A brief tour of the last 4 billion years (dinosaurs not included) | Lauren Sallan

Translator: Hiwa Foundation Reviewer: Hiwa Foundation II

Paleontology,

زەمینناسی،

a science geared towards small children,

زانستێک بە ئاراستەی منداڵە بچووکەکانی،

focused on digging up dinosaurs

ئەیانەوێت دەیناسۆڕەکان لەژێر زەوی دەرکەن

while sporting a "Jurassic Park" costume.

کاتێک جلی فیلمی "جوراسیک پارک"یان لەبەردایە.

Skulls are popped out of the ground

کاسە سەرەکان لە زەوی دەرئەکرێن و

and put on display for public gawking.

ئەخرێنە بەرچاوی خەڵک سەیریکەن.

The relevance of this, beyond clickbait, coloring books and monster movies

سوودەکانی ئەمە، لەسەروو سەردێڕی سەرنجڕاکێش، کتێبی ڕەنگکردن و فلیمەوە

is unknown.

نەزانراوە.

No ...

نەخێر...

Wait.

بۆستن.

That's not paleontology at all.

ئەوە هیچ زەمینناسی نییە.

Paleontology is nothing less than the study of past life.

زەمینناسی شتێک نییە کەمتر لە زانستی ژیانی ڕابردوو.

All past life.

هەموو ژیانەکانی ڕابردوو.

From ancestors to alien forms.

لە شێوەی باوباپیرانەوە بۆ بوونەوەرەکانی دەرەوەی زەوی.

It involves fundamental questions like "Who are we?"

پرسیاری بنچینەیی لەخۆ ئەگرێت وەک "ئێمە کێین؟" و

And "How did we get here?" --

"چۆن گەشتووینەتە ئێرە؟" --

using the broadest possible definition of "we":

بە بەکارهێنانی پێناسەکەی ئەکرێت بیکەین بۆ "ئێمە":

life itself.

ژیان خۆی.

Dinosaurs, a category of birds,

دەیناسۆڕەکان، پۆڵێنێکی باڵندەکان،

are just a small percentage of that.

تەنیا ڕێژەیەکی سەدی بچووکی ئەوەن.

(Laughter)

(پێکەنین)

Yet they get the most media attention.

کەچی زۆرترین سەرنجی ڕاگەیاندنەکانیان ئەچێتە سەر.

[The incredible diversity of ancient life, Dinosaurs, Paleontology]

(فرەچەشنییە سەرسوڕهێنەرەکەی ژیانی دێرین، دەیناسۆڕەکان، زەمینناسی)

It's a very accurate meme; I didn't even make this one.

وتەیەکی یادگاری زۆر ڕاستە؛ من تەنانەت ئەمەشیانم درووست نەکردووە.

This is just the truth.

ئەمە ڕاستییەکەیە.

Anyway, most of us paleontologists consider dinosaurs to be a gateway drug.

بەهەرحاڵ، زۆرێک لە ئێمەی زەمینناس دەیناسۆڕەکان ڕامان ئەکێشێت بۆ بوارەکە.

There is so much cooler stuff in the fossil record,

چەندین بابەتی سەرنجڕاکێشتر هەیە لە تۆماری ئێسک و پرووسکەکانا، و

and we know so much about it.

زۆر شت ئەزانین لەسەری.

Let's go on a brief, dinosaur-free tour

با گەشتێکی کورتی، بێ دەیناسۆرەکان بکەین

of the last four billion years.

بەسەر چوار ملیار ساڵی پێشوودا.

(Laughter)

(پێکەنین)

First up, genetic material.

یەکەمیان، ماددