Kelli Swazey: Life that doesn't end with death

Tłumaczenie: Marta Murawska Korekta: Rysia Wand

I think it's safe to say

Chyba można powiedzieć,

that all humans will be intimate with death

że każdy zetknie się ze śmiercią

at least once in their lives.

przynajmniej raz w życiu.

But what if that intimacy began

A co, jeśli ta zażyłość rozpoczyna się

long before you faced your own transition

na długo przed przenosinami

from life into death?

z życia do śmierci?

What would life be like

Jak wyglądałoby życie,

if the dead literally lived alongside you?

gdyby śmierć ciągle nam towarzyszyła?

In my husband's homeland

W ojczyźnie mojego męża,

in the highlands of Sulawesi island

na wyżynach wyspy Sulawesi

in eastern Indonesia,

we wschodniej Indonezji,

there is a community of people that experience death

jest społeczność, dla której śmierć

not as a singular event

to nie pojedyncze wydarzenie,

but as a gradual social process.

ale proces społeczny.

In Tana Toraja,

W Tana Toraja

the most important social moments in people's lives,

najważniejsze momenty społeczne w życiu,

the focal points of social and cultural interaction

główne punkty w społecznych i kulturowych relacjach

are not weddings or births or even family dinners,

to nie śluby, narodziny ani rodzinne obiady,

but funerals.

ale pogrzeby.

So these funerals are characterized

Charakteryzują je

by elaborate rituals

złożone rytuały

that tie people in a system of reciprocal debt

wiążące ludzi w system wzajemnych długów

based on the amount of animals --

oparty na ilości zwierząt:

pigs, chickens and, most importantly, water buffalo --

świń, kurczaków i bawołów domowych,

that are sacrificed and distributed

które składa się w ofierze

in the name of the deceased.

i rozdaje w imię zmarłego.

So this cultural complex surrounding death,

Struktura kulturowa wokół śmierci,

the ritual enactment of the end of life,

odegranie rytuału końca życia,

has made death the most visible

uczyniła ze śmierci najbardziej widoczny

and remarkable aspect of Toraja's landscape.

i niezwykły aspekt lokalnego krajobrazu.

Lasting anywhere from a few days

Trwa on od kilku dni

to a few weeks,

do kilku tygodni.

funeral ceremonies are a raucous affair,

Pogrzeby to głośne wydarzenia,

where commemorating someone who's died

kiedy upamiętnianie zmarłego

is not so much a private sadness

nie jest tylko osobistym smutkiem,

but more of a publicly shared transition.

ale wspólnie przeżywanym przejściem.

And it's a transition that's just as much

Nie chodzi tylko

about the identity of the living

o tożsamość żyjących,

as it is about remembrance of the dead.

ale także o uczczenie pamięci zmarłych.

So every year, thousands of visitors

Każdego roku tysiące gości

come to Tana Toraja to see, as it were,

przybywa do Tana Toradża,

this culture of death,

by zobaczyć tę kulturę śmierci.

and for many people these grandiose ceremonies

Dla wielu te okazałe ceremonie

and the length of the ceremonies

i ich długość

are somehow incommensurable

są jakoś niewspółmierne do tego,

with the way that we face our own mortality in the West.

jak na Zachodzie postrzegamy śmierć.

So even as we share death as a universal experience,

Śmierć czeka nas wszystkich,

it's not experienced the same way the world over.

ale różnie się ją przeżywa na świecie.

And as an anthropologist,

Jako antropolog widzę,

I see these differences in experience

że te różnice są zakorzenione

being rooted in the cultural and social world

w społeczeństwie i kulturze,

through which we define the phenomena around us.

przez które definiujemy to, co nas otacza.

So where we see an unquestionable reality,

Postrzegamy śmierć jako niekwestionowaną rzeczywistość,

death as an irrefutable biological condition,

niezmienny stan biologiczny,

Torajans see the expired corporeal form

Toradżowie zaś widzą zużytą cielesną powłokę

as part of a larger social genesis.

jako część większej społecznej genezy.

So again, the physical cessation of life

Fizyczne ustanie życia

is not the same as death.

to nie to samo co śmierć.

In fact, a member of society is only truly dead

Członek społeczeństwa umiera naprawdę,

when the extended family can agree upon

kiedy wielopokoleniowa rodzina to uzgodni

and marshal the resources necessary

i rozdysponuje zasobami koniecznymi

to hold a funeral ceremony

do wyprawienia ceremonii pogrzebowej,

that is considered appropriate in terms of resources

odpowiedniej do statusu zmarłego.

for the status of the deceased.

