What time is it on Mars? | Nagin Cox

Çeviri: Esra Çakmak Gözden geçirme: Ramazan Şen

So many of you have probably seen the movie "The Martian."

Birçoğunuz muhtemelen ''Marslı'' filmini izlemişsinizdir.

But for those of you who did not, it's a movie about an astronaut

İzlemediyseniz, film Mars'ta mahsur kalan

who is stranded on Mars, and his efforts to stay alive

bir astronotun onu Dünya'ya geri götürecek kurtarma operasyonu düzenlenene kadar

until the Earth can send a rescue mission to bring him back to Earth.

yaşadığı hayatta kalma mücadelesini konu alıyor.

Gladly, they do re-establish communication

Nihayetinde, astronot Watney karakteri ile

with the character, astronaut Watney, at some point

irtibatı yeniden sağlayabiliyorlar

so that he's not as alone on Mars until he can be rescued.

ve kurtarılana dek Mars'ta yapayalnız kalmıyor.

So while you're watching the movie, or even if you haven't,

Filmi izlerken, izlemediyseniz bile

when you think about Mars,

Mars denince muhtemelen

you're probably thinking about how far away it is and how distant.

ne kadar uzakta ve ırakta olduğunu düşünüyorsunuz.

And, what might not have occurred to you is,

Ama belki de şunu kaçırıyorsunuz;

what are the logistics really like of working on another planet --

Dünya'da insanlar; Mars'ta keşif araçları ve insanlar varken

of living on two planets

diğer gezegende çalışmanın,

when there are people on the Earth and there are rovers or people on Mars?

iki gezegende yaşamanın lojistiği nasıl oluyor?

So think about when you have friends, families and co-workers

Kaliforniya'da, batı yakasında veya dünyanın başka yerlerinde yaşayan

in California, on the West Coast or in other parts of the world.

arkadaşların, ailen veya iş arkadaşların olduğunu düşün.

When you're trying to communicate with them,

Onlarla iletişim kurmadan önce, ilk olarak

one of the things you probably first think about is:

aklına şunlar gelir:

wait, what time is it in California?

Kaliforniya'da saat kaç?

Will I wake them up? Is it OK to call?

Onları uyandırır mıyım? Bu saatte arasam ayıp olur mu?

So even if you're interacting with colleagues who are in Europe,

Avrupa'daki meslektaşlarınla bile iletişime geçeceğin zaman,

you're immediately thinking about:

insanlar birbirlerinden uzaktayken

What does it take to coordinate communication when people are far away?

ne tür bir iletişim yolu izleyebilirler, bunu düşünüyorsun.

So we don't have people on Mars right now, but we do have rovers.

Şu anda Mars'ta insan yok, fakat keşif araçlarımız var.

And actually right now, on Curiosity, it is 6:10 in the morning.

Hatta tam şu anda Curiosity (Merak) adlı aracımızda saat sabah 06:10.

So, 6:10 in the morning on Mars.

Yani Mars'ta saat 06:10.

We have four rovers on Mars.

Mars'ta 4 tane keşif aracımız var.

The United States has put four rovers on Mars since the mid-1990s,

Amerika, 1995'lerden beri Mars'a 4 adet keşif aracı yerleştirdi

and I have been privileged enough to work on three of them.

ve ben onların üçünde çalışma şerefine nail oldum.

So, I am a spacecraft engineer, a spacecraft operations engineer,

Los Angeles Kaliforniya NASA'DA, Jet Fırlatma Laboratuvarı'nda

at NASA's Jet Propulsion Laboratory in Los Angeles, California.

uzay mühendisiyim, uzay aracı harekâtı mühendisiyim.

And these rovers are our robotic emissaries.

Bu keşif araçları, bizim robotik temsilcilerimiz.

So, they are our eyes and our ears, and they see the planet for us

Yani onlar bizim gözümüz kulağımız oluyorlar ve biz insan gönderene dek,

until we can send people.

gezegeni bizim için gözlemliyorlar.

So we learn how to operate on other planets through these rovers.

Bu keşif araçlarıyla diğer gezegenlerde

nasıl faaliyet göstereceğimizi öğreniyoruz.

So before we send people, we send robots.

İnsan göndermeden önce, robot göndermiş oluyoruz.

So the reason there's a time difference on Mars right now,

Şu anda Mars ile zaman farkı yaşamamızın sebebi,

from the time that we're at

bir Mars gününün

is because the Martian day is longer than the Earth day.

bir Dünya gününden daha uzun olması.

