A brief history of toilets - Francis de los Reyes

Translator: hazhar shexa Reviewer: Daban Q. Jaff

On sunny days, the Roman citizens of Ostia

لە ڕۆژیکی خۆشدا، هاوڵاتیانی رۆمای شاری ئۆستیا

could be found on a long stone bench near the Forum.

لەسەر کورسیەکی درێژی بەردین دەبینران لە نزیک کۆڕبەندەکە.

Friends and neighbors exchanged news and gossip

هاوڕێ و دراوسێکان قسە و باسیان ئاڵۆگۆڕ دەکرد

while simultaneously attending to more... urgent business.

لەهەمان کاتدا ئامادەی کاری بەپەلەش دەبوون.

These public latrines could sit up to 20 Romans at a time,

ئەوانەی لەسەر توالێت دادەنیشت دەکرێت لە یەک کاتدا 20 ڕۆمان لە تەنیشت خۆیان ببینن،

draining waste in water conduits below.

کاتی فڕێدانی پاشەڕۆ بۆ ناو ڕێڕەوە ئاویە کونکراوەکان.

Today, most cultures consider trips to the restroom to be a more private occasion.

ئەمرۆ، زۆربەی کەلتوورەکان سەردانیکردنی توالێت بەکارێکی تایبەت دادەنێن.

But even when going alone, our shared sewage infrastructure

بەڵام تەنانەت کاتێک بەتەنیا دەچین ژێرخانی هاوبەشی ئاوەڕۆی ئیمە

is one of the most pivotal inventions in the history of humanity.

یەکێکە لە داهێنانە سەرەکیەکان لە مێژووی مرۆڤایەتیدا.

While many ancient religious texts contain instructions

لە کاتێکدا چەندین دەقی ئاینی کۆن ڕێنمایی لەخۆدەگرن

for keeping waste away from drinking water and campsites,

بۆ دوورخستنەوەی پاشەڕۆ لە ئاوی خواردنەوە و شوێنی نیشتەجێبوون،

waste management took a more familiar shape as early as 3000 BCE.

بەڕێوەبردنی پاشەڕۆکان لەسەرەتای ٣٠٠٠ پێش زاین فۆڕمیکی وەرگرت.

Ancient Mesopotamian settlements often had clay structures

بەزۆری دانیشتوانی میزۆپۆتامیا پێکهاتەی قوڕیان هەبوو

made for squatting or sitting in the most private room of the house.

کە درووستکراوە بۆ دانیشتن لە ژوورێکی تایبەتی ماڵەکە.

These were connected to pipes which used running water to move waste

ئەمانە بەسترابوونەوە بە بۆریەوە بەبەکارهێنانی ئاو بۆ گواستنەوەی پاشەڕۆ

into street canals and cesspits.

بۆ ناو ئاوەڕۆی شەقام و زێرابەکان.

Water infrastructure like this flourished in the Bronze Age,

ئەم جۆری ژێرخانی ئاوە لە سەردەمی برۆنزدا دەگەشێتەوە،

and in some parts of the Indus Valley,

و لەهەندێک بەشی دۆڵی ئیندوس،

nearly every house had a toilet connected to a citywide sewage system.

نزیکەی هەموو خانویەک توالێتێکی هەبوو کە بەسترابوو بە سیستەمی ئاوەڕۆی هەموو شار.

Ancient Cretan palaces even offered a manual flushing option.

تەنانەت کۆشکی کۆنی کریتان بژاردەی ئاوپیداکردنی دەستی پێشکەشکردووە.

Researchers can’t say for certain what inspired these early sewage systems,

توێژەران ناتوان بەدڵنایەوە بڵێن چ شتێک بوویتە سەرچاوەی ئەو سیستەمە ئاوەڕۆیە،

but we do know that waste management is essential for public health.

بەڵام دەزانین بەڕێوەبردنی ئەو پاشەڕۆیە گرینگە بۆ تەندرووستی گشتی.

