James Geary, metaphorically speaking

James Geary nói chuyện một cách ẩn dụ

Translator: Hien Pham Reviewer: Trong Kim Nguyen

Metaphor lives a secret life all around us.

Ẩn dụ hiện hữu một cách bí mật quanh tất cả chúng ta.

We utter about six metaphors a minute.

Cứ mỗi phút chúng ta nói ra khoảng 6 phép ẩn dụ.

Metaphorical thinking is essential

Lối nghĩ ẩn dụ là cần thiết

to how we understand ourselves and others,

để chúng ta có thể hiểu được bản thân và người khác,

how we communicate, learn, discover

cách chúng ta giao tiếp, học, khám phá

and invent.

và phát minh.

But metaphor is a way of thought before it is a way with words.

Nhưng ẩn dụ là một cách tư duy trước khi là một cách dùng từ.

Now, to assist me in explaining this,

Giờ tôi sẽ giải thích điều này bằng cách,

I've enlisted the help of one of our greatest philosophers,

tìm kiếm sự trợ giúp của một trong những triết gia nổi tiếng nhất,

the reigning king of the metaphorians,

ông hoàng của triều đại các nhà ẩn dụ,

a man whose contributions to the field

một người đã đóng góp vào lĩnh vực này

are so great that he himself

nổi tiếng đến nỗi chính bản thân ông

has become a metaphor.

đã trở thành một ẩn dụ.

I am, of course, referring to none other

Tất nhiên, tôi không ám chỉ ai ngoài

than Elvis Presley.

Elvis Presley.

(Laughter)

(Cười)

Now, "All Shook Up" is a great love song.

"All Shook Up" là một bản tình ca rất tuyệt phải không.

It's also a great example of how

Nó cũng là một ví dụ tuyệt vời cho

whenever we deal with anything abstract --

bất cứ khi nào chúng ta muốn đề cập đến cái gì đó trừu tượng

ideas, emotions, feelings, concepts, thoughts --

như các tư tưởng, xúc cảm, cảm giác, khái niệm, suy nghĩ,

we inevitably resort to metaphor.

chúng ta sẽ dùng đến ẩn dụ.

In "All Shook Up," a touch is not a touch, but a chill.

Trong bài "All Shook Up", một cái đụng chạm không phải là đụng chạm mà là một sự ớn lạnh.

Lips are not lips, but volcanoes.

Môi không phải là môi mà là núi lửa.

She is not she, but a buttercup.

Cô ấy không phải là cô ấy mà là cây mao lương hoa vàng.

And love is not love, but being all shook up.

Và tình yêu không phải tình yêu, mà là đang bị đảo lộn cả lên.

In this, Elvis is following Aristotle's classic definition of metaphor

Trong bài này, Elvis đang theo các khái niệm cổ điển về ẩn dụ của Aristotle

as the process of giving the thing

khi quá trình đặt tên cho các thứ

a name that belongs to something else.

thành các thứ khác.

This is the mathematics of metaphor.

Đó là toán học của ẩn dụ.

And fortunately it's very simple.

Và may mắn thay là nó rất đơn giản.

X equals Y.

X bằng Y.

(Laughter)

(Cười)

This formula works wherever metaphor is present.

Công thức này đúng bất cứ khi nào có ẩn dụ.

Elvis uses it, but so does Shakespeare

Elvis sử dụng nó, nhưng Shakespeare cũng dùng nó

in this famous line from "Romeo and Juliet:"

trong một câu nổi tiếng trong "Romeo và Juliet,"

Juliet is the sun.

Juliet là mặt trời.

Now, here, Shakespeare gives the thing, Juliet,

Ở đây, Shakespeare đặt tên cho Juliet,

a name that belongs to something else, the sun.

một cái tên thuộc về một cái khác, mặt trời.

But whenever we give a thing a name that belongs to something else,

Bất cứ khi nào ta đặt tên cho một thứ bằng một cái tên khác,

we give it a whole network of analogies too.

cũng có nghĩa là khi đó ta đặt toàn bộ mạng lưới tương tự.

We mix and match what we know about the metaphor's source,

Chúng ta trộn và ghép những gì ta biết về điểm gốc của ẩn dụ,

in this case the sun,

trong trường hợp này là mặt trời,

with what we know about its target, Juliet.

với những gì ta biết về đích của nó, ở đây là Juliet.

And metaphor gives us a much more vivid understanding of Juliet

Và ẩn dụ cho phép ta nhiều cách hiểu sinh động về Juliet

than if Shakespeare had literally described what she looks like.

hơn là nếu Shakespeare chỉ thuần túy miêu tả cô ấy trông thế nào.

So, how do we make and understand metaphors?