Our Earth day is 24 hours,

Bizim bir günümüz 24 saat,

because that's how long it takes the Earth to rotate,

çünkü Dünya'nın kendi etrafındaki bir turunu

how long it takes to go around once.

tamamlaması o kadar sürüyor.

So our day is 24 hours.

Bir günümüz 24 saat.

It takes Mars 24 hours and approximately 40 minutes to rotate once.

Bu durum Mars için 24 saat ve yaklaşık 40 dakika sürüyor.

So that means that the Martian day is 40 minutes longer than the Earth day.

Ki bu da bir Mars gününün, Dünya'nınkinden 40 dakika uzun olduğu anlamına geliyor.

So teams of people who are operating the rovers on Mars, like this one,

Mars'taki keşif aracı üzerine çalışan ekipler olarak,

what we are doing is we are living on Earth, but working on Mars.

Mars'ta çalışıp Dünya'da yaşıyoruz.

So we have to think as if we are actually on Mars with the rover.

Bunu yaparken cidden Mars'ta araçtaymış gibi düşünmek zorundayız.

Our job, the job of this team, of which I'm a part of,

Parçası olduğum bu ekibin görevi ise,

is to send commands to the rover to tell it what to do the next day.

keşif aracına sonraki gün neler yapacağı hakkında komut vermek.

To tell it to drive or drill or tell her whatever she's supposed to do.

Sürmesini, delmesini veya yapması gereken şeyi söylemek.

So while she's sleeping -- and the rover does sleep at night

Aracımız uyurken-- evet geceleri uyuyor,

because she needs to recharge her batteries

çünkü bataryasını şarj etmesi

and she needs to weather the cold Martian night.

ve soğuk Mars gecesini atlatması lazım.

And so she sleeps.

Bu yüzden uyuyor.

So while she sleeps, we work on her program for the next day.

O uyurken biz de sonraki günün programı üzerine çalışıyoruz.

So I work the Martian night shift.

Mars gece vardiyasında çalışıyorum yani.

(Laughter)

(Gülüşmeler)

So in order to come to work on the Earth at the same time every day on Mars --

Dünya'da, Mars'taki işe her gün aynı saatte gidebilmek için,

like, let's say I need to be at work at 5:00 p.m.,

diyelim ki 17:00'de işte olmalıyım,

this team needs to be at work at 5:00 p.m. Mars time every day,

bu takım her Mars günü saat 17:00'de işte olmak zorundaysa,

then we have to come to work on the Earth 40 minutes later every day,

Mars ile zaman uyumunu tutturabilmek için, her gün Dünya'da işe,

in order to stay in sync with Mars.

bir önceki günden 40 dakika geç başlamalıyız.

That's like moving a time zone every day.

Bu her gün meridyen değiştirmek gibi bir şey.

So one day you come in at 8:00, the next day 40 minutes later at 8:40,

Bir gün işe 08:00'de geliyorsun, sonraki gün 40 dakika geç yani 08:40'ta,

the next day 40 minutes later at 9:20,

ondan sonraki gün 09:20'de,

the next day at 10:00.

sonraki gün 10:00'da.

So you keep moving 40 minutes every day,

Ta ki işe gece yarısında gelene kadar

until soon you're coming to work in the middle of the night --

her gün 40'ar dakika öteleyip duruyorsun.

the middle of the Earth night.

Dünya'daki gece yarısı yani.

Right? So you can imagine how confusing that is.

Nasıl kafa karıştırıcı olduğunu hayal edin, öyle değil mi ama?

Hence, the Mars watch.

İşte bu yüzden, Mars saati.

(Laughter)

(Gülüşmeler)

This weights in this watch have been mechanically adjusted

Saatteki bu ağırlıklar, daha yavaş çalışması için

so that it runs more slowly.

mekanik olarak ayarlandı.

Right? And we didn't start out --

Evet, zamanında böyle yapmadık.

I got this watch in 2004

Bu saati 2004'te,

when Spirit and Opportunity, the rovers back then.

Spirit (Ruh) ve Opportunity (Fırsat) adlı keşif araçları varken aldım.

We didn't start out thinking

Başlangıçta hiçbirimiz,

that we were going to need Mars watches.

Mars saatlerine ihtiyaç duyacağımızı düşünmemişti.

Right? We thought, OK, we'll just have the time on our computers

Bilgisayarlarımızdaki ve görev kontrol ekranlarımızdaki saatlerin

and on the mission control screens, and that would be enough.

yeterli olacağını düşünmüştük.

Yeah, not so much.

Pek de öyle olmadı.

Because we weren't just working on Mars time,

Aslında sadece Mars saatine göre çalışmıyorduk,

we were actually living on Mars time.

bizzat Mars saatine göre yaşıyorduk.

