James Geary, metaphorically speaking

Tłumaczenie: Seweryn Jakubiec Korekta: Marcin Kasiak

Metaphor lives a secret life all around us.

Metafory mieszkają potajemnie wśród nas.

We utter about six metaphors a minute.

Używamy około 6 metafor na minute.

Metaphorical thinking is essential

Myślenie metaforyczne jest kluczowe

to how we understand ourselves and others,

do zrozumienia nas samych i innych,

how we communicate, learn, discover

w jaki sposób się porozumiewamy, uczymy,

and invent.

odkrywamy i wymyślamy.

But metaphor is a way of thought before it is a way with words.

Metafora jest myślą zanim ta staje się słowem.

Now, to assist me in explaining this,

By to wytłumaczyć pozwolę sobie skorzystać

I've enlisted the help of one of our greatest philosophers,

z pomocy naszego najwiekszego filozofa,

the reigning king of the metaphorians,

panującego króla metafor,

a man whose contributions to the field

człowieka, którego wkład w dziedzinę

are so great that he himself

jest tak wielki, że on sam

has become a metaphor.

stał się metaforą.

I am, of course, referring to none other

Oczywiście mam na myśli nie kogo innego

than Elvis Presley.

niż Elvisa Presleya.

(Laughter)

(Śmiech)

Now, "All Shook Up" is a great love song.

"Roztrzęsiony" to wspaniała piosenka miłosna.

It's also a great example of how

To też wspaniały przykład pokazujący,

whenever we deal with anything abstract --

że gdy mamy odczynienia z abstrakcją:

ideas, emotions, feelings, concepts, thoughts --

ideą, emocjami, odczuciami, konceptami, myślami

we inevitably resort to metaphor.

nieuchronnie uciekamy się do metafor.

In "All Shook Up," a touch is not a touch, but a chill.

W "Roztrzęsionym" dotyk to nie dotyk, a chłód.

Lips are not lips, but volcanoes.

Usta to nie usta, ale wulkany.

She is not she, but a buttercup.

Ona to nie ona, ale jaskier.

And love is not love, but being all shook up.

A miłość to nie miłość a bycie całym roztrzęsionym.

In this, Elvis is following Aristotle's classic definition of metaphor

Tu Elvis odwołuje się do klasycznej definicji metafory Arystotelesa,

as the process of giving the thing

jako procesu nadawania rzeczy

a name that belongs to something else.

znaczenia czegoś innego.

This is the mathematics of metaphor.

To matematyka metafor.

And fortunately it's very simple.

I na szczęście jest bardzo prosta.

X equals Y.

X równa się Y.

(Laughter)

(Śmiech)

This formula works wherever metaphor is present.

Formuła ta działa za każdym razem, gdy obecna jest metafora.

Elvis uses it, but so does Shakespeare

Elvis jej używał, ale także i Szekspir

in this famous line from "Romeo and Juliet:"

w słynnej scenie z "Romea I Julii"

Juliet is the sun.

Julia jest słońcem.

Now, here, Shakespeare gives the thing, Juliet,

Szekspir nadaje osobie - Julii

a name that belongs to something else, the sun.

znaczenie należące do czegoś innego - słońca.

But whenever we give a thing a name that belongs to something else,

I kiedykolwiek nadajemy jakiejś rzeczy imię przynależne innej,

we give it a whole network of analogies too.

uruchamiamy także całą sieć analogii.

We mix and match what we know about the metaphor's source,

Mieszamy i dopasowujemy to co wiemy o źródle metafory

in this case the sun,

w tym przypadku słońcu,

with what we know about its target, Juliet.

z tym co wiemy o podmiocie, Julii.

And metaphor gives us a much more vivid understanding of Juliet

A metafora daje nam wiele pełniejsze zrozumienie Julii,

than if Shakespeare had literally described what she looks like.

niż gdyby Szekspir dokładnie opisał jak wyglądała.

So, how do we make and understand metaphors?

Więc jak tworzymy i rozumiemy metafory?

This might look familiar.

Wygląda znajomo?

The first step is pattern recognition.