Như vậy, chúng ta tạo dựng và hiểu ẩn dụ thế nào?

This might look familiar.

Điều này có vẻ quen thuộc.

The first step is pattern recognition.

Bước đầu tiên là nhận diện khuôn mẫu.

Look at this image. What do you see?

Nhìn vào hình này. Các bạn thấy gì?

Three wayward Pac-Men,

Ba hình Pac Men kì dị,

and three pointy brackets are actually present.

và ba dấu ngặc nhọn ở đó.

What we see, however,

Tuy nhiên, cái chúng ta nhìn thấy

are two overlapping triangles.

là hai hình tam giác chồng lên nhau.

Metaphor is not just the detection of patterns;

Ẩn dụ không chỉ là việc phát hiện ra các khuôn;

it is the creation of patterns.

mà còn là tạo ra các khuông.

Second step, conceptual synesthesia.

Bước thứ hai, cảm giác kèm khái niệm.

Now, synesthesia is the experience of a stimulus in once sense organ

Kết hợp là kinh nghiệm của một kích thích trong một bộ phận cảm nhận

in another sense organ as well,

cũng như ở bộ phận cảm nhận khác

such as colored hearing.

giống như thính giác màu sắc.

People with colored hearing

Những người có thính giác màu sắc

actually see colors when they hear the sounds

thực tế là họ nhìn thấy màu sắc khi họ nghe thấy âm thanh

of words or letters.

về các từ hay các chữ cái.

We all have synesthetic abilities.

Chúng ta đều có khả năng tổng hợp.

This is the Bouba/Kiki test.

Đây là bài trắc nghiệm Bouba/Kiki.

What you have to do is identify which of these shapes

Các bạn phải nhận diện những hình nào trong số các hình này

is called Bouba, and which is called Kiki.

được gọi là Bouba, và cái nào là Kiki.

(Laughter)

(Cười)

If you are like 98 percent of other people,

Nếu bạn là 98% giống những người khác,

you will identify the round, amoeboid shape as Bouba,

bạn sẽ nhận ra hình tròn, hình trùng biến hình như Bouba,

and the sharp, spiky one as Kiki.

và hình sắc nhọn như Kiki.

Can we do a quick show of hands?

Chúng ta có thể làm nhanh không?

Does that correspond?

Nó có tương ứng không?

Okay, I think 99.9 would about cover it.

Rồi. Tôi nghĩ 99.9 có thể làm được.

Why do we do that?

Tại sao chúng ta làm thế?

Because we instinctively find, or create,

Bởi vì chúng ta tìm hay tạo theo bản năng,

a pattern between the round shape

một khuôn mẫu giữa hình dạng tròn,

and the round sound of Bouba,

và hình dạng tròn của Bouba,

and the spiky shape and the spiky sound of Kiki.

và hình dạng nhọn, và sắc của Kiki.

And many of the metaphors we use everyday are synesthetic.

Rất nhiều ẩn dụ chúng ta sử dụng hàng ngày là cảm giác kèm.

Silence is sweet.

Im lặng thì ngọt ngào.

Neckties are loud.

Cà vạt thì lòe loẹt.

Sexually attractive people are hot.

Những người quyến rũ thì nóng bỏng.

Sexually unattractive people leave us cold.

Những người không quyến rũ để cho chúng ta hờ hững.

Metaphor creates a kind of conceptual synesthesia,

Ẩn dụ tạo ra một loại cảm giác kèm khái niệm,

in which we understand one concept

trong đó chúng ta hiểu một khái niệm

in the context of another.

trong ngữ cảnh của một cái khác.

Third step is cognitive dissonance.

Bước thứ ba là sự không hòa hợp nhận thức.

This is the Stroop test.

Đây là trắc nghiệm Stroop.

What you need to do here is identify

Cái bạn cần làm là nhận ra

as quickly as possible

càng nhanh càng tốt

the color of the ink in which these words are printed.

màu mực các chữ được in.

You can take the test now.

Bạn có thể làm thử trắc nghiệm đó ngay bây giờ.

If you're like most people, you will experience

Nếu bạn giống như hầu hết mọi người khác, bạn sẽ cảm thấy

a moment of cognitive dissonance

một lúc cảm giác không hòa hợp nhận thức

when the name of the color

khi tên màu sắc

is printed in a differently colored ink.

được in dưới màu mực khác.

The test shows that we cannot ignore the literal meaning of words

Trắc nghiệm cho thấy ta không thể lờ nghĩa đen của các từ

even when the literal meaning gives the wrong answer.

ngay cả khi nghĩa đen cho câu trả lời sai.

Stroop tests have been done with metaphor as well.

Trắc nghiệm Stroop cũng đã được tiến hành với ẩn dụ.

