A brief tour of the last 4 billion years (dinosaurs not included) | Lauren Sallan

Translator: Myo Aung Reviewer: Sanda Aung

Paleontology,

ကျောက်ဖြစ်ရုပ်ကြွင်း၊

a science geared towards small children,

ကလေးငယ်တွေကို ရည်ရွယ်တဲ့ သိပ္ပံပညာဖြစ်ပြီး၊

focused on digging up dinosaurs

ဒိုင်နိုဆော ကောင်တွေ တူးဖော်မှုကို အာရုံစူးစိုက်ရင်း

while sporting a "Jurassic Park" costume.

"Jurassic Park" ဝတ်စုံနဲ့ အားကစားမှု ဖြစ်ပါတယ်။

Skulls are popped out of the ground

ဦးခေါင်းခွံတွေ မြေပေါ်မှာ ပြန့်ကြဲနေကြပြီး

and put on display for public gawking.

အများပြည်သူတွေ ကြည့်ရှုအံ့အားသင့်ဖို့ ခင်းကျင်းထားပါတယ်။

The relevance of this, beyond clickbait, coloring books and monster movies

ကလစ်နှိပ်လိုက်တဲ့ နောက် ပေါ်လာကြတဲ့ ရောင်စုံချယ် စာအုပ်တွေနဲ့ ကြောက်မက်စရာ

is unknown.

ရုပ်ရှင်တွေရဲ့ အရေးပါမှုကို မသိရပါ။

No ...

မဟုတ်ပါဘူး...

Wait.

ခဏလေး။

That's not paleontology at all.

အဲဒါဟာ ကျောက်ဖြစ်ရုပ်ကြွင်းပညာ လုံးဝ မဟုတ်ပါဘူး။

Paleontology is nothing less than the study of past life.

ကျောက်ဖြစ်ရုပ်ကြွင်းပညာဟာ အတိတ်ခေတ်က ဘဝကို လေ့လာမှုသက်သက်ပါ။

All past life.

အတိတ်ဘဝ တစ်ရပ်လုံးကိုပါ။

From ancestors to alien forms.

ဘိုးဘေးများထံမှစလျက် ဂြိုလ်သား ပုံစံတွေအဆုံး အထိပါ။

၎င်းဟာ “ကျွန်ုပ်တို့ ဘယ်သူတွေလဲ”လို့ အခြေခံကျတဲ့ မေးခွန်းကို လေ့လာပါတယ်။

It involves fundamental questions like "Who are we?"

ပြီးတော့ "ကျွန်ုပ်တို့ ဒီမှာပေါ်လာခဲ့ကြတာ ဘယ်လိုနည်းနဲ့လဲ" ဆိုတာ

And "How did we get here?" --

using the broadest possible definition of "we":

"ကျွန်ုပ်တို့"ကို အကျယ်ပြန့်ဆုံး အနက်အဓိပ္ပာယ်ဖြင့်

life itself.

ဘဝကိုယ်နှိုက်ကို လေ့လာရန် ဖြစ်ပါတယ်။

ဒိုင်နိုဆောတွေ၊ ငှက်အမျိုးအစားများတို့ဟာ

Dinosaurs, a category of birds,

are just a small percentage of that.

ကျွန်ုပ်တို့ထဲက ရာခိုင်နှုန်း နည်းနည်းလေးပါ။

(Laughter)

(ရယ်မောသံများ)

ဒါတောင် သူတို့ကိုမှ မီဒီယာတွေက အများဆုံး အလေးပေး ဖေါ်ပြနေကြတယ်။

Yet they get the most media attention.

[မယုံနိုင်အောင် မတူကွဲပြားတဲ့ ရှေး ခေတ်ဘဝ၊ ဒိုင်နိုဆော၊ ကျောက်ဖြစ်ရုပ်ကြွင်း]

[The incredible diversity of ancient life, Dinosaurs, Paleontology]

It's a very accurate meme; I didn't even make this one.

အဲဒါဟာ တိကျတဲ့ ပြောရိုးစကားပါ၊ ကျွန်မရဲ့ လုပ်ဆောင်ချက် မဟုတ်ဘူး။

This is just the truth.