Pierwszy krok to rozpoznanie wzorca.

Look at this image. What do you see?

Spójrzcie na rysunek. Co widzicie?

Three wayward Pac-Men,

Mamy trzech niesfornych Pacmanów

and three pointy brackets are actually present.

I trzy ostre nawiasy.

What we see, however,

Ale to, co też widzimy

are two overlapping triangles.

to dwa nakładające się trójkąty.

Metaphor is not just the detection of patterns;

Metafora to nie tylko kierunek wzorca;

it is the creation of patterns.

to tworzenie wzorca.

Second step, conceptual synesthesia.

Krok drugi: synestezja pojęć.

Now, synesthesia is the experience of a stimulus in once sense organ

Synestezja to doświadczanie stymulacji jednego zmysłu

in another sense organ as well,

przez inny zmysł,

such as colored hearing.

na przykład barwne słyszenie.

People with colored hearing

Ludzie z barwnym słyszeniem

actually see colors when they hear the sounds

postrzegają kolory słysząc dźwięki

of words or letters.

słów lub liter.

We all have synesthetic abilities.

Wszyscy mamy syntetyczne zdolności.

This is the Bouba/Kiki test.

Oto test Buba/Kiki.

What you have to do is identify which of these shapes

Trzeba ustalić, który z tych kształtów

is called Bouba, and which is called Kiki.

to Buba, a który to Kiki.

(Laughter)

(Śmiech)

If you are like 98 percent of other people,

Jeśli należycie do 98 procent ludzi

you will identify the round, amoeboid shape as Bouba,

określicie obły, amebopodobny kształt jako Bubę,

and the sharp, spiky one as Kiki.

a ostry, klujący kształt jako Kiki.

Can we do a quick show of hands?

Możemy zrobić szybki test?

Does that correspond?

Czy się zgadza?

Okay, I think 99.9 would about cover it.

Ok, chyba mamy 99,9 procent.

Why do we do that?

Dlaczego tak się dzieje?

Because we instinctively find, or create,

Bo instynktownie odnajdujemy lub tworzymy

a pattern between the round shape

wzorzec między obłym kształtem

and the round sound of Bouba,

i obłym brzmieniem słowa Buba,

and the spiky shape and the spiky sound of Kiki.

i kolczastym kształtem i brzmieniem słowa Kiki.

And many of the metaphors we use everyday are synesthetic.

Wiele metafor, których używamy na co dzień, jest synestetycznych.

Silence is sweet.

Cisza jest słodka.

Neckties are loud.

Krawaty są głośne.

Sexually attractive people are hot.

Seksualnie atrakcyjni ludzie są gorący.

Sexually unattractive people leave us cold.

Seksualnie nieatrakcyjni są zimni.

Metaphor creates a kind of conceptual synesthesia,

Metafora tworzy rodzaj konceptualnej synestezji,

in which we understand one concept

w której rozumiemy jeden koncept

in the context of another.

w kontekście innego.

Third step is cognitive dissonance.

Krok trzeci to dysonans poznawczy.

This is the Stroop test.

Oto test Stroopa.

What you need to do here is identify

Waszym zadaniem jest zidentyfikować

as quickly as possible

tak szybko jak to możliwe

the color of the ink in which these words are printed.

kolory, którymi zostały zapisane te słowa.

You can take the test now.

Możecie spróbować teraz.

If you're like most people, you will experience

Należąc do większości doświadczycie

a moment of cognitive dissonance

dysonansu poznawczego w momencie,

when the name of the color

gdy nazwa koloru

is printed in a differently colored ink.

będzie wydrukowana odmienną barwą.

The test shows that we cannot ignore the literal meaning of words

Test pokazuje, że nie potrafimy zignorować dosłownego znaczenia słów

even when the literal meaning gives the wrong answer.

nawet gdy to dosłowne znaczenie jest błędne.

Stroop tests have been done with metaphor as well.

Test Stroopa był robiony także dla metafor.

The participants had to identify, as quickly as possible,

Uczestnicy mieli zidentyfikować, najszybciej jak możliwe,

the literally false sentences.

zdania dosłownie fałszywe.