The participants had to identify, as quickly as possible,

Các nghiệm viên phải nhận diện càng nhanh càng tốt,

the literally false sentences.

các câu sai nghĩa đen.

They took longer to reject metaphors as false

Họ mất nhiều thời gian hơn để bác bỏ các ẩn dụ là sai

than they did to reject literally false sentences.

hơn là bác bỏ các câu sai nghĩa đen.

Why? Because we cannot ignore

Vì sao? Vì chúng ta cũng không thể lờ

the metaphorical meaning of words either.

nghĩa ẩn dụ của các từ.

One of the sentences was, "Some jobs are jails."

Một câu như, "Một số việc là nhà tù."

Now, unless you're a prison guard,

Như vậy, trừ phi bạn là một người cai ngục,

the sentence "Some jobs are jails" is literally false.

câu "Một số việc là nhà tù" là sai theo nghĩa đen.

Sadly, it's metaphorically true.

Đáng tiếc là theo lối ẩn dụ nó lại đúng.

And the metaphorical truth interferes with our ability

Và chân lí ẩn dụ ảnh hưởng tới khả năng của chúng ta

to identify it as literally false.

để nhận ra sai lầm theo nghĩa đen.

Metaphor matters because

Ẩn dụ có liên quan bởi vì

it's around us every day, all the time.

nó ở bên chúng ta mọi lúc mọi nơi.

Metaphor matters because it creates expectations.

Ẩn dụ có liên quan vì nó tạo ra sự mong đợi.

Pay careful attention the next time you read the financial news.

Hãy chú ý lần sau khi bạn đọc bản tin tài chính.

Agent metaphors describe price movements

Các tác tử ẩn dụ miêu tả các hoạt động của giá cả

as the deliberate action of a living thing,

giống như hành động thận trọng của sinh vật vậy,

as in, "The NASDAQ climbed higher."

như trong câu, "Chỉ số NASDAQ leo lên cao hơn."

Object metaphors describe price movements

Các ẩn dụ vật thể miêu tả chuyển động của giá cả

as non-living things,

như các thứ không phải sinh vật,

as in, "The Dow fell like a brick."

như trong câu, "Chỉ số Dow rơi "

Researchers asked a group of people

Các nhà nghiên cứu nhờ một nhóm người

to read a clutch of market commentaries,

đọc một mớ các bình luận thị trường,

and then predict the next day's price trend.

rồi sau đó dự đoán xu hướng giá cả ngày hôm sau.

Those exposed to agent metaphors

Những điều này cho thấy các phép ẩn dụ tác nhân

had higher expectations that price trends would continue.

có kì vọng cao hơn vì xu hướng giá có thể tăng cao.

And they had those expectations because

Và chúng có các kì vọng này vì

agent metaphors imply the deliberate action

các ẩn dụ tác nhân ngụ ý hành động chủ ý

of a living thing pursuing a goal.

của một sinh vật đang theo đuổi một cái đích.

If, for example, house prices

Chẳng hạn, nếu giá nhà

are routinely described as climbing and climbing,

được miêu tả là đang leo thang và leo thang,

higher and higher, people might naturally assume

cao hơn và cao hơn, người ta có thể nghiễm nhiên cho rằng

that that rise is unstoppable.

giá đó không dừng lại được.

They may feel confident, say,

Họ có thể cảm thấy tự tin

in taking out mortgages they really can't afford.

rút các thế chấp mà họ thực sự không thể chi trả được ra.

That's a hypothetical example of course.

Tất nhiên đó là một ví dụ giả định.

But this is how metaphor misleads.

Đây là kiểu hiểu lầm ẩn dụ.

Metaphor also matters because it influences decisions

Ẩn dụ cũng quan trọng bởi vì nó ảnh hưởng đến các quyết định

by activating analogies.

qua kích hoạt các phép loại suy.

A group of students was told that a small democratic country

Một nhóm sinh viên được dạy rằng một nước dân chủ nhỏ

had been invaded and had asked the U.S. for help.

bị xâm lược và đã yêu cầu Mĩ giúp đỡ.

And they had to make a decision.

Họ phải đưa ra một quyết định.

What should they do?

Họ phải làm gì?

Intervene, appeal to the U.N., or do nothing?

Can thiệp, khẩn cầu Liên Hợp Quốc, hay không làm gì cả?

They were each then given one of three

Sau đó mỗi người đã được cung cấp một trong ba

descriptions of this hypothetical crisis.

miêu tả về khủng hoảng giả định này.

Each of which was designed to trigger

Mỗi miêu tả đó nhằm khơi gợi

a different historical analogy:

một phép loại suy lịch sử khác:

World War II, Vietnam,

Trong Thế chiến II, Việt Nam,

and the third was historically neutral.

và cái thứ ba trung hoà về lịch sử.