တကယ် အမှန်တရားပါ။

Anyway, most of us paleontologists consider dinosaurs to be a gateway drug.

ကျောက်ဖြစ်ရုပ်ကြွင်း ပညာရှင်တွေက ဒိုင်နိုဆောတွေဖြင့် စွဲဆောင်လိုကြတယ်။

There is so much cooler stuff in the fossil record,

ကျောက်ဖြစ်ရုပ်ကြွင်း မှတ်တမ်းတွေထဲမှာ အံ့အားသင့်စရာတွေ များစွာမှ ပိုပါတယ်။

and we know so much about it.

ကျုပ်တို့က အဲဒါတွေအကြောင်း အများကြီး သိရှိကြပါတယ်။

Let's go on a brief, dinosaur-free tour

ဒီတော့ နောက်ဆုံး နှစ်ပေါင်း လေးဘီလီယံကြာ သမိုင်းအကျဉ်းကို

of the last four billion years.

ဒိုင်နိုဆောတွေ မပါရှိဘဲ လေ့လာကြည့်ကြရအောင်။

(Laughter)

(ရယ်မောသံများ)

First up, genetic material.

ပထမဦးစွာ မျိုးရိုးဗီဇ ပစ္စည်းတွေမှ စရမယ်။

Viruses, basically, started producing proteins

အဓိအားဖြင့် ဗိုင်းရပ်စ်တွေဟာ ပရိုတင်းတွေကို စတင်ထုတ်လုပ်ပေးရင်း

and wrecking their environment.

သူတို့ရဲ့ ပတ်ဝန်းကျင်ကို ပြောင်းပစ်ခဲ့ကြတယ်။

The Earth was infected with life.

ကမ္ဘာမြေကြီးကို အသက်ဖြင့် ကူးစက်ပေးခံခဲ့ရပါတယ်။

Some of these new bacteria learned how to eat sunshine,

အဲဒီဘက်တီးရီးယားတွေထဲက တချို့တို့က နေရောင် ဘယ်လိုစုပ်ယူစားရမှာကို သိရှိလာပြီး

producing oxygen,

အောက်စီဂျင်ကို ထုတ်လုပ်လာကြတယ်၊

pulling in carbon from the air

လေထဲကမှ ကာဗွန်ကို ခွဲထုတ်ယူပြီး

and destroying the iron food of other microbes

တခြားပိုးမွှားတွေရဲ့ အစားအစာ သံကို သံခ​ျေးတက်စေရင်း

by turning it into rust.

ဖျက်ဆီးပစ်ခဲ့ကြတယ်။

This went on for billions of years.

အဲဒါဟာ ဘီလီယံနှစ်ချီ ကြာအောင် ဖြစ်ပျက်နေခဲ့တယ်။

Some bacteria consumed other bacteria,

တချို့ဘက်တီးရီးယားတွေက အခြား ဘက်တီးရီးယားတွေကို စားသုံးခဲ့ကြလို့

gaining their power to turn oxygen into energy,

အောက်စီဂျင်ကို စွမ်းအင်အဖြစ်ပြောင်းရေး စွမ်းပကားကို ရရှိလာခဲ့ကပြီး

becoming the precursors of animals and plants.

တိရိစ္ဆာန်များနှင့်အပင်များရဲ့ ရှေ့ပြေးပုံစံတွေ ဖြစ်လာခဲ့ကြတယ်။

But as a result, there were climate shocks,

ဒါပေမဲ့ အဲဒါတွေရဲ့ ရလဒ်အဖြစ် ရာသီဥတု ဖောက်ပြန်မှုကြီးတွေ၊

from hot to cold and back again,

ပူရာမှ အေးလာ၊ ပြန်ပြီး ပူလာ ဖြစ်ပျက်ရင်း

which ended up turning the Earth into a snowball covered with glaciers.

ကမ္ဘာဂြိုဟ်ဟာ ရေခဲတုံးကြီးများဖြင့် ဖုံး နေတဲ့ ဆီးနှင်းဘောလုံးကြီးနဲ့ တူလာခဲ့တယ်။

The technical term for this time period is "Snowball Earth."