Untreated sewage is a breeding ground for dangerous microorganisms,

پاشەڕۆی چارەنەکراو کە بلاودەبێتەوە مەترسیدارە بۆ زیندەوەرە میکرۆسۆبەکان،

including those that cause cholera, dysentery, and typhoid.

ئەوانەشی کە دەبێتەهۆی کۆلێرا، سکچوون و گرانەتا.

It would be several millennia before scientists fully understood

هەزارەها ساڵی پێویستە بەتەواوی پێشئەوەی زانایان بەتەواوی تێبگەن

the relationship between sewage and sickness.

پەیوەندی نێوان ئاوەڕۆ و نەخۆشی.

But the noxious odors of sewage have recorded associations with disease

بەڵام بۆنی ناخۆشی ئاوەڕۆ پەیوەستدارە بە نەخۆشییەوە

as early as 100 BCE.

هەر لەسەرەتاکانی ١٠٠ پێش زاینەوە.

And by 100 AD, more complex sanitation solutions were emerging.

و لە ١٠٠ی دوای زاین چارەسەری ئالۆزتر بۆ پاکردنەوە دەرکەوتن.

The Roman Empire had continuously flowing aqueducts

ئیمپراتۆری ڕۆما جۆگەی ئاوی ڕۆیشتوی بەردەوامی هەبووە

dedicated to carrying waste outside city walls.

تەرخانکرابوو بۆ گواستنەوەی پاشەڕۆ بۆ دەرەوەی شار.

Chinese dynasties of the same period also had private and public toilets,

هەروەها خانەدانەکانی چینی لەهەمان سەردەمدا توالێتی تایبەت و گشتی هەبووە،

except their waste was immediately recycled.

دەستبەجێ پاشەڕۆکانیان بەکاردەهێنرایەوە.

Most household toilets fed into pig sties,

زۆربەی پاشەڕۆی توالێتی مالەکان دەرخواردی بەراز دەردرا،

and specialized excrement collectors gathered waste from public latrines

و کۆکەرەوەیەکی تایبەت پاشەڕۆی لە توالێتە گشتیەکان کۆدەکردەوە

to sell as fertilizer.

بۆ ئەوەی وەک پەین بیفرۆشێت.

In China, this tradition of waste management continued for centuries,

لە چین، ئەم نەریتی بەڕێوەبردنی پاشەڕۆ بۆ ماوەی چەند سەدەیەک بەردەوام بوو،

but in Europe the fall of the Roman Empire

بەڵام لە ئەوروپا بەهۆی کەوتنی ئیپراتۆرەتی ڕۆما

brought public sanitation into the Dark Ages.

پاوکوخاوێنی گشتی کەوتە سەردەمێکی تاریکەوە.

Pit latrines called “gongs” became commonplace,

توالێتە چاڵەکان پێ دەوترا ″زەنگڵ″ کە بوون بە شوێنێکی گشتی،

and chamber pots were frequently dumped into the street.

و پاشماوەی ژوورەکان بە بەردەوامی فڕێدەدرانە شەقامەکان.

Castles ejected waste from tall windows into communal cesspits.

قەڵاکان لە پەنجەرە بەرزەکانەوە پاشەڕۆیان فڕیدەدایە خوارەوە.

At night, so-called gong farmers would load up the waste

لە شەودا، جوتیارە کۆکەرەوەکان پاشەڕۆکەیان کۆدەکردەوە

before traveling beyond city limits to dump their cargo.

پێش ئەوەی بچنە سنوورەکانی شارەکە بۆ فڕیدانی بارەکەیان.

Europe's unsanitary approach persisted for centuries,

ڕێکاری پیسی ئەوروپی بۆ چەندین سەدە بەردەوام بوو،

but toilets themselves underwent some major changes.

بەڵام توالێتیش بە چەندین گۆرانکاری سەرەکیدا ڕۆیشتووە.

By the late Middle Ages, most wealthy families had commode stools—

لە کۆتایی چاخی ناوەڕستدا، زۆربەی خێزانە دۆڵەمەندەکان کورسی سەرئاویانن هەبوو

wooden boxes with seats and lids.

سندوقی داری لەگەڵ کورسی و سەرێک.

