک لە دۆزینەوەکانی ئەم دواییە

has revealed that adult brains actually do continue to produce new cells

دەریخستووە کە مێشکی پێگەیشتوو لە ڕاستیدا بەردەوام دەبێت لە بەرهەمهێنانی خانەی نوێ

in at least three specialized locations.

بەلایەنی کەمەوە لە سێ شوێنی تایبەتدا.

This process, known as neurogenesis,

ئەم پرۆسەیە، کە بە دەماری نیورۆجینیه‌س ناسراوە،

involves dedicated brain cells, called neural stem cells

خانەی مێشکی تەرخان کراو لەخۆ دەگرێت، پێی دەوترێت خانەی بنەڕەتی دەماری و

and progenitor cells,

خانەکانی پرۆجینیتەر

which manufacture new neurons or replace the old ones.

کە دەماری نوێ دروست دەکات یان کۆنەکان جێگۆڕکێ بکەن.

The three regions where neurogenesis has been discovered

ئەو سێ ناوچەیەی کە دەماری نیورۆجێنسسی تیادا دۆزرایەوە

are the dentate gyrus, associated with learning and memory,

ئەو گیروسە دداندارانه‌ن کە پەیوەندی بە فێربوون و بیره‌وه‌ریه‌وه‌ هەیە،

the subventricular zone, which may supply neurons to the olfactory bulb

ناوچە لاوەکییەکە، کە لەوانەیە دابین کردنی دەمارەکان بۆ هه‌ستی بۆنكردن

for communication between the nose and brain,

بۆ پەیوەندی کردن لە نێوان لووت و مێشکدا، و

and the striatum, which helps manage movement.

ستریاتۆمەکە، کە یارمەتی بەڕێوەبردنی جوڵانەوە دەدات.

Scientists don't yet have a good grasp on exactly what role

زاناکان هێشتا بڕیارێكی باشیان نییە بە تەواوی كه‌ چ ڕۆڵێك

neurogenesis plays in any of these regions,

نیورۆجینیه‌س ده‌یگێڕێ له‌وشوێنانه‌،

or why they have this ability that's absent from the rest of the brain,

یان بۆچی ئەو توانایەیان هەیە کە لە به‌شه‌كانی تردا نیه،

but the mere presence of a mechanism to grown new neurons in the adult brain

بەڵام تەنها بوونی میکانیزمێک بۆ گەورەکردنی دەماری نوێ لە مێشکی پێگەیشتوودا

opens up an amazing possibility.

ئەگەرێکی سەرسوڕهێنەر ده‌هێنێته‌ كایه‌وه‌.

Could we harness that mechanism to get the brain to heal its scars

دەتوانین ئەو میکانیزمە بگرینە دەست بۆ ئەوەی مێشک چاک بکاتەوە

similar to how new skin grows to patch up a wound,

وەک چۆن پێستی نوێ گەورە دەبێت بۆ ئەوەی برینێک پڕبكاته‌وه‌،

or a broken bone stitches itself back together?

یان ئێسکێکی شکاو خۆی پێکەوە دەدڵەقێنێت؟

So here's where we stand.

کەواتە ئێرە هه‌ر ئه‌و شوێنه‌یه‌.

Certain proteins and other small molecules that mimick those proteins

پڕۆتینی دیاریکراو و گەردیلە بچووکەکانی تر کە ئەو پرۆتینانە

can be administered to the brain

دەتوانرێت ببرێت بۆ مێشک

to make neural stem cells and progenitor cells

بۆ دروستکردنی خانەی بنەڕەتی دەماری وە خانەکانی پرۆجینیتەر

produce more neurons in those three locations.

بەرهەم هێنانی دەماری زیاتر لەو سێ شوێنەدا.

This technique still needs improvement

ئەم تەکنیکە هێشتا پێویستی به‌ چاره‌سه‌ركردن هه‌یه‌

so that the cells reproduce more efficiently

بۆیه‌ خانه‌كان به‌ خێراتر به‌رهه‌م ده‌هێنرێنه‌وه‌ و

and more cells survive.

زۆرترین خانه‌ ده‌مێنێته‌وه‌ به‌ زیندووی.

But research shows that progenitor cells from these areas

بەڵام توێژینەوەکە ئەوە دەردەخات کە خانەی پرۆجینیتەر لەو ناوچانە

can actually migrate to places where injury has occurred

لە ڕاستیدا دەتوانێت کۆچ بکات بۆ ئەو شوێنانەی کە برینی لێکەوتۆتەوە و

لەوێ ڕاده‌كێشرێ بۆ دەمارە نوێکان.

and give rise to new neurons there.

And another promising possible approach

ڕێگەیەکی دیکەی بەڵێندەرانەی گونجاو

is to transplant healthy human neural stem cells,

بۆ چاندنی تەندروستی خانەی خانەی دەماری مرۆڤ

which are cultured in a laboratory, to injured tissue,

کە لە تاقیگەدا گه‌شه‌یان پێدریوه‌ بۆ شانه‌ برینداره‌كان،

like we can do with skin.

كه‌ ده‌توانین له‌گه‌ڵ پێست ئه‌نجامی بده‌ین.

Scientists are currently experimenting

زاناکان ئێستا تاقییان دەکه‌نه‌وه‌

to determine whether transplanted donor cells can divide, differentiate

بۆ ئەوەی بزانن چاندنەوه‌ی خانە بەخشەرەکان دەتوانن دابەش بکەن، جیاكاری و

and successfully give rise to new neurons in a damaged brain.

بە سەرکەوتوویی بەرزدەبێتەوە بۆ دەمارە نوێکان لە مێشکێکی تێکچوودا.

They've also discovered

ئەوەشیان دۆزیوەتەوە

that we might be able to teach other kinds of brain cells,

کە لەوانەیە بتوانین وانە به‌ خانه‌كانی تری مێشك بڵێین،

such as astrocytes or oligodendrocytes

وەک ئەسترۆسیتس یان ئۆلیگۆدێندرۆسایت

to behave like neural stem cells and start generating neurons, too.

بۆ ڕەفتارکردن وەک خانەی بنەڕەتی دەماری هەروەها دەست بە دروستکردنی دەمارەکان بکە

So, a couple of decades from now will our brains be able to self-repair?

کەواتە، دوو دەیە لە ئێستاوە ئایا مێشکمان دەتوانێت خۆی چاكبكاته‌وه‌؟

We can't say for sure,

ناتوانین دڵنیابین،

but that has become one of the major goals of regenerative medicine.

بەڵام ئەوە بووە بە یەکێک لە ئامانجه‌ سه‌ره‌كیه‌كانی ده‌رمانی نوێكردنه‌وه‌.

The human brain has 100 billion neurons

مێشکی مرۆڤ 100 ملیار دەماری هەیە و

and we're still figuring out the wiring behind this huge biological motherboard.

هێشتا بیر له‌و وایه‌رانه‌ ده‌كه‌ینه‌وه‌ كه‌ له‌ پشتی ته‌خته‌ بایۆلۆجیه‌كه‌وه‌ن.

But everyday, research on neurogenesis brings us closer to that reboot switch.

به‌ڵام هه‌میشه‌، توێژینه‌وه‌كانی نیورۆجینس ئاراسته‌مان ده‌كه‌ن بۆ ئه‌و چاكبونه‌وه‌.