အဲဒီကာလကို “ဆီးနှင်းဘောလုံး ကမ္ဘာ” ဆိုတဲ့ စက်မှုဝေါဟာရဖြင့် ဖေါ်ပြနိုင်ပါတယ်။

(Laughter)

(ရယ်မောသံများ)

Seven hundred, eight hundred million years ago.

လွန်ခဲ့တဲ့နှစ် သန်းပေါင်း ခုနစ်ရာ၊ ရှစ်ရာ တုန်းကပါ။

Anyway, microbes banded together,

ဘယ်လိုဘဲဖြစ်ဖြစ်၊ ပိုးမွှားများဟာ ပူပေါင်းလာခဲ့ကြပြီး

creating multicellular life.

ဆဲလ်များစွာပါတဲ့ ဘဝကို ဖန်တီးလာခဲ့ကြတယ်။

Six hundred million years ago,

လွန်ခဲ့တဲ့ နှစ်ပေါင်း သန်းခြောက်ရာခန့် ကျတော့၊

geometric colonies appeared, sucking microbes from the water.

ဂျီဩမေတြီ ကိုလိုနီများ ပေါ်လာခဲ့ကြပြီး ရေထဲက ပိုးမွှားတွေကို စုပ်ယူလာကြတယ်။

These were soon replaced by the ancestors of modern animals.

မကြာမီတွင် ၎င်းတို့ နေရာမှာ မျက်မှောက်ခေတ် တိရစ္ဆာန်တွေရဲ့ ဘိုးဘေးတွေ ပေါ်လာခဲ့ကြတယ်။

The Cambrian explosion.

အဲဒါကို Cambrian ပေါက်ကွဲမှုလို့ ခေါ်ကြပါတယ်။

Lobster relatives ate other animals,

ကျောက်ပုစွန်တွေရဲ့ ဆွေမျိုးတွေက အခြားအကောင်တွေကို အားကောင်းတဲ့ သူတို့

capturing them using their grasping arms.

လက်မောင်းများဖြင့် ဖမ်းယူရင်း စားခဲ့ကြတယ်။

Armored wriggling clam worms crawled across the seafloor and into it,

ခိုင်မာတဲ့ အကာပါခဲ့ကြတဲ့ ခုံးကောင်တွေဟာ ပင်လယ်ကြမ်းပြင်မှာ တွာသွားရင်း

creating new ecosystems.

ဂေဟစနစ်အသစ်ကို ဖန်တီးခဲ့ကြတယ်။

ဖားလောင်းနဲ့တူခဲ့တဲ့ ကျုပ်တို့ ဘိုးဘေးတွေ ရှေးခေတ် ကမ်းရိုးတန်းတွင် ကျက်စားလာချိန်

Our tadpole-like ancestors flitted along ancient coastlines,

ငါးရှဉ့်နဲ့ တူကြပြီး လည်ချောင်းထဲ ကြိတ် ဝါးနိုင်တဲ့ သွားတွေ ရှိခဲ့တဲ့ အကောင်တွေဟာ

while their eel-like relatives with gnashing throat teeth

swam above the ice-cream cone corals of the first reefs,

ပထမဆုံး ကျောက်တန်းတွေထဲက ရေခဲမုန့်ပုံစံ သန္တာကျောက် အထက်မှာ ရေကူးနေထိုင်ကြပါပြီ။

dodging school-bus-sized krakens

ကျောင်းဘတ်စ်ကားအရွယ်ရှိ kraken တွေနဲ့

and hungry sea scorpions.

ငတ်မွတ်နေကြတဲ့ ပင်လယ် ကင်းမြီးကောက် ကောင်တွေကို ရှောင်တိမ်းခဲ့ကြရတယ်။။

Plant fungus came onto land.

မှိုပင်တွေ မြေကြီးပေါ်မှာ ပေါ်လာကြတယ်။

But then the glaciers returned, killing pretty much everything.