Those exposed to the World War II scenario

Những sinh viên được tiếp cận với sự kiện Thế chiến II

made more interventionist recommendations

đưa ra nhiều gợi ý theo chủ nghĩa can thiệp

than the others.

hơn các sinh viên khác.

Just as we cannot ignore the literal meaning of words,

Chúng ta vẫn không thể lờ nghĩa đen của từ,

we cannot ignore the analogies

chúng ta không thể lờ các phép loại suy được

that are triggered by metaphor.

chúng được kích thích bởi phép ẩn dụ.

Metaphor matters because it opens the door to discovery.

Ẩn dụ quan trọng vì nó mở ra cánh cửa để khám phá.

Whenever we solve a problem, or make a discovery,

Bất cứ khi nào chúng ta giải quyết một vấn đề, hay làm một khám phá,

we compare what we know with what we don't know.

chúng ta so sánh những gì đã biết với những gì chưa biết.

And the only way to find out about the latter

Và cách duy nhất để tìm ra cái sau

is to investigate the ways it might be like the former.

là xem xét các cách có thể giống với cái trước.

Einstein described his scientific method as combinatory play.

Einstein miêu tả phương pháp khoa học của ông giống như trò chơi tổ hợp.

He famously used thought experiments,

Ông nổi tiếng là sử dụng các thực nghiệm tư duy,

which are essentially elaborate analogies,

vốn rất cần thiết cho các phép loại suy phức tạp,

to come up with some of his greatest discoveries.

để thực hiện một vài phát hiện vĩ đại của ông.

By bringing together what we know

Qua việc kết hợp những gì ta biết

and what we don't know through analogy,

với những gì ta không biết qua phép loại suy,

metaphorical thinking strikes the spark

cách suy nghĩ ẩn dụ đánh tia lửa

that ignites discovery.

để khởi động khám phá.

Now metaphor is ubiquitous, yet it's hidden.

Hiện nay ẩn dụ có mặt ở mọi nơi, nhưng nó lại ẩn.

But you just have to look at the words around you

Nếu bạn chỉ cần xem các từ quanh bạn

and you'll find it.

bạn sẽ thấy nó.

Ralph Waldo Emerson described language

Ralph Waldo Emerson miêu tả ngôn ngữ

as "fossil poetry."

như là "nền thi ca hoá thạch."

But before it was fossil poetry

Nhưng trước khi nó là nền thi ca hoá thạch

language was fossil metaphor.

ngôn ngữ là ẩn dụ hoá thạch.

And these fossils still breathe.

Và những hoá thạch này vẫn sống.

Take the three most famous words in all of Western philosophy:

Lấy 3 từ nổi tiếng nhất trong cả nền triết học phương Tây:

"Cogito ergo sum."

"Cogito ergo sum."

That's routinely translated as, "I think, therefore I am."

Nó thường được dịch là, "Tôi tư duy vậy tôi tồn tại."

But there is a better translation.

Nhưng có một cách dịch tốt hơn.

The Latin word "cogito"

Từ Latin "cogito"

is derived from the prefix "co," meaning "together,"

phái sinh từ tiền tố "co" nghĩa là "cùng"

and the verb "agitare," meaning "to shake."

và động từ "agitate" nghĩa là "lắc"

So, the original meaning of "cogito"

Vì thế nghĩa nguyên gốc của "cogito"

is to shake together.

là cùng lắc.

And the proper translation of "cogito ergo sum"

Và cách dịch đúng đắn của "cogito ergo sum"

is "I shake things up, therefore I am."

là "Tôi lắc mọi thứ lên, vậy tôi tồn tại."

(Laughter)

(Cười)

Metaphor shakes things up,

Ẩn dụ lắc mọi thứ lên,

giving us everything from Shakespeare to scientific discovery in the process.

cho chúng ta mọi thứ từ Shakespeare đến phát hiện khoa học đang diễn ra.

The mind is a plastic snow dome,

Ý nghĩ đó là một vòm tuyết bằng nhựa,

the most beautiful, most interesting,

đẹp nhất, thú vị nhất,

and most itself, when, as Elvis put it,

và tự nó nhất, khi, như Elvis đặt nó,

it's all shook up.

tất cả bị lắc lên.

And metaphor keeps the mind shaking,

Và ẩn dụ giữ cho tâm trí luôn lắc lên,

rattling and rolling, long after Elvis has left the building.

vẫn lăn rầm rầm, rất lâu sau khi Elvis đã để lại kiến trúc đó.

Thank you very much.

Cảm ơn rất nhiều.

(Applause)

(Vỗ tay)