And this ceremony has to take place

Ceremonia odbywa się

in front of the eyes of the whole community

na oczach całej społeczności,

with everyone's participation.

przy udziale wszystkich.

So after a person's physical death,

Po fizycznej śmierci

their body is placed in a special room

ciało składa się w specjalnym pokoju

in the traditional residence, which is called the tongkonan.

w tradycyjnym pomieszczeniu zwanym tongkonan.

And the tongkonan is symbolic

Tongkonan symbolizuje

not only of the family's identity

tożsamość rodziny,

but also of the human life cycle from birth to death.

a także cykl życia i śmierci.

So essentially, the shape of the building

Kształt budynku, w którym się rodzisz

that you're born into is the shape

of the structure which carries you

to kształt konstrukcji, którą niosą cię

to your ancestral resting place.

na miejsce spoczynku przodków.

Until the funeral ceremony,

Do ceremonii pogrzebowej,

which can be held years after a person's physical death,

która może odbyć się lata po śmierci,

the deceased is referred to as "to makala," a sick person,

o zmarłym mówi się "to makala" - chory,

or "to mama," a person who is asleep,

lub "to mama" czyli śpiący.

and they continue to be a member of the household.

Nadal jest on częścią rodziny.

They are symbolically fed and cared for,

Otrzymuje symboliczną strawę i opiekę.

and the family at this time

Rodzina w tym czasie

will begin a number of ritual injunctions,

dokonuje kilku rytuałów,

which communicates to the wider community around them

które oznajmiają wspólnocie,

that one of their members is undergoing the transition

że jeden z jej członków

from this life into the afterlife

przechodzi do życia pozagrobowego

known as Puya.

zwanego Puya.

So I know what some of you must be thinking right now.

Wiem, co teraz myślicie.

Is she really saying that these people live

Czy ona mówi, że oni mieszkają

with the bodies of their dead relatives?

z ciałami zmarłych krewnych?

And that's exactly what I'm saying.

Właśnie tak.

But instead of giving in to the sort of visceral reaction

Ale zamiast ulegać instynktownej reakcji,

we have to this idea of proximity to bodies,

którą wywołuje u nas bliskość ciał,

proximity to death,

bliskość śmierci,

or how this notion just does not fit

że to po prostu nie odpowiada

into our very biological or medical

naszej biologicznej i medycznej

sort of definition of death,

definicji śmierci,

I like to think about what the Torajan way

lubię myśleć, że Toradżowie dostrzegają

of viewing death encompasses of the human experience

w śmierci ludzkie doświadczenie,

that the medical definition leaves out.

którego brak w medycznej definicji.

I think that Torajans socially recognize

Myślę, że Toradżowie postrzegają

and culturally express

i kulturowo wyrażają to,

what many of us feel to be true

co wielu z nas uznaje za prawdę,

despite the widespread acceptance

że pomimo szerokiej akceptacji

of the biomedical definition of death,

biomedycznej definicji śmierci,

and that is that our relationships with other humans,

mianowicie, że nasze relacje z innymi,

their impact on our social reality,

ich wpływ na społeczną rzeczywistość,

doesn't cease with the termination

nie kończą się wraz z ustaniem

of the physical processes of the body,

procesów biologicznych ciała,

that there's a period of transition

że istnieje okres przejściowy,

as the relationship between the living and the dead

gdyż relacje między żywymi i umarłymi

is transformed but not ended.

przeobrażają się, ale nie ustają.

So Torajans express this idea of this enduring relationship

Toradżowie wyrażają ideę trwania relacji

by lavishing love and attention

przez okazywanie miłości i uwagi

on the most visible symbol of that relationship,

symbolowi tej relacji,

the human body.

ludzkiemu ciału.

So my husband has fond memories

I tak mój mąż ma miłe wspomnienia

of talking to and playing with

rozmów, zabaw

and generally being around his deceased grandfather,

i przebywania ze zmarłym dziadkiem.

and for him there is nothing unnatural about this.

I nie widzi w tym nic nienormalnego.

This is a natural part of the process

To jest naturalną częścią procesu,

as the family comes to terms with the transition

gdy rodzina godzi się z brakiem

in their relationship to the deceased,

zmarłego w swoich relacjach,

and this is the transition from relating to the deceased

zmienia sposób odnoszenia się do zmarłego

as a person who's living

jako do osoby żyjącej,

to relating to the deceased

a zaczyna traktować zmarłego

as a person who's an ancestor.

jako przodka.