အဲဒီနောက်မှာ ရေခဲတောင်ကြီးတွေ ပြန်ပေါ်လာ ခဲ့ကြလို့ အကောင်တွေ အများအပြား သေခဲ့ရတယ်။

But mass extinctions open opportunities.

ဒါပေမဲ့ အစုလိုက်အပြုံလိုက် မျိုးသုဉ်းမှုက အခွင့်အလမ်းတွေ ဖွင့်ထုတ်ပေးခဲ့တယ်။

Jawless fishes invaded the ocean,

မေးရိုးမဲ့ ငါးတွေ ပင်လယ်မှာ လွှမ်းမိုးခဲ့ကြပြီး၊

sporting points, prongs, and finally, fins.

လှုပ်ကစားနိုင်တဲ့ အရာများ၊ ခက်ရင်းပုံစံ သွားများ၊ နောက်ဆုံး ဆူးတောင်များပေါ်လာတယ်။

Spiders, scorpions, snails and worms came onto land.

ပင့်ကူတွေ၊ ကင်းမြီးကောက်တွေ၊ ခရုနဲ့ တီကောင်တွေ မြေကြီးပေါ်မှာ ပေါ်လာကြတယ်။

Somewhere around China, a fish developed jaws,

တရုတ်နိုင်ငံတစ်ဝိုက်မှာ ငါးထံတွင် မေးရိုး ပေါ်ထွန်းလာခဲ့လို့

၎င်းမှ ဆင်းသက်လာကြတဲ့ ငါးတွေဟာ မေးရိုးမဲ့ငါးတွေ၊ ကင်းမြီးကောက်တွေ၊

and its descendants drove jawless fishes,

sea scorpions and branching plankton

ပင်လယ်ကင်းမြီးကောက်နှင့် မျောလှေးတွေကို မောင်းထုတ်ပစ်လျက်

to extinction.

မျိုးသုဉ်းသွးစေခဲ့ပါတယ်။

Some of these fishes,

အဲဒီငါးတွေထဲက သူတို့ဆူးတောင်ထဲမှာ

which had arm bones in their fins,

အရိုးပါတဲ့ အကောင်တွေဆီမှာ

sprouted fingers,

လက်ချောင်းတွေ ပေါ်ထွန်းလာခဲ့ရာ

seven or eight per flipper.

ရေယက်ပြား တစ်ခုစီမှာ ခုနစ် (သို့) ရှစ်ခုဖြစ်ခဲ့ပါတယ်။

On land, plants became trees,

မြေပေါ်က အပင်တွေဟာ သစ်ပင်ကြီးတွေအဖြစ်

growing massive

ကြီးမားကြီးထွားလာခဲ့ကြတယ်၊

or spreading their spores only once before dying.

ဒါမှမဟုတ် မသေဆုံးမီ တစ်ကြိမ်သာလျှင် မျိုးမှုန်ကို ဖြန့်ပေးခဲ့ကြတယ်။

But then the glaciers came back again,

ဒါပေမဲ့ အဲဒီနောက်မှာ ရေခဲတောင်ကြီးတွေ ပြန်ပေါ်လာခဲ့ကြရာ၊

and it was mass extinction number two.

အဲဒါဟာ အစုလိုက်အပြုံလိုက် သေကြေမှု ဒုတိယအကြိမ် ဖြစ်လာခဲ့တယ်။

It was the age of weird fishes and plated sea lilies.

အဲဒါဟာ ထူးဆန်းတဲ့ငါးတွေနဲ့ ပင်လယ် နှင်းပန်းတွေရဲ့ ခေတ်ပါ။

အတောင်ပါတဲ့ ငါးမန်းတွေရဲ့ ခေတ်ပါ။

Sharks with wings.

Sharks with buzz saw jaws.

ကြောက်မက်ဖွယ် မေးရိုးတွေနဲ့ ငါးမန်းတောင်တွေရဲ့ ခေတ်။

Sharks with fins covered in tiny teeth.

သွားသေးသေးလေးတွေ ဖုံးလွှမ်းနေခဲ့တဲ့ ဆူးတောင်ပါတဲ့ ငါးမန်းတွေရဲ့ ခေတ်။

Sharks with crushing tooth plates.