They took longer to reject metaphors as false

Dłużej trwało odrzucenie metafor jako fałszywych

than they did to reject literally false sentences.

niż odrzucenie zdań dosłownych.

Why? Because we cannot ignore

Czemu? Bo nie możemy też zignorować

the metaphorical meaning of words either.

metaforycznego znaczenia słów.

One of the sentences was, "Some jobs are jails."

Jedno ze zdań brzmiało: "Niektóre zawody to więzienia".

Now, unless you're a prison guard,

I tak, poza strażnikami więziennymi,

the sentence "Some jobs are jails" is literally false.

to zdanie jest dosłownie fałszywe.

Sadly, it's metaphorically true.

Niestety, metaforycznie jest prawdziwe.

And the metaphorical truth interferes with our ability

A metaforyczna prawda zakłóca naszą zdolnosć

to identify it as literally false.

do uznania go jako dosłownie fałszywego.

Metaphor matters because

Metafory są ważne,

it's around us every day, all the time.

bo są wokół nas, cały czas.

Metaphor matters because it creates expectations.

Metafory są ważne, bo kreują oczekiwania.

Pay careful attention the next time you read the financial news.

Zwróćcie uwagę, czytając następnym razem kolumnę ekonomiczną.

Agent metaphors describe price movements

Metafory podmiotowe opisują zmiany cen

as the deliberate action of a living thing,

jako świadome działanie żywej istoty,

as in, "The NASDAQ climbed higher."

np. "NASDAQ wspiął sie wyżej".

Object metaphors describe price movements

Metafory przedmiotowe opisują zmiany cen

as non-living things,

jako rzeczy,

as in, "The Dow fell like a brick."

np. "Indeks Dow spadł jak kamień"

Researchers asked a group of people

Badacze poprosili grupę ludzi

to read a clutch of market commentaries,

by przeczytali zbiór komentarzy rynkowych

and then predict the next day's price trend.

i przepowiedzieli trend cenowy na kolejny dzień.

Those exposed to agent metaphors

Ci, którzy doświadczyli metafor podmiotowych,

had higher expectations that price trends would continue.

mieli większe oczekiwania, że trend cenowy się utrzyma.

And they had those expectations because

A działo się tak dlatego,

agent metaphors imply the deliberate action

że metafory podmiotowe oznaczają celowe działanie

of a living thing pursuing a goal.

żywej istoty dążącej do celu.

If, for example, house prices

Jeśli, na przykład, ceny domów

are routinely described as climbing and climbing,

nieustanie określane są jako rosnące i rosnące,

higher and higher, people might naturally assume

wyżej i wyżej, ludzie naturalnie założą,

that that rise is unstoppable.

że ten wzrost jest nieskończony.

They may feel confident, say,

Mogą czuć się pewni, powiedzmy,

in taking out mortgages they really can't afford.

zaciągając kredyt na którego nie będzie ich stać.

That's a hypothetical example of course.

To oczywiście hipotetyczny przykład.

But this is how metaphor misleads.

Ale tak właśnie zwodzi metafora.

Metaphor also matters because it influences decisions

Metafora jest też ważna bo wpływa na decyzję

by activating analogies.

uruchamiając analogie.

A group of students was told that a small democratic country

Grupie studentów powiedziano, że mały demokratyczny kraj

had been invaded and had asked the U.S. for help.

został zaatakowany i poprosił USA o pomoc.

And they had to make a decision.

I mieli podjąć decyzję.

What should they do?

Co powinni zrobić?

Intervene, appeal to the U.N., or do nothing?

Interweniować, zgłosić do ONZ czy nic nie robić?

They were each then given one of three

Każdy ze studentów otrzymał trzy

descriptions of this hypothetical crisis.

opisy tego hipotetycznego kryzysu.

Each of which was designed to trigger

Każdy stworzony, by odwołać się

a different historical analogy:

do innej historycznej analogii:

World War II, Vietnam,

II Wojny Światowej, Wietnamu,

and the third was historically neutral.

trzeci był historycznie neutralny.