And we got just instantaneously confused about what time it was.

Birdenbire zaman karmaşası yaşadık.

So you really needed something on your wrist to tell you:

İşte bu yüzden bileğinde şu sorulara cevap verecek bir şeye ihtiyaç duyuyordun:

What time is it on the Earth? What time is it on Mars?

Dünya'da saat kaç? Mars'ta saat kaç?

And it wasn't just the time on Mars that was confusing;

Mars saati kafa karıştıran tek faktör değildi;

we also needed to be able to talk to each other about it.

aynı zamanda bunu konuşma dilimize de uyarlamamız gerekiyordu.

So a "sol" is a Martian day -- again, 24 hours and 40 minutes.

'Sol' bir Mars günü demek, 24 saat 40 dakika.

So when we're talking about something that's happening on the Earth,

Biz Dünya'da olan bir şeyden bahsederken

we will say, today.

bugün diyoruz.

So, for Mars, we say, "tosol."

Mars içinse ''busol'' diyoruz.

(Laughter)

(Gülüşmeler)

Yesterday became "yestersol" for Mars.

Evvelki gün Mars için ''dünsol'' oluyor.

Again, we didn't start out thinking, "Oh, let's invent a language."

Gerçekten başlarda bir dil icat etme hevesine kapılmamıştık.

It was just very confusing.

Cidden kafa karıştırıcıydı.

I remember somebody walked up to me and said,

Birinin bana, ''Bu etkinliği yarın keşif aracı

"I would like to do this activity on the vehicle tomorrow, on the rover."

üzerinde yapmak istiyorum.'' dediğini hatırlıyorum.

And I said, "Tomorrow, tomorrow, or Mars, tomorrow?"

Şöyle cevap vermiştim, ''Yarın yarını mı, Mars yarını mı?''

We started this terminology because we needed a way to talk to each other.

Bu terminolojiye başladık, bir şekilde birbirimizle iletişim kurabilmemiz lazım.

(Laughter)

(Gülüşmeler)

Tomorrow became "nextersol" or "solorrow."

Yarın bizim için "sonraki sol", "yarınsol" oldu.

Because people have different preferences for the words they use.

Herkesin kelime seçimi farklı ne de olsa.

Some of you might say "soda" and some of you might say "pop."

Kimisi ''soda'' der, kimisi ''maden suyu''.

So we have people who say "nextersol" or "solorrow."

Bizde de bu ''sonraki sol'' veya ''yarınsol'' şeklinde gerçekleşiyor.

And then something that I noticed after a few years of working on these missions,

Bu görevler üzerine çalışmanın birkaç yıl sonrasında

was that the people who work on the rovers, we say "tosol."

keşif aracında çalışan insanlar olarak ''busol'' dediğimizi fark ettim.

The people who work on the landed missions that don't rove around,

Keşif aracı üzerinde turlamayanlar ise

they say "tosoul."

''buzol'' diyorlardı.

So I could actually tell what mission you worked on from your Martian accent.

Lehçeye bakarak insanların hangi görevde çalıştıklarını anlar hâle geldim.

(Laughter)

(Gülüşmeler)

So we have the watches and the language, and you're detecting a theme here, right?

Saatlerimiz ve kendi dilimiz var, burada bir tema seziyor olmalısınız.

So that we don't get confused.

Böylece kafamız karışmıyor.

But even the Earth daylight could confuse us.

Ama Dünya'nın gün ışığı bile kafa karıştırıcı olabiliyor.

If you think that right now, you've come to work

Şu anda, Mars gece yarısında

and it's the middle of the Martian night

işe geldiğinizi farz ederseniz

and there's light streaming in from the windows

ve camdan güneş ışığı sızıyorsa

that's going to be confusing as well.

bu da kafa karışıklığına yol açabiliyor.

So you can see from this image of the control room

Kontrol odasının bu fotoğrafından

that all of the blinds are down.

bütün perdelerin kapalı olduğunu görebilirsiniz.

So that there's no light to distract us.

Dikkatimizi dağıtacak ışık yok.

The blinds went down all over the building about a week before landing,

İnişten bir hafta önce, binadaki bütün perdeler kapatıldı

and they didn't go up until we went off Mars time.

ve biz Mars zamanına geçene kadar da açılmadı.

So this also works for the house, for at home.

Evde de aynısını yapıyoruz.

I've been on Mars time three times, and my husband is like,

3 kez Mars zamanına dönüyorum

OK, we're getting ready for Mars time.

ve eşim de bana uyum sağlıyor.