ကြိတ်ချေနိုင်တဲ့ သွားပြားချပ်တွေနဲ့ ငါးမန်းတွေရဲ့ ခေတ်။

Bony fishes that looked like modern angelfish and eels

မျက်မှောက်ခေတ် angelfish ငါးတွေနဲ့ ငါးရှဉ့်တွေ

for the first time.

စပြီး ပေါ်လာခဲ့ကြတယ်။

Wetlands developed,

စိမ့်မြေတွေ ဖွံ့ဖြိုးလာခဲ့လို့

sporting ten-foot-long millipedes and giant dragon flies.

ဆယ်ပေရှည်တဲ့ ကင်းနားသန်တွေနဲ့ နဂါးယင်ကောင်တွေ ပေါ်လာခဲ့ကြတယ်။

These spread across the supercontinent of Pangaea and died,

သူတို့ဟာ Pangea ခေါ် စူပါတိုက်ကြီးတဝမ်းမှာ နေထိုင်ခဲ့ကြပြီး သေဆုံးသွားကြခဲ့လို့

creating coal,

ကျောက်မီးသွေး ဖြစ်လာကြတယ်၊

leading to a 100-million-year Ice Age.

ပြီးတော့ နှစ်ပေါင်း သန်း ၁၀၀ ကြာတဲ့ ရေခဲခေတ် ရောက်လာခဲ့တယ်။

Finally, vertebrates made it onto land on a permanent basis,

နောက်ဆုံးမှာတော့ ကျောရိုးမဲ့အကောင်တွေ ထာဝရ နေထိုင်ရာ ဖြစ်လာခဲ့ပြီး

မိကျောင်းလို ကုန်းတစ်ပိုင်း ရေတစ်ပိုင်းနေ အကောင်များ

leading to alligator-like amphibians

ဒါးချွန်ပုံစံသွား ရှိခဲ့ကြတဲ့ ရှေးဦးနို့ တိုက် အကောင်တွေ ပေါ်လာခဲ့ကြတယ်။

and saber-toothed protomammals.

But then, volcanoes erupted all over Siberia,

အဲဒီနောက်မှာ ဆိုက်ဘေးရီးယား တဝမ်းမှာ မီးတောင်တွေ ပေါက်ကွဲလာခဲ့ကြလို့

အရာအားလုံးနီးပါး သေကြေခဲ့ကြရပြီး

everything almost died

and it was mass extinction number three.

အစုလိုက်အပြုံလိုက် မျိုးသုဉ်းမှု တတိယအကြိမ် ဖြစ်လာခဲ့တယ်။

(Laughter)

(ရယ်မောသံများ)

The day life nearly died.

နေ့ခင်း ဘဝဆိုတာ လုံးဝလောက် ချုပ်ငြိမ်းသွားခဲ့တယ်။

A single, lonely tusked mammal survived and thrived,

အစွယ်တစ်ခုတည်းပါခဲ့တဲ့ နို့တိုက်သတ္တဝါ တစ်မျိုးတည်း အသက်ရှင်ကျန်ရစ်ခဲ့တယ်။

ဒါပေမဲ့ မကြာမီတွင် ၎င်းကို ခုန်ဆွသွားတဲ့ မိကျောင်းတွေ အစားထိုး နေရာယူလာတယ်။

but it was soon replaced by galloping crocodiles.

In the ocean, marine reptiles,

သမုဒ္ဒရာမှာပင်လယ်ငါး၊

giant rafts made of the living relatives of sea urchins

ပင်လယ်နေ သံပခြုပ်ကောင်နဲ့ မျိုးတော်စပ်တဲ့ အကောင်များရဲ့ ဧရာမဖောင်တွေနဲ့

and armored squids, ammonoids, of every kind and form.

