An Ode to Envy | Parul Sehgal | TED Talks

Tłumaczenie: Emil Marciniak Korekta: Rysia Wand

So when I was eight years old,

Gdy miałam osiem lat

a new girl came to join the class,

do mojej klasy doszła nowa dziewczyna.

and she was so impressive,

Zrobiła na wszystkich duże wrażenie,

as the new girl always seems to be.

jak to zawsze nowa dziewczyna.

She had vast quantities of very shiny hair

Miała piękne, lśniące włosy,

and a cute little pencil case,

fajny piórnik,

super strong on state capitals,

była świetna ze stolic i ortografii.

just a great speller.

była świetna ze stolic i ortografii.

And I just curdled with jealousy that year,

Byłam o nią tak zazdrosna,

until I hatched my devious plan.

że obmyśliłam chytry plan.

So one day I stayed a little late after school,

Pewnego dnia zostałam dłużej w szkole

a little too late, and I lurked in the girls' bathroom.

i schowałam się w toalecie.

When the coast was clear, I emerged,

Gdy nikogo już nie było,

crept into the classroom,

wróciłam do klasy,

and took from my teacher's desk the grade book.

odnalazłam dziennik lekcyjny

And then I did it.

i zabrałam się do pracy

I fiddled with my rival's grades,

nad ocenami rywalki.

just a little, just demoted some of those A's.

Wykreśliłam kilka z jej szóstek,

All of those A's. (Laughter)

a właściwie wszystkie. (Śmiech)

And I got ready to return the book to the drawer,

Miałam już odkładać dziennik,

when hang on, some of my other classmates

gdy zauważyłam, że część kolegów

had appallingly good grades too.

też ma stanowczo za dobre oceny.

So, in a frenzy,

Będąc w amoku,

I corrected everybody's marks,

poprawiłam je wszystkie

not imaginatively.

na bardziej odpowiednie.

I gave everybody a row of D's

Wlepiłam każdemu po kilka trój,

and I gave myself a row of A's,

sobie dałam parę szóstek,

just because I was there, you know, might as well.

bo właściwie czemu nie.

And I am still baffled by my behavior.

Do tej pory nie wiem, czemu to zrobiłam,

I don't understand where the idea came from.

skąd mi to przyszło do głowy

I don't understand why I felt so great doing it.

i dlaczego sprawiło mi taką frajdę.

I felt great.

Ogromną frajdę.

I don't understand why I was never caught.

Prawda nigdy nie wyszła na jaw,

I mean, it should have been so blatantly obvious.

choć mój postępek powinien być oczywisty.

I was never caught.

choć mój postępek powinien być oczywisty.

But most of all, I am baffled by,

Przede wszystkim

why did it bother me so much

dlaczego mi przeszkadzało,

that this little girl, this tiny little girl,

że ta malutka dziewczynka

was so good at spelling?

była tak dobra z ortografii?

Jealousy baffles me.

Zazdrość mnie zdumiewa.

It's so mysterious, and it's so pervasive.

Dotyczy każdego, ale jest zagadką.

We know babies suffer from jealousy.

Niemowlęta bywają zazdrosne,

We know primates do. Bluebirds are actually very prone.

ssaki naczelne, nawet ptaki.

We know that jealousy is the number one cause

Zazdrość jest najczęstszą przyczyną

of spousal murder in the United States.

morderstw współmałżonków w USA.

And yet, I have never read a study

Nie widziałam jednak naukowego wyjaśnienia,

that can parse to me its loneliness

czemu zazdrość jest samotna,

or its longevity or its grim thrill.

długotrwała i pociągająca.

For that, we have to go to fiction,

Od tego jest literatura piękna.

because the novel is the lab

Powieść to laboratorium,

that has studied jealousy

które bada zazdrość

in every possible configuration.

w dowolnej konfiguracji.

In fact, I don't know if it's an exaggeration to say

Czy przesadzę, jeśli powiem,

that if we didn't have jealousy,

że bez zazdrości

would we even have literature?

nie byłoby literatury?

Well no faithless Helen, no "Odyssey."

Bez niewiernej Heleny nie byłoby "Odysei",

No jealous king, no "Arabian Nights."

"Baśni tysiąca i jednej nocy" bez zazdrosnego króla,

No Shakespeare.

nie byłoby Szekspira.