And here you can see these wooden effigies

Widać tu drewniane kukły przodków,

of the ancestors,

so these are people who have already been buried,

którzy zostali pochowani,

already had a funeral ceremony.

mieli ceremonię pogrzebową.

These are called tau tau.

Są to tak zwane tau tau.

So the funeral ceremony itself

Sama uroczystość pogrzebu

embodies this relational perspective on death.

uosabia to względne postrzeganie śmierci.

It ritualizes the impact of death on families

To rytualizuje wpływ śmierci na rodzinę

and communities.

i społeczność.

And it's also a moment of self-awareness.

To także chwila samoświadomości.

It's a moment when people think about who they are,

W tym momencie ludzie myślą, kim są,

their place in society,

o swoim miejscu w społeczeństwie

and their role in the life cycle

i swojej roli w cyklu życia

in accordance with Torajan cosmology.

zgodnie z kosmologią Toradżanu.

There's a saying in Toraja

Jest takie powiedzenie w Toradży,

that all people will become grandparents,

że wszyscy kiedyś będą dziadkami,

and what this means is that after death,

i to oznacza, że po śmierci

we all become part of the ancestral line

wszyscy stają się częścią linii przodków,

that anchors us between the past and the present

która łączy przeszłość i teraźniejszość

and will define who our loved ones are into the future.

i będzie określać, kim będą nasi bliscy w przyszłości.

So essentially, we all become grandparents

W istocie wszyscy będziemy dziadkami

to the generations of human children

dla przyszłych pokoleń dzieci,

that come after us.

które przyjdą po nas.

And this metaphor of membership

Metaforą członkostwa

in the greater human family

w wielkiej ludzkiej rodzinie

is the way that children also describe

dzieci opisują pieniądze inwestowane

the money that they invest

in these sacrificial buffaloes

w bawoły ofiarne,

that are thought to carry people's soul

które mają przewieźć duszę

from here to the afterlife,

stąd w zaświaty.

and children will explain

Dzieci wyjaśniają,

that they will invest the money in this

że zainwestują w to,

because they want to repay their parents

by odpłacić rodzicom

the debt for all of the years their parents spent

za lata ich trudu

investing and caring for them.

w opiece nad nimi.

But the sacrifice of buffalo

Ale bawół ofiarny

and the ritual display of wealth

i rytualne demonstrowanie bogactwa

also exhibits the status of the deceased,

pokazują także status zmarłego,

and, by extension, the deceased's family.

i pośrednio jego rodziny.

So at funerals, relationships are reconfirmed

Podczas pogrzebów relacje są wzmacniane,

but also transformed

ale również przekształcają się

in a ritual drama that highlights

w rytualny dramat, który podkreśla

the most salient feature about death in this place:

najistotniejszą tutaj cechę śmierci:

its impact on life and the relationships of the living.

jej wpływ na życie i relacje między żyjącymi.

So all of this focus on death

To skoncentrowanie się na śmierci

doesn't mean that Torajans don't aspire

nie oznacza, że Toradżowie nie dążą

to the ideal of a long life.

do ideału długiego życia.

They engage in many practices

Wiele ich działań ma zapewnić zdrowie

thought to confer good health

and survival to an advanced age.

i dożycie zaawansowanego wieku.

But they don't put much stock

Ale nie wysilają się,

in efforts to prolong life in the face of debilitating illness

by przedłużyć życie w obliczu wyniszczającej choroby

or in old age.

lub w podeszłym wieku.

It's said in Toraja that everybody has

W Toradży mówi się, że każdy

sort of a predetermined amount of life.

ma z góry ustaloną długość życia

It's called the sunga'.

Nazywa się to "sunga ".

And like a thread, it should be allowed to unspool

Tak jak nici, trzeba jej pozwolić

to its natural end.

rozwinąć się do naturalnego końca.

So by having death as a part

Gdy śmierć jest częścią

of the cultural and social fabric of life,

struktury kulturowej i społecznej życia,

people's everyday decisions about their health

wpływa na decyzje o własnym zdrowiu

and healthcare are affected.

i opiece zdrowotnej.

The patriarch of my husband's maternal clan,

Patriarcha klanu ze strony matki męża,

Nenet Katcha,

Nenet Katcha,

is now approaching the age of 100, as far as we can tell.

zbliża się do wieku 100 lat.

And there are increasing signs

Jest coraz więcej oznak,

that he is about to depart on his own journey for Puya.

że niedługo wyruszy w drogę do Puya.

And his death will be greatly mourned.

Jego śmierć będzie mocno opłakiwana.