အကာအရံများ ပြည်ကြီးငါးတွေ၊ ammonoid တွေ ပုံစံအမျိုးမျိုး ရှိခဲ့ကြတယ်။

But then, Pangaea started to split apart,

ဒါပေမဲ့ အဲဒီနောက်မှာ Pangea ဟာ တကွဲတပြား ဖြစ်လာပြီး

forming a sea of lava

ချော်ရည်တွေ ပင်လယ်ပြင်လို ဖြစ်လာရာ

that would one day become the Atlantic Ocean,

အနာဂတ်တွင် အတ္တလန္တိတ် သမုဒ္ဒရာ ဖြစ်လာမှာပါ၊

spewing toxic gas into the atmosphere

လေထုထဲသို့ အဆိပ်ဓာတ်ငွေ့တွေ ထုတ်လွှင့်ပေးခဲ့လို့

and mass extinction number four.

စတုတ္ထအကြိမ် အစုလိုက်အပြုံလိုက် မျိုးသုဉ်းမှု ဖြစ်လာခဲ့တယ်။

(Laughter)

(ရယ်မောသံများ)

Yeah, there's actually a lot more than these five,

တကယ်ပါ၊ လက်တွေ့မှာ ငါးကြိမ်ထက် များစွာ ပိုခဲ့တာပါ၊

these are the big ones.

အခုပြောနေတာက အကြီးစားတွေကိုပါ။

(Laughter)

(ရယ်မောသံများ)

So, finally, there were whale-sized fishes,

နောက်ဆုံးတွင် ဝေလငါးအရွယ်ရှိတဲ့ ငါးတွေနဲ့

and modern fishes mobbed corals,

မျက်မှောက်ခေတ် ငါးတွေနေထိုင်ရာ သန္တာကျောက်တွေ၊

made gigantic by using their captured algae to eat sunshine.

နေရောင်ခြည်ကို သုံးစွဲနိုင်ကြလို့ ဧရာမ အကြီးကြီး ဖြစ်လာကြတယ်။

Crabs, stingrays and other fishes with crushing teeth appeared,

ကဏန်းကောင်တွေ၊ ငါးလက်ထုံတွေနဲ့ ကြိတ်ခွဲနိုင်တဲ့ သွားပါ တခြားငါးတွေဟာ

smashing shells

အခွံတွေကို ခ​ျေမွရင်း

and leading to an arms race between predators and prey.

သားရဲတိရိစ္ဆာန်နဲ့ သားကောင်တွေ ပြိုင်ဆိုင်လာခဲ့ကြရပါတယ်။

There was an explosion of marine biodiversity.

အဏ္ဏဝါဇီဝမျိုးကွဲတွေ မတူကွဲပြားစွာ ပေါ်ထွန်းလာခဲ့ကြပါတယ်။

နို့တိုက်သတ္တဝါတွေက သစ်ပင်တွေပေါ်ကို တက်သူတက်၊ ပျံသန်းသူပျံသန်း၊

Mammals climbed trees, flew

and did a lot of other things that are seemingly sort of modern.

ပြီးတော့ တခြားအရာတွေ တသီကြီး ပေါ်လာခဲ့ကြရာ မျက်မှောက်ခေတ်လိုမျိုးပါပဲ။

They were feeding on the first flowers pollinated by the first bees.

သူတို့ဟာ ပထမဦးဆုံး ပျားတွေ ဝတ်မှုန်ကူးပေး လိုက်တဲ့ ပထမဆုံးပန်းတွေကို စားသုံးခဲ့ရတယ်။

There were ecological revolutions on land and at sea,

ကုန်းတွင်းပိုင်းနဲ့ ပင်လယ်ထဲမှာ ဂေဟစနစ်ဟာ ဆင့်ကဲဖြစ်ထွန်းလာခဲ့လို့

leading to the modern world.

ခေတ်သစ်ကမ္ဘာဆီသို့ ဦးတည်နိုင်ခဲ့တယ်။

Except that an asteroid hit Mexico,

မက္ကစီကို ဂြိုဟ်သိမ်း တစ်ခု ဝင်တိုက်ခဲ့တာက တစ်ခုတည်းသော ခြွင်းချက်ပါ၊

and then that triggered volcanoes on the other side of the world in India,

အဲဒါက ကမ္ဘာကြီးရဲ့ အခြားတစ်ဖက်ခြမ်းတွင် မီးတောင်တွေကို ပေါ်ထွန်းလာစေခဲ့လို့၊

and everything almost died again.