There goes high school reading lists,

Nie byłoby lektur licealnych,

because we're losing "Sound and the Fury,"

takich jak "Wściekłość i wrzask",

we're losing "Gatsby," "Sun Also Rises,"

"Wielki Gatsby", "Słońce też wschodzi",

we're losing "Madame Bovary," "Anna K."

"Pani Bovary", "Anna Karenina".

No jealousy, no Proust. And now, I mean,

Nie byłoby też Prousta.

I know it's fashionable to say that Proust

Utarło się, że Proust

has the answers to everything,

ma odpowiedź na wszystko.

but in the case of jealousy,

Rzeczywiście, o zazdrości Proust wie dużo.

he kind of does.

Rzeczywiście, o zazdrości Proust wie dużo.

This year is the centennial of his masterpiece, "In Search of Lost Time,"

Stuletnie już, genialne "W poszukiwaniu straconego czasu"

and it's the most exhaustive study of sexual jealousy

jest najdokładniejszą analizą

and just regular competitiveness, my brand,

zazdrości seksualnej i rywalizacji,

that we can hope to have. (Laughter)

o jakich możemy marzyć. (Śmiech)

And we think about Proust, we think

Proust kojarzy się raczej

about the sentimental bits, right?

z ckliwymi scenami.

We think about a little boy trying to get to sleep.

Mały chłopiec układający się do snu,

We think about a madeleine moistened in lavender tea.

magdalenka zamoczona w herbacie.

We forget how harsh his vision was.

Zapomina się o jego surowej wizji,

We forget how pitiless he is.

jego braku litości.

I mean, these are books that Virginia Woolf said

Według Virginii Woolf jego książki

were tough as cat gut.

są twarde jak katgut.

I don't know what cat gut is,

Nie wiem, co to jest katgut,

but let's assume it's formidable.

ale załóżmy, że budzi grozę.

Let's look at why they go so well together,

Czemu powieść, zazdrość i Proust tak do siebie pasują?

the novel and jealousy, jealousy and Proust.

Czemu powieść, zazdrość i Proust tak do siebie pasują?

Is it something as obvious as that jealousy,

Czy zazdrość, sprowadzająca się

which boils down into person, desire, impediment,

do bohatera, pożądania, przeszkody,

is such a solid narrative foundation?

to taki dobry fundament powieści?

I don't know. I think it cuts very close to the bone,

Nie wiem, ale coś w tym jest,

because let's think about what happens

bo zobaczmy co się dzieje,

when we feel jealous.

gdy jesteśmy zazdrośni.

When we feel jealous, we tell ourselves a story.

Opowiadamy sobie wtedy historie

We tell ourselves a story about other people's lives,

o życiu innych ludzi,

and these stories make us feel terrible

przez które czujemy się okropnie.

because they're designed to make us feel terrible.

Ale właśnie takie mają być.

As the teller of the tale and the audience,

Jako narrator i słuchacz jednocześnie,

we know just what details to include,

wiemy co w nich zawrzeć,

to dig that knife in. Right?

żeby zabolało.

Jealousy makes us all amateur novelists,

Zazdrość czyni z nas pisarzy amatorów.

and this is something Proust understood.

Proust to rozumiał.

In the first volume, Swann's Way,

W tomie pierwszym, "W stronę Swanna",

the series of books,

W tomie pierwszym, "W stronę Swanna",

Swann, one of the main characters,

tytułowy Swann

is thinking very fondly of his mistress

czule myśli o kochance,

and how great she is in bed,

i o tym, jaka jest świetna w łóżku.

and suddenly, in the course of a few sentences,

Nagle po w kilku zdaniach

and these are Proustian sentences,

ale proustowskich zdaniach,

so they're long as rivers,

długich jak rzeki,

but in the course of a few sentences,

niemniej po kilku zdaniach,

he suddenly recoils and he realizes,

Swann wzdryga się na myśl:

"Hang on, everything I love about this woman,

"Wszystko, co kocham w tej kobiecie,

somebody else would love about this woman.

ktoś inny także mógłby pokochać.

Everything that she does that gives me pleasure

Cała rozkosz, jaką mi daje,

could be giving somebody else pleasure,

mogłaby należeć do innego.

maybe right about now."

Może już należy".