And so he'll put foil all over the windows and dark curtains and shades

Koyu perdelerle ve gölgelerle kapı bacaya set çekiyor,

because it also affects your families.

çünkü bu durum aynı zamanda aileyi de etkiliyor.

And so here I was living in kind of this darkened environment, but so was he.

Hem ben, hem de o karartılmış bir ortamda yaşıyorduk.

And he'd gotten used to it.

Bu duruma alıştı da.

But then I would get these plaintive emails from him when he was at work.

Sonrasında bana acıklı e-postalar gönderirdi tabii.

Should I come home? Are you awake?

Eve geleyim mi? Uyanık mısın?

What time is it on Mars?

Mars'ta saat kaç?

And I decided, OK, so he needs a Mars watch.

Ona da bir Mars saati almam gerektiğini fark ettim.

(Laughter)

(Gülüşmeler)

But of course, it's 2016, so there's an app for that.

Ama tabii 2016 yılındayız, uygulaması var bunun.

(Laughter)

(Gülüşmeler)

So now instead of the watches, we can also use our phones.

Saat yerine telefonlarımızı da kullanabiliriz.

But the impact on families was just across the board;

Aile üzerindeki bu etki herkesi kapsıyordu;

it wasn't just those of us who were working on the rovers

sadece keşif araçları üzerinde çalışanları değil,

but our families as well.

aynı zamanda ailelerimiz de etkileniyorlardı.

This is David Oh, one of our flight directors,

David'i görüyorsunuz, uçuş direktörlerimizden biri,

and he's at the beach in Los Angeles with his family at 1:00 in the morning.

ailesiyle birlikte sabahın 1:00'inde Los Angeles'da sahilde.

(Laughter)

(Gülüşmeler)

So because we landed in August

Ağustos'ta iniş yaptık ve çocuklarının okulu

and his kids didn't have to go back to school until September,

Eylül'de açıldığı için onunla birlikte,

they actually went on to Mars time with him for one month.

bir ay boyunca Mars saatine geçiş yaptılar.

They got up 40 minutes later every day.

Her gün 40 dakika daha geç kalktılar.

And they were on dad's work schedule.

Babalarının çalışma programındaydılar.

So they lived on Mars time for a month and had these great adventures,

Bir ay boyunca Mars saatinde yaşayıp

like going bowling in the middle of the night

gece yarısı bovlinge veya sahile gitmek gibi

or going to the beach.

birçok macera yaşadılar.

And one of the things that we all discovered

Hepimizin keşfettiği garip bir bulgu vardı ki,

is you can get anywhere in Los Angeles

sabahın 3'ünde trafik yokken

at 3:00 in the morning when there's no traffic.

Los Angeles'ta her yere gidebiliyormuşsun.

(Laughter)

(Gülüşmeler)

So we would get off work,

İşten çıkıp

and we didn't want to go home and bother our families,

ailelerimizi rahatsız etmek istemezdik, aynı zamanda açtık,

and we were hungry, so instead of going locally to eat something,

her zamanki şeylerden yiyeceğimize,

we'd go, "Wait, there's this great all-night deli in Long Beach,

'Long Beach sahilinde 7/24 açık harika kafe var ve 10 dakikada varabiliriz!'

and we can get there in 10 minutes!"

gibi cümleler kurardık.

So we would drive down -- it was like the 60s, no traffic.

Usulca sürüşe geçerdik-- 60'lar gibi, zerre trafik yok.

We would drive down there, and the restaurant owners would go,

Oraya vardığımızda restoran sahibi ''Siz de kimsiniz

"Who are you people?

ve sabahın 3'ünde restoranımda

And why are you at my restaurant at 3:00 in the morning?"

ne işiniz var?'' derdi.

So they came to realize that there were these packs of Martians,

Sonra anladılar ki bizler gece yarısında LA otobanlarında sürten

roaming the LA freeways, in the middle of the night --

birer Marslı yığınlarıydık--

in the middle of the Earth night.

Dünya gecesinin yarısı.

And we did actually start calling ourselves Martians.

Kendimize Marslı demeye başladık.

So those of us who were on Mars time would refer to ourselves as Martians,

Mars saatinde olanlarımız, kendimize Marslı diyorduk.

and everyone else as Earthlings.

Kalan herkes ise Dünyalıydı.

(Laughter)

(Gülüşmeler)

And that's because when you're moving a time-zone every day,

Her gün zaman dilimi değiştirdiğinde

you start to really feel separated from everyone else.

ister istemez kendini kalan herkesten ayrı hissediyorsun.

You're literally in your own world.

Ciddi anlamda kendi evrenindesin.