အရာခပ်သိမ်းတို့ဟာ ထပ်မံပြီး သေဆုံးခဲ့ကြရပြန်တယ်။

(Laughter)

(ရယ်မောသံများ)

But -- there's always a but, because we're still here --

အစဉ်ဆိုသလိုပဲ ဒါပေမဲ့ ဆိုတာ ရှိခဲ့လို့ ကျန်ုပ်တို့ အားလုံး ဒီမှာ ရှိနေကြတာပါ--

နို့တိုက်သတ္တဝါတွေဟာ ပြာများထဲမှ ထွက်ပေါ်လာခဲ့ကြတယ်၊

mammals arose from the ashes,

became small under extreme heat and then ever larger.

လွန်စွာမှ ပူပြင်းခဲ့လို့ သူတို့ဟာ သေးငယ်လာ ကြတယ်၊ နောက်မှာ ပိုကြီးမားလာခဲ့ကြတယ်။

There were palm trees and snakes in the Arctic.

အာတိတ်မှာ အဲဒီတုန်းက စွန်ပလွံပင်တွေနဲ့ မြွေတွေ ရှိခဲ့ကြတယ်။

Predatory deer dogs frolicked along ancient rivers,

ရှေးခေတ်မြစ်တွေ တစ်လျှောက်တွင် သားရဲကောင် သမင်ခွေးတွေ ကျက်စားနေခဲ့ကြပြီး

while their relatives returned to the ocean

သူတို့ရဲ့ဆွေမျိုးရင်းတွေက ပင်လယ်ထဲ ပြန်လာကြလို့

to become the first otter-like whales.

ဖျံကောင်နဲ့ ဆင်တူတဲ့ ဝေလငါးတွေ ဖြစ်လာကြပါတယ်။

Not hyenas and other sort of carnivores

ဟိုင်အီးနားမဟုတ်ကြတဲ့ အခြား အသားစားကောင်တွေကို

were chased off by giant long-necked rhinos.

ဧရာမကြီးမားပြီး လည်ပင်းရှည်ခဲ့ကြတဲ့ ကြံ့ကောင်တွေ အမဲလိုက်ခဲ့ကြတယ်။

Everything at this point seems kind of familiar

အဲဒီအချိန်မှာ အားလုံးလိုလိုဟာ အကျွမ်းတဝင်ဖြစ်ပုံရပေမဲ့

but not really.

တကယ်တော့ မဟုတ်သေးပါဘူး။

In Antarctica, an ice age started,

အန္တာတိတ်တိုက်မှာ ရေခဲခေတ် စတင်လာခဲ့ပြီး

forming the first permanent polar ice cap in two hundred million years.

နှစ်ပေါင်းသန်းနှစ်ရာအတွင်းမှာ ဝင်ရိုး စွန်းမှာ ရေခဲဖုံးအုပ်လိုက်တယ်။

အဒါက ကျန်တဲ့ ကမ္ဘာ့ဒေသတွေကို ခြောက်သွေ့သွားစေခဲ့ပေမဲ့၊

This dried out the rest of the world,

but it allowed the rise of grasses, of rodents, of cats.

မြက်ခင်းတွေ၊ ကိုက်ဖြတ်သတ္တဝါတွေ ကြောင်တွေကို ပေါ်ထွန်းခွင့် ပြုခဲ့တယ်။

Somewhere in Africa,

အာဖရိက တိုက်ထဲက တစ်နေရာရာမှာ

an ape started walking across the new savannah.

မျောက်မျိုးဝင် အကောင်ဟာ ဆာဗားနား အသစ်ကို ဖြတ်ပြီး လမ်းလျှောက်ခဲ့တယ်။

အို၊ ဓားချွန်လို သွားတွေပါခဲ့တဲ့ ဆာမွန်ငါးတွေ ရှိလာကြပြီ၊

Oh, and there were giant saber-toothed salmon,

I just have to mention that.