And this is the story he starts to tell himself,

To historia, jaką sobie opowiada.

and from then on, Proust writes that

Każdy kolejny urok kochanki

every fresh charm Swann detects in his mistress,

Swann dodaje teraz

he adds to his "collection of instruments

do "kolekcji narzędzi tortur".

in his private torture chamber."

do "kolekcji narzędzi tortur".

Now Swann and Proust, we have to admit,

Swann i Proust to prawdziwi zazdrośnicy.

were notoriously jealous.

Swann i Proust to prawdziwi zazdrośnicy.

You know, Proust's boyfriends would have to leave

Jeśli ktoś chciał zerwać z Proustem,

the country if they wanted to break up with him.

to musiał uciekać z kraju.

But you don't have to be that jealous

Nie trzeba być aż tak zazdrosnym,

to concede that it's hard work. Right?

by wiedzieć, że zazdrość to ciężka praca.

Jealousy is exhausting.

by wiedzieć, że zazdrość to ciężka praca.

It's a hungry emotion. It must be fed.

To głodne uczucie, które trzeba karmić.

And what does jealousy like?

A co zazdrość lubi?

Jealousy likes information.

Zazdrość lubi informacje, szczegóły,

Jealousy likes details.

Zazdrość lubi informacje, szczegóły,

Jealousy likes the vast quantities of shiny hair,

piękne, lśniące włosy,

the cute little pencil case.

fajny piórnik,

Jealousy likes photos.

zdjęcia.

That's why Instagram is such a hit. (Laughter)

Dlatego Instagram tak się przyjął. (Śmiech)

Proust actually links the language of scholarship and jealousy.

Proust łączy języki nauki i zazdrości.

When Swann is in his jealous throes,

Gdy Swann dostaje ataku zazdrości,

and suddenly he's listening at doorways

nasłuchuje pod drzwiami

and bribing his mistress' servants,

i przekupuje służących kochanki,

he defends these behaviors.

Proust go broni.

He says, "You know, look, I know you think this is repugnant,

"Te zachowania wydają się plugawe,

but it is no different

ale niczym się nie różnią

from interpreting an ancient text

od analizowania manuskryptu,

or looking at a monument."

czy oglądania zabytku.

He says, "They are scientific investigations

To wartościowe badania naukowe".

with real intellectual value."

To wartościowe badania naukowe".

Proust is trying to show us that jealousy

Według Prousta

feels intolerable and makes us look absurd,

zazdrość wydaje się wstrętna,

but it is, at its crux, a quest for knowledge,

ale czyni z nas poszukiwaczy wiedzy

a quest for truth, painful truth,

i prawdy, także tej bolesnej.

and actually, where Proust is concerned,

W przypadku Prousta,

the more painful the truth, the better.

im boleśniejsza prawda, tym lepiej.

Grief, humiliation, loss:

Smutek, upokorzenie i strata

These were the avenues to wisdom for Proust.

to dla Prousta ścieżki ku mądrości.

He says, "A woman whom we need,

"Ukochana kobieta, przez którą się cierpi,

who makes us suffer, elicits from us

jest źródłem uczuć dalece głębszych,

a gamut of feelings far more profound and vital

niż mężczyzna,

than a man of genius who interests us."

który fascynuje nas geniuszem".

Is he telling us to just go and find cruel women?

Czy należy więc wiązać się z okrutnicami?

No. I think he's trying to say

Nie. Proust próbuje raczej powiedzieć,

that jealousy reveals us to ourselves.

że przez zazdrość poznajemy samych siebie.

And does any other emotion crack us open

Czy jakiekolwiek inne uczucie

in this particular way?

wpływa na nas równie mocno?

Does any other emotion reveal to us

Czy inne uczucia ujawniają nam

our aggression and our hideous ambition

naszą agresję, chore ambicje,

and our entitlement?

roszczenia?

Does any other emotion teach us to look

Czy uczą nas tak uważnej obserwacji?

with such peculiar intensity?

Czy uczą nas tak uważnej obserwacji?

Freud would write about this later.

Później pisał o tym Freud,

One day, Freud was visited

którego odwiedził raz

by this very anxious young man who was consumed

roztrzęsiony, młody człowiek,

with the thought of his wife cheating on him.

pewien, że zdradza go żona.