Those exposed to the World War II scenario

Studenci którym pokazano scenariusz

made more interventionist recommendations

II Wojny Światowej zarekomendowali bardziej

than the others.

interwencyjne rozwiązania niż inni.

Just as we cannot ignore the literal meaning of words,

I tak jak nie możemy zignorować dosłownych znaczeń słów,

we cannot ignore the analogies

nie możemy zignorować analogii

that are triggered by metaphor.

uruchamianych przez metafory.

Metaphor matters because it opens the door to discovery.

Metafory są ważne bo otwierają drzwi do odkryć.

Whenever we solve a problem, or make a discovery,

Gdy rozwiązujemy problem lub dokonujemy odkrycia,

we compare what we know with what we don't know.

porównujemy to co wiemy z tym, czego nie wiemy.

And the only way to find out about the latter

Jedynym sposobem na zrozumienie obecnej sytuacji

is to investigate the ways it might be like the former.

jest porównanie jej z analogiczną sytuacją z przeszłości.

Einstein described his scientific method as combinatory play.

Einstein opisuje swą naukową metodę jako grę układów kombinacyjnych.

He famously used thought experiments,

Znany jest z użycia eksperymentów myślowych,

which are essentially elaborate analogies,

które są głównie opracowanymi analogiami,

to come up with some of his greatest discoveries.

by dojść do swoich największych odkryć.

By bringing together what we know

Składając razem to co wiemy

and what we don't know through analogy,

z tym co nie wiemy - poprzez analogię,

metaphorical thinking strikes the spark

metaforyczne myślenie daje iskrę,

that ignites discovery.

która rozpala odkrycia.

Now metaphor is ubiquitous, yet it's hidden.

Metafora jest wszechobecna, ale ukryta.

But you just have to look at the words around you

Ale wystarczy spojrzeć na słowa wokół nas

and you'll find it.

by ją odkryć.

Ralph Waldo Emerson described language

Ralph Waldo Emerson określa język

as "fossil poetry."

jako "skamieniałą poezję".

But before it was fossil poetry

Ale zanim był taką pezją

language was fossil metaphor.

język był skamieniałą metaforą.

And these fossils still breathe.

A te kopaliny ciągle żyją.

Take the three most famous words in all of Western philosophy:

Weźmy trzy najsłynniejsze słowa całej zachodniej filozofii:

"Cogito ergo sum."

"Cogito ergo sum".

That's routinely translated as, "I think, therefore I am."

Potocznie są tłumaczone: "Myślę, wiec jestem".

But there is a better translation.

Ale jest lepsze tłumaczenie.

The Latin word "cogito"

Łacińskie słowo "cogito"

is derived from the prefix "co," meaning "together,"

pochodzi z przedrostka "co", czyli "razem",

and the verb "agitare," meaning "to shake."

i czasownika "agitare", czyli "wstrząsać".

So, the original meaning of "cogito"

Czyli oryginalne znaczenie "cogito"

is to shake together.

to "wstrząsać razem".

And the proper translation of "cogito ergo sum"

I właściwe tłumaczenie "cogito ergo sum"

is "I shake things up, therefore I am."

to "Wstrząsam, wiec jestem".

(Laughter)

(Śmiech)

Metaphor shakes things up,

Metafory wstrząsają rzeczami,

giving us everything from Shakespeare to scientific discovery in the process.

dając nam w wyniku wszystko, od Szekspira do naukowych odkryć.

The mind is a plastic snow dome,

Umysł to śnieżna kopuła -

the most beautiful, most interesting,

najpiękniejszy, najbardziej interesujący

and most itself, when, as Elvis put it,

i najoryginalniejszy, kiedy, jak to ujął Elvis,

it's all shook up.

cały wstrząśnięty.

And metaphor keeps the mind shaking,

A metafora wstrząsa umysłem,

rattling and rolling, long after Elvis has left the building.

skacze i kołacze, długo o tym jak Elvis opuścił budynek.

Thank you very much.

Dziękuję bardzo.

(Applause)

(Oklaski)