ကျွန်မ ပြောပြဖို့ လိုအပ်ခဲ့တယ်။

(Laughter)

(ရယ်မောသံများ)

So, we know all of this happened

ဒီတော့ ဖြစ်ပျက်ခဲ့တာတွေ အားလုံးကို ကျုပ်တို့ သိလာကြပြီ၊

and so much more.

အဲဒီထက် ပိုချင်ပိုခဲ့မှာပါ။

How?

ဘာကြောင့်လဲ?

Why?

ဘာ​ကြောင့်များလဲ?

Paleontology is a thriving science

ကျောက်ဖြစ်ရုပ်ကြွင်းပညာဟာ အံ့အားသင့်ဖွယ် ပညာပါ၊

at the intersection of multiple other fields and technologies.

နယ်ပယ်အမျိုးမျိုးနဲ့ နည်းပညာမျိုးစုံ ဆုံကြတဲ့ နေရာပါ။

ကျောက်ဖြစ်ရုပ်ကြွင်း မှတ်တမ်းထက် ပိုကြီးမားတဲ့ ဒေတာရယ်လို့ မရှိပါဘူး၊

There is no bigger data than the fossil record,

တစ်ခုစီကို ကျုပ်တို့ ဂရုစိုက် လေ့လာကြတယ်။

and we mine every bit of it.

We use CAT scans,

CAT စကန်တွေကို သုံးကြတယ်၊

we use isotopes,

အိုင်ဆိုတုပ်တွေကို သုံးကြတယ်၊

we use genomes,

မျိုးရိုးဗီဇ genome တွေကို သုံးတယ်၊

we use robots,

စက်ရုပ်တွေကို သုံးကြတယ်၊

we use mathematical simulations

သင်္ချာပညာသုံးပြီး ဖြစ်နိုင်တာကို တွက်ချက်ကြည့်ကြတယ်၊

and all kinds of analytics.

ပြီးတော့ ဆန်းစစ်ရေး နည်းမျိုးစုံ ပါပါတယ်။

We maximize all of it so that we can understand the past

အဲဒါတွေ အားလုံးကို အများဆုံး အသုံးချရင်း အတိတ်ကိုနားလည်ရန်နဲ့

and how evolution works.

ဆင့်ကဲဖြစ်စဉ် အလုပ်လုပ်ခဲ့ပုံကို နားလည်လိုပါတယ်။

It also lets us make predictions for the future.

အဲဒါတွေက အနာဂတ်ဆိုင်ရာ ဟောကိန်းကို ထုတ်ခွင့် ပြုပါသေးတယ်။

နောက်တစ်ကြိမ် အစုလိုက်အပြုံလိုက် မျိုးသုဉ်းရင် ဘာတွေ ဖြစ်လာမလဲ?

What will happen after the next mass extinction?

What weird things will show up?

ဘယ်လို ထူးဆန်းတဲ့အရာတွေ ပေါ်ထွန်းလာနိုင်ကြလဲ?

Will mammals get smaller again?

နို့တိုက်သတ္တဝါတွေ ပြန်ပြီး ငယ်သွားကြမလား?

Will there even be mammals?

နို့တိုက်သတ္တဝါတွေ ရှိကော ရှိကြဦးမှာလား?

In sum,

အတိုချုပ်ပြောရရင်၊

ကျုပ်တို့ဟာ ဒိုင်နိုဆောတွေ အကြောင်းကို အများကြီး သိထားကြပါပြီ။

we have learned a lot about dinosaurs.

ဒါပေမဲ့ နေထိုင်ခဲ့ဘူးကြသမျှ အခြားအကောင်တွေထံမှ

But there's so much left to learn

from the other 99.9 percent of things that have ever lived.

၉၉.၉ ရာခိုင်နှုန်းကို ဆက်ပြီး လေ့လာဖို့ လိုပါသေးတယ်။

And that's paleontology.

အဲဒါကမှ ကျောက်ဖြစ်ရုပ်ကြွင်းပညာပါ။

Thank you.

ကျေးဇူးတင်ပါတယ်။

(Applause and cheers)

(လက်ခုပ်သံများနှင့် အားပေးသံများ)