And Freud says, it's something strange about this guy,

Freuda zdziwiło to, że pacjent

because he's not looking at what his wife is doing.

nie analizuje tego, co robi żona.

Because she's blameless; everybody knows it.

Była bez wątpienia niewinna.

The poor creature is just

Biedactwo padło ofiarą

under suspicion for no cause.

bezpodstawnych podejrzeń.

But he's looking for things that his wife is doing

Mąż zwracał natomiast uwagę

without noticing, unintentional behaviors.

na jej nieświadome zachowania.

Is she smiling too brightly here,

Czy nie uśmiecha się za bardzo,

or did she accidentally brush up against a man there?

czy otarła się o kogoś przez przypadek?

[Freud] says that the man is becoming

Według Freuda, mąż stał się strażnikiem

the custodian of his wife's unconscious.

podświadomości żony.

The novel is very good on this point.

Proust zręcznie opisuje,

The novel is very good at describing how jealousy

że zazdrość uczy wnikliwej obserwacji,

trains us to look with intensity but not accuracy.

ale nie zawsze trafnej.

In fact, the more intensely jealous we are,

Zazdrość sprawia,

the more we become residents of fantasy.

że częściej korzystamy z wyobraźni.

And this is why, I think, jealousy doesn't

Dlatego zazdrość nie tylko prowokuje

just provoke us to do violent things

przemoc i występek.

or illegal things.

przemoc i występek.

Jealousy prompts us to behave in ways

Nakłania nas też

that are wildly inventive.

do szalonej pomysłowości.

Now I'm thinking of myself at eight, I concede,

Mam na myśli swój postępek sprzed lat,

but I'm also thinking of this story I heard on the news.

ale też historię

A 52-year-old Michigan woman was caught

52-letniej kobiety z Michigan, którą przyłapano

creating a fake Facebook account

na tworzeniu fikcyjnego konta na Facebooku,

from which she sent vile, hideous messages

z którego wysyłała ordynarne wiadomości

to herself for a year.

do samej siebie przez rok.

For a year. A year.

Przez okrągły rok.

And she was trying to frame

Próbowała wrobić dziewczynę swojego byłego chłopaka.

her ex-boyfriend's new girlfriend,

Próbowała wrobić dziewczynę swojego byłego chłopaka.

and I have to confess when I heard this,

Muszę przyznać, że ta historia

I just reacted with admiration.

wzbudziła we mnie podziw.

(Laughter)

(Śmiech)

Because, I mean, let's be real.

Przyznajcie, co za olbrzymia,

What immense, if misplaced, creativity. Right?

choć źle ulokowana pomysłowość.

This is something from a novel.

Jak w powieści,

This is something from a Patricia Highsmith novel.

na przykład pióra Patricii Highsmith,

Now Highsmith is a particular favorite of mine.

która jest obecnie moją ulubioną pisarką.

She is the very brilliant and bizarre woman of American letters.

Pisarką genialną i jednocześnie osobliwą.

She's the author of "Strangers on a Train"

Napisała "Znajomych z pociągu"

and "The Talented Mr. Ripley,"

i "Utalentowanego pana Ripleya",

books that are all about how jealousy,

książki o zazdrości,

it muddles our minds,

która mąci umysł.

and once we're in the sphere, in that realm of jealousy,

W jej zasięgu

the membrane between what is and what could be

granica między rzeczywistością a wyobraźnią

can be pierced in an instant.

staje się bardzo cienka.

Take Tom Ripley, her most famous character.

Tom Ripley, jej najsławniejszy bohater.

Now, Tom Ripley goes from wanting you

z początku cię pragnie

or wanting what you have

albo tego, co masz.

to being you and having what you once had,

Potem staje się tobą i bierze to, co miałeś,

and you're under the floorboards,

a ty leżysz martwy pod podłogą.

he's answering to your name,

Posługuje się twoim nazwiskiem

he's wearing your rings,

nosi twoje obrączki,

emptying your bank account.

opróżnia konto w banku.

That's one way to go.

Można i tak.

But what do we do? We can't go the Tom Ripley route.

Ale nie możemy naśladować Ripleya.

I can't give the world D's,

Nie mogę wystawić całemu światu złych ocen,

as much as I would really like to, some days.

nawet jeśli czasem bym chciała.