So I have this button on that says, "I survived Mars time. Sol 0-90."

Üzerinde ''Mars zamanından sağ çıktım. Sol 0-90.'' yazan bir tuşum var.

And there's a picture of it up on the screen.

Ekranda da bir resmi var.

So the reason we got these buttons is because we work on Mars time

Bu tuşların var olmasının nedeni, Mars'taki keşif aracıyla olan verimimizi

in order to be as efficient as possible with the rover on Mars,

yüksek tutmak, zamanımızı doğru kullanabilmek için

to make the best use of our time.

Mars saatine göre çalışmamız.

But we don't stay on Mars time for more than three to four months.

Yine de 3-4 aydan fazla Mars saatinde kalmıyoruz.

Eventually, we'll move to a modified Mars time, which is what we're working now.

Nihayetinde, şu anda üzerinde çalıştığımız değiştirilmiş Mars saatine geçeceğiz.

And that's because it's hard on your bodies, it's hard on your families.

Bunun sebebiyse bünyemiz ve ailemiz üzerindeki etkileri.

In fact, there were sleep researchers who actually were studying us

İnsanlar için günü uzatmaya çalışmak o kadar olağandışı ki

because it was so unusual for humans to try to extend their day.

cidden bizleri inceleyen uyku araştırmacıları olmuştu.

And they had about 30 of us

Ekipten yaklaşık 30'umuza

that they would do sleep deprivation experiments on.

uyku mahrumiyeti deneyi yapıyorlardı.

So I would come in and take the test and I fell asleep in each one.

Sıra bana gelirdi, teste katılırdım ve her birinde uyuyakalırdım.

And that was because, again, this eventually becomes hard on your body.

Bunun sebebiyse, bünyede oluşan o aynı yorgunluktu.

Even though it was a blast.

Eğlenceli olsa bile.

It was a huge bonding experience with the other members on the team,

Diğer ekip üyeleriyle büyük bir bağ kurma deneyi olmuş olsa da,

but it is difficult to sustain.

sürdürmesi zordu.

So these rover missions are our first steps out into the solar system.

Bu keşif görevlerimiz, güneş sisteminin dışına attığımız ilk adımlardı.

We are learning how to live on more than one planet.

Birden çok gezegende nasıl yaşanacağını öğreniyoruz.

We are changing our perspective to become multi-planetary.

Bakış açımızı çok-gezegenli olmaya doğru çeviriyoruz.

So the next time you see a Star Wars movie,

Yıldız Savaşları'nı bir dahaki izleyişinizde,

and there are people going from the Dagobah system to Tatooine,

Dagobah gezegeninden Tatooine'ye yolculuk yapan insanlar görürseniz,

think about what it really means to have people spread out so far.

dört bir yana insanların bu denli saçılmış olmasının ne anlama geldiğini düşünün.

What it means in terms of the distances between them,

Aralarındaki maddesel mesafe açısından,

how they will start to feel separate from each other

birbirlerine karşı nasıl uzak hissedecekleri

and just the logistics of the time.

ve yaşayacakları zaman karmaşası açısından.

We have not sent people to Mars yet, but we hope to.

Henüz Mars'a insan göndermedik ama umuyoruz.

And between companies like SpaceX and NASA

SpaceX ve NASA ve diğer tüm uluslararası

and all of the international space agencies of the world,

uzay ajansları ile birlikte bunu

we hope to do that in the next few decades.

önümüzdeki birkaç on yılda yapmayı bekliyoruz.

So soon we will have people on Mars, and we truly will be multi-planetary.

Yakın bir zamanda Mars'ta insanlar olacak ve gerçekten çok-gezegenli olacağız.

And the young boy or the young girl

Mars'a gidecek o genç kız veya oğlan

who will be going to Mars could be in this audience or listening today.

bugün bu sahnedekilerden veya izleyicilerden biri olabilir.

I have wanted to work at JPL on these missions since I was 14 years old

14 yaşından beri JPL'de bu görevler üzerine çalışmak istedim

and I am privileged to be a part of it.

ve bunun parçası olduğum için şükran duyuyorum.

And this is a remarkable time in the space program,

Uzay programında muazzam bir dönemdeyiz

and we are all in this journey together.

ve hepimiz bu yolculuğun bir parçasıyız.

So the next time you think you don't have enough time in your day,

Bir daha gün içerisinde zaman yetersiz geliyormuş gibi hissedersen,

just remember, it's all a matter of your Earthly perspective.

bunun tamamen senin Dünyevi bakış açınla alakalı olduğunu hatırla.

Thank you.

Teşekkürler.

(Applause)

(Alkışlar)