Why do animals have such different lifespans? - Joao Pedro de Magalhaes

Translator: Didar Omar Reviewer: Daban Q. Jaff

For the microscopic lab worm, C. elegans

بۆ کرمی تاقیگەی مایکرۆسکۆپی سی

life equates to just a few short weeks on Earth.

ژیان یەکسانە بە تەنها چەند هەفتەیەکی کورت لەسەر زەوی.

Compare that with the tortoise, which can age to more than 100 years.

به‌به‌راورد به‌ كیسه‌ڵ كه‌ ده‌توانن زیاتر له‌ 100 ساڵ بژین.

Mice and rats reach the end of their lives after just four years,

مشکەکان دەگەنە کۆتایی ژیانیان دوای تەنها چوار ساڵ،

while for the bowhead whale, Earth's longest-lived mammal,

کاتێک بۆ نەهەنگی سەرچه‌ماوه‌یی، تەمەن درێژترین شیرده‌ری زەویه‌،

death can come after 200.

دوای 200 ساڵ ده‌مرێت.

Like most living things,

وەک زۆربەی شتە زیندووەکان،

the vast majority of animals gradually degenerate after reaching sexual maturity

زۆربەی زۆری گیانەوەرەکان وردە وردە به‌ره‌وه‌ خراپی ده‌چن دوای پێگه‌یشتنیان

in the process known as aging.

لە پڕۆسەکەدا کە بە پیری ناسراوە.

But what does it really mean to age?

بەڵام بە ڕاستی مانای چیە بۆ تەمەن؟

The drivers behind this process are varied and complicated,

هۆكاره‌كانی پشت ئەم پرۆسەیە هەمەجۆرن وە ئاڵۆزە،

but aging is ultimately caused by cell death and dysfunction.

بەڵام پیری لە کۆتاییدا بەهۆی مردنی خانە و پەککەوتنەوە.

When we're young, we constantly regenerate cells

کاتێک گەنجین بەردەوام خانەکان دووبارە دروست دەکەینەوە

in order to replace dead and dying ones.

بۆ ئەوەی شوێنی مردوه‌كان بگرێتەوە.

But as we age, this process slows down.

بەڵام کاتێک پیرده‌بین، ئەم پرۆسەیە خاو دەبێتەوە.

In addition, older cells don't perform their functions as well as young ones.

سەرەڕای ئەوەش، خانە کۆنەکان وه‌ تازه‌كان كارناكات.

That makes our bodies go into a decline,

ئەمەش وا دەکات کە جەستەمان بەرەو خراپی بڕوات،

which eventually results in disease and death.

کە لە کۆتاییدا ئەنجامەکەی لە نەخۆشی و مردنه‌.

But if that's consistently true,

بەڵام ئەگەر ئەوە بە بەردەوامی ڕاست بێت،

why the huge variance in aging patterns and lifespan within the animal kingdom?

بۆچی جیاوازی گەورە لە شێوازی پیری و ژیانیش لەناو شانشینی ئاژەڵاندا هەیە؟

The answer lies in several factors,

وەڵامەکە لە چەند فاکتەرێکدایە،

including environment

بەستراوه‌ ژینگەو

and body size.

قه‌باره‌وه‌.

These can place powerful evolutionary pressures on animals to adapt,

دەتوانن پەرەسەندنی بەهێز جێ بەجێ بکەن لەسەر ئاژەڵەکان بۆ خۆگونجاندن،

which in turn makes the aging process different across species.

کە بە نۆرەی خۆی پرۆسەی پیری دروست دەکات لە هەموو جۆرە جیاوازه‌كان.

Consider the cold depths of the Atlantic and Arctic Seas,

ڕەچاوی قووڵاییە ساردەکانی ئەتلەسی بکەن وە دەریاکانی ئارکتیک،

where Greenland sharks can live to over 400 years,

لەو شوێنەی کە قرشەکانی گرینلاند دەتوانن بژین بۆ زیاتر لە 400 ساڵ،

and the Arctic clam known as the quahog can live up to 500.

هێلكه‌ شه‌یتانۆكه‌ی ئارکتیک ناسراو بە کواهۆگ ئەتوانێت تا 500 ساڵ بژیت.

Perhaps the most impressive of these ocean-dwelling ancients

لەوانەیە کاریگەرترینی ئەمانە نیشتەجێی زەریاكان

is the Antarctic glass sponge,

کە ئیسفنجی شوشەی ئەنتارکتیکایە،

which can survive over 10,000 years in frigid waters.

کە دەتوانێت زیاتر لە 10,000 ساڵ بژیت لە ئاوە ساردەکاندا.

In cold environments like these, heartbeats and metabolic rates slow down.

لە ژینگە ساردەکانی وەک ئەمانەدا لێدانی دڵ و ڕێژەی میتابۆلیکی خاو دەبێتەوە.

Researchers theorize that this also causes a slowing of the aging process.

توێژەران بیردۆزی ئەوە دەکەن کە ئەمە دەبێتە هۆی خاوبوونەوەی پرۆسەی پیری.

In this way, the environment shapes longevity.

به‌مشێوه‌یه‌، ژینگه‌كه‌ت ته‌مه‌نكه‌ت دیاریده‌كات.

When it comes to size, it's often, but not always,

کاتێک کە دێتە سەر قەبارە زۆرجار وایه‌، بەڵام هەمیشە نا،

the case that larger species have a longer lifespan than smaller ones.

ئەو حاڵەتەی کە جۆرە گەورەکان زیاتریان هەیە لە بچوکتر.

For instance, an elephant or whale will live much longer

بۆ نمونە فیلێک یان نەهەنگێک زۆر زیاتر بژیت

than a mouse, rat, or vole,

لە مشک یان جرجێك،

which in turn have years on flies and worms.