And it's a pity, because we live in envious times.

Szkoda, bo żyjemy w zazdrosnych czasach.

We live in jealous times.

Szkoda, bo żyjemy w zazdrosnych czasach.

I mean, we're all good citizens of social media,

Na portalach społecznościowych

aren't we, where the currency is envy?

zazdrość to waluta.

Does the novel show us a way out? I'm not sure.

Nie jestem pewna, czy powieść wskazuje drogę wyjścia.

So let's do what characters always do when they're not sure,

Gdy bohater

when they are in possession of a mystery.

ma zagadkę do rozwikłania,

Let's go to 221B Baker Street

najlepiej udać się na Baker Street

and ask for Sherlock Holmes.

i zapytać o Sherlocka Holmesa.

When people think of Holmes,

Jego głównym wrogiem

they think of his nemesis being Professor Moriarty,

jest profesor Moriarty,

right, this criminal mastermind.

geniusz zbrodni,

But I've always preferred [Inspector] Lestrade,

Ja zawsze wołałam Lestrade'a,

who is the rat-faced head of Scotland Yard

inspektora Scotland Yardu.

who needs Holmes desperately,

Lestrade potrzebuje Holmesa,

needs Holmes' genius, but resents him.

ale go nienawidzi.

Oh, it's so familiar to me.

Znam to uczucie.

So Lestrade needs his help, resents him,

Potrzebuje, lecz nienawidzi,

and sort of seethes with bitterness over the course of the mysteries.

jest przepełniony goryczą,

But as they work together, something starts to change,

ale z czasem coś się zmienia.

and finally in "The Adventure of the Six Napoleons,"

Gdy w "Sześciu popiersiach Napoleona"

once Holmes comes in, dazzles everybody with his solution,

Holmes oszałamia wszystkich rozwiązaniem,

Lestrade turns to Holmes and he says,

Lestrade mówi:

"We're not jealous of you, Mr. Holmes.

"Holmes, nie jesteśmy zazdrośni.

We're proud of you."

Jesteśmy z pana dumni".

And he says that there's not a man at Scotland Yard

Mówi też, że każdy w Scotland Yardzie

who wouldn't want to shake Sherlock Holmes' hand.

chciałby uścisnąć detektywowi dłoń.

It's one of the few times we see Holmes moved

Holmes jest poruszony, co rzadko mu się zdarza.

in the mysteries, and I find it very moving,

Ta scena jest wzruszająca,

this little scene, but it's also mysterious, right?

ale też zagadkowa.

It seems to treat jealousy

Zazdrość jest tu przedstawiona

as a problem of geometry, not emotion.

jako kwestia geometrii, a nie emocji.

You know, one minute Holmes is on the other side from Lestrade.

Raz Lestrade widzi w Holmesie wroga,

The next minute they're on the same side.

a raz - sprzymierzeńca.

Suddenly, Lestrade is letting himself

Pozwala sobie na podziw dla geniusza,

admire this mind that he's resented.

którego do tej pory nienawidził.

Could it be so simple though?

Czy to jednak nie za proste?

What if jealousy really is a matter of geometry,

Może zazdrość wynika z pozycji,

just a matter of where we allow ourselves to stand

jaką przyjmiemy

in relation to another?

w stosunku do drugiego człowieka.

Well, maybe then we wouldn't have to resent

Może wtedy czyjaś doskonałość

somebody's excellence.

tak by nas nie raziła.

We could align ourselves with it.

Można by się z nią sprzymierzyć.

But I like contingency plans.

Lubię jednak rozważać różne możliwości.

So while we wait for that to happen,

Zanim do tego dojdzie,

let us remember that we have fiction for consolation.

pamiętajmy, że literatura pociesza,

Fiction alone demystifies jealousy.

pozwala zrozumieć zazdrość,

Fiction alone domesticates it,

oswaja ją,

invites it to the table.

"zaprasza ją do stołu".

And look who it gathers:

Stołu, przy którym siedzą

sweet Lestrade, terrifying Tom Ripley,

miły Lestrade, straszny Ripley,

crazy Swann, Marcel Proust himself.

szalony Swann, sam Marcel Proust.

We are in excellent company.

Jesteśmy w dobrym towarzystwie.

Thank you.

Dziękuję.

(Applause)

(Brawa)