And in the royal court of England,

و لە دادگای شاهانەی ئینگلتەرا،

the commodes were controlled by the Groom of the Stool.

سەرئاوەکان لەلایەن کەسێکی تایبەتەوە کۆنترۆڵ دەکرا.

In addition to monitoring the king’s intestinal health,

جگە لە چاودێریکردنی تەندرووستی ریخۆلەکانی پاشا،

the Groom’s... intimate relationship with the monarch

پەیوەندی پتەوی چاودیریکەر... لەگەڵ پاشادا

made him a surprisingly influential figure.

بەشێوەیەکی سەرسورهێنەر کردیانە کەسێکی کاریگەر.

The next major leap in toilet technology came in 1596,

بازدانی سەرەکی لە تەکنەلۆجیای توالێت لەساڵی ١٥٩٦ ڕوویدا،

when Sir John Harrington designed the first modern flush toilet

کاتێک جۆن هارینگتۆن یەکەمین توالێتی مۆدێرنی دیزاین کرد

for Queen Elizabeth.

بۆ شاژن ئیلیزابێت.

Its use of levers to release water and a valve to drain the bowl

بەرزکەرەوەی بەکار دەهێنا بۆ پڕژاندنی ئاو و وەلفێک بۆ وشکردنەوەی قاپەکە

still inform modern designs.

تا ئێستاش سەرچاوەی دیزاینە مۆدێرنەکانە.

But Harrington’s invention stank of sewage.

بەڵام داهێنانەکەی هارینگتن بۆگەنی پاشەڕۆی لێدێت.

Thankfully, in 1775, Scottish inventor Alexander Cumming

سوپاسگوزارانە، لە ساڵی ١٧٧٥، داهێنەری سکۆتلەندی ئەلێکساندەر کومینگ

added a bend in the drainpipe to retain water and limit odors.

پێچێکی لە بۆریەکە زیاد کرد بۆ پاراستنی ئاو و سنووردارکردنی بۆن.

This so-called S-trap was later improved into the modern U-bend by Thomas Crapper—

تەڵەی S ی پێدەگوترێت کە لە دوایدا گۆردرا بۆ چەماوی U لە لایەن تۆماس کراپەر-

though the term “crap” predates the inventor by several centuries.

هەرچەندە وشەی ″پیسایی″ پێش داهێنەرەکەی کەوتەوە بەچەند سەدەیەک.

By the turn of the 19th century,

لەگەڵ هاتنی سەدەی ١٩،

many cities had developed modern sewage infrastructure

زۆربەی شارەکان پەرەیان بە سیستەمی ئاوەڕۆی مۆدێرندا

and wastewater treatment plants,

و چارەسەری ڕووەکی بۆ ئاوی پاشەڕۆ،

and today, toilets have a wide range of features,

و ئەمڕۆکە، توالێتەکان چەنیدن تایبەتمەندی فراوانی هەیە

from the luxurious to the sustainable.

لە نایابەوە بۆ بەردەوامی.

But roughly 2 billion people still don’t have their own toilets at home.

بەڵام بەنزیکەی ٢ ملیار کەس تا ئێستا توالێتیان نییە لە ماڵەوە.

And another 2.2 billion don’t have facilities

و ٢.٢ ملیاری کە ئاسانکاریان نییە

that properly manage their waste,

کە بە شێوەیەکی ڕێک پاشەڕۆکانیان فڕیبدەن،

putting these communities at risk of numerous diseases.

ڕووبەروو بوونەوەی ئەم کۆمەڵگایانە بەرامبەر نەخۆشیە مەترسیدارەکان.

To solve this problem, we’ll need to invent new sanitation technologies

بۆ چارەی ئەم کێشەیە، پێویستمان بەداهێنانی پاقژی نوێ دەبێت

and address the behavioral, financial, and political issues

و باسکردنی بابەتەکانی رەفتاری، دارایی و سیاسی

that produce inequity throughout the sanitation pipeline.

کە نادادپەروەری بەرهەمدێنێت بەدرێژایی بۆری پاکردنەوە.