کە بە نۆرەی خۆی چەند ساڵێکی هەیە لەسەر مێش و کرمەکان.

Some small animals, like worms and flies,

هەندێک ئاژەڵی بچووک، وەک کرم و مێش،

are also limited by the mechanics of their cell division.

هەروەها سنوردارکراون لەلایەن میکانیکەوە لە بەشی خانەکانیان.

They're mostly made up of cells that can't divide and be replaced when damaged,

زیاتر لەو خانانە پێکدێن کە ناتوانن دابەشی بکەن و بگۆڕدرێن کاتێک زیانیان پێگەیشتووە،

so their bodies expire more quickly.

کەواتە جەستەیان خێراتر بەسەر دەچێت.

And size is a powerful evolutionary driver in animals.

قه‌باره‌ هۆكارێكی گرنگه‌ له‌ گه‌شه‌سه‌ندنی ئاژه‌له‌كاندا.

Smaller creatures are more prone to predators.

بوونەوەرە بچووکەکان زیاتر گرنگن بۆ ڕاوکەرەکان.

مشکێک، بۆ نمونە، بەزەحمەت دەتوانێت پێشبینی بکات تاوه‌كو زیاتر لە ساڵێک لە کێویدا بژی.

A mouse, for instance, can hardly expect to survive more than a year in the wild.

So, it has evolved to grow and reproduce more rapidly,

بۆیه‌ گه‌شه‌ و گه‌وره‌بوونی خێرابووه‌،

like an evolutionary defense mechanism against its shorter lifespan.

وەک میکانیزمێکی بەرگری گەشەسەندو لە دژی ماوە کورتەکەی.

Larger animals, by contrast, are better at fending off predators,

ئاژەڵی گەورەتر، بە پێچەوانەوە، باشترن لە هه‌ڵاتن له‌ ڕاوچیەکان،

and so they have the luxury of time to grow to large sizes

بۆیە ئەوان کاتیان زۆر پێویسته‌ بۆ گەورەبوون بۆ قەبارەی گەورەتر و

and reproduce multiple times during their lives.

دووبارە بەرهەم هێنانەوە چەندجارێک لە ماوەی ژیانیاندا.

Exceptions to the size rule include bats, birds, moles, and turtles,

جیاکارییەکانی یاسای قەبارە بریتییە لە شەمشەمە کوێرە، باڵندە، مۆل و کیسەڵ،

but in each case, these animals have other adaptations

بەڵام لە هەر حاڵەتێکدا، ئەو ئاژەڵانە شتی تریان هەیە گونجاندنێك

that allow them to escape predators.

کە ڕێگەیان پێدەدات لە ڕاوچییەکان دەربازببن.

بەڵام هێشتا ئەو حاڵەتانە هەن کە ئاژەڵەکان لەگەڵ تایبەتمەندی به‌رگریكردنی تر،

But there are still cases where animals with similar defining features,

like size and habitat,

وەک قەبارە و شوێنی ژیان،

age at completely different rates.

تەمەن بە ڕێژەی تەواو جیاواز.

In these cases, genetic differences,

لەم حاڵەتانەدا، جیاوازی بۆماوەیی،

like how each organism's cells respond to threats,

وەک چۆن خانەکانی هەر زیندەوەرێک وەڵامی هەڕەشەکان ده‌ده‌نه‌وه‌،

often account for the discrepancies in longevity.

زۆربەی کات هەژماره‌ جیاوازیەکان دەکات لە تەمەنێکی درێژتردا.

So it's the combination of all these factors

کەواتە ئەوە تێکەڵەیە لە هەموو ئەو فاکتەرانە كه‌

playing out to differing degrees in different animals

په‌ره‌ده‌سێنن بۆ جیاكردنه‌وه‌ی پلە لە ئاژەڵی جیاوازدا

that explains the variability we see in the animal kingdom.

کە جیاوازیەکەی ڕوون دەکاتەوە کە دەیبینین لە شانشینی ئاژه‌ڵه‌كاندا.

So what about us?

باشه‌، چی ده‌رباره‌ی ئێمه‌؟

Humans currently have an average life expectancy of 71 years,

مرۆڤ لە ئێستادا ته‌مه‌نی مامناوه‌ندی 71 ساڵه‌،

meaning that we're not even close to being the longest living inhabitants on Earth.

واته‌ ته‌نانه‌ت ئێمه‌ نزیك نین له‌وه‌ی ببینه‌ به‌ته‌مه‌نترین بوونه‌وه‌ر.

But we are very good at increasing our life expectancy.

بەڵام ئێمه‌ زۆرباشین له‌ به‌رزكردنه‌وه‌ی تێكڕای ته‌مه‌نی چاوه‌ڕوانكراو.

In the early 1900s, humans only lived an average of 50 years.

لە سەرەتای 1900کاندا مرۆڤ تەنیا بە تێکڕایی 50 ساڵ ژیاوە.

Since then, we've learned to adapt by managing many of the factors

لەو کاتەوە فێری خۆگونجاندن بووین بە بەڕێوەبردنی زۆرێک لە فاکتەرەکان

that cause deaths,

كه‌ ده‌بوونه‌ هۆی مردن،

like environmental exposure and nutrition.

وەک بەرکەوتنی ژینگەیی و خۆراک.

This, and other increases in life expectancy

ئه‌مه‌و زیاتر له‌ به‌رزكردنه‌وه‌ی تێكڕاكه‌

make us possibly the only species on Earth

ده‌مانكاته‌ تاكه‌ بوونه‌وه‌ر له‌سه‌ر زه‌وی

to take control over our natural fate.

بۆ ئەوەی دەست بەسەر چارەنووسی سروشتی خۆماندا بگرین.