But I know that my husband's family

Ale wiem, że rodzina męża

looks forward to the moment

wyczekuje tego momentu,

when they can ritually display

kiedy rytualnie pokażą,

what his remarkable presence has meant to their lives,

co dla nich znaczyła jego obecność.

when they can ritually recount

Kiedy rytualnie przedstawią

his life's narrative,

opowieści o jego życiu,

weaving his story

by włączyć jego historię

into the history of their community.

do historii grupowej.

His story is their story.

Jego historia jest ich historią.

His funeral songs will sing them a song about themselves.

Pieśni żałobne dla niego będą mówiły o nich samych.

And it's a story that has no discernible beginning,

To opowieść bez wyraźnego początku

no foreseeable end.

i przewidywalnego zakończenia.

It's a story that goes on

Opowieść, która trwa długo po tym,

long after his body no longer does.

gdy ciała już nie ma.

People ask me if I'm frightened or repulsed

Ludzie pytają, czy boję się lub odpycha mnie

by participating in a culture

uczestnictwo w kulturze,

where the physical manifestations of death

gdzie fizyczne przejawy śmierci

greet us at every turn.

są tak widoczne.

But I see something profoundly transformative

Ale ja widzę głębokie przeobrażenie

in experiencing death as a social process

w przeżywaniu śmierci jako procesu społecznego,

and not just a biological one.

a nie tylko biologicznego.

In reality, the relationship between the living and the dead

Tak naprawdę, w relacjach między żywymi i umarłymi

has its own drama in the U.S. healthcare system,

rozgrywa się dramat w systemie opieki zdrowotnej w USA,

where decisions about how long to stretch

gdzie decyzje, jak długa ma być linia życia,

the thread of life are made based on our emotional

są oparte na emocjonalnych

and social ties with the people around us,

i społecznych więziach z ludźmi wokół nas,

not just on medicine's ability to prolong life.

nie tylko na medycznych możliwościach przedłużenia życia.

We, like the Torajans,

My, podobnie jak Toradżowie,

base our decisions about life

opieramy decyzje o życiu

on the meanings and the definitions

na znaczeniu i definicji

that we ascribe to death.

przypisywanych śmierci.

So I'm not suggesting that anyone in this audience

Nie sugeruję, żeby każdy tutaj

should run out and adopt the traditions

naśladował tradycje Toradżów.

of the Torajans.

It might be a little bit difficult

Może być trochę trudno

to put into play in the United States.

wprowadzić je do Stanów Zjednoczonych.

But I want to ask what we can gain

Ale chcę zapytać, co możemy zyskać,

from seeing physical death not only as a biological process

postrzegając śmierć nie tyko jako proces biologiczny,

but as part of the greater human story.

ale jako część historii człowieka.

What would it be like to look on

Jak by to było patrzeć

the expired human form with love

z miłością na wygasłą formę,

because it's so intimately a part of who we all are?

bo jest to bezpośrednia część nas samych?

If we could expand our definition of death

Gdybyśmy rozbudowali definicję śmierci

to encompass life,

tak, by wkluczała życie,

we could experience death as part of life

moglibyśmy przeżyć śmierć jako część życia

and perhaps face death

i może zmierzyć się ze śmiercią

with something other than fear.

bez strachu.

Perhaps one of the answers to the challenges

Być może jedną z odpowiedzi na wyzwania,

that are facing the U.S. healthcare system,

które stoją przed amerykańskim systemem opieki zdrowotnej,

particularly in the end-of-life care,

szczególnie w opiece paliatywnej

is as simple as a shift in perspective,

jest prosta zmiana perspektywy,

and the shift in perspective in this case

a zmianą perspektywy w tym przypadku

would be to look at the social life of every death.

będzie spojrzenie na społeczną otoczkę śmierci.

It might help us recognize that the way we limit

To pomoże zobaczyć,

że ograniczamy rozmowy o śmierci

our conversation about death

do aspektów medycznych lub biologicznych,

to something that's medical or biological

is reflective of a larger culture that we all share

co jest odbiciem naszej kultury

of avoiding death, being afraid of talking about it.

unikania śmierci, strachu mówienia o niej.

If we could entertain and value

Gdyby dało się wziąć pod uwagę i docenić

other kinds of knowledge about life,

inne rodzaje wiedzy o życiu,

including other definitions of death,

w tym inne definicje śmierci,

it has the potential to change the discussions

można by odmienić dyskusje

that we have about the end of life.

na temat końca życia.

It could change the way that we die,

To może zmienić sposób, w jaki umieramy,

but more importantly,

ale, co ważniejsze,

it could transform the way that we live.

może to zmienić, jak żyjemy.

(Applause)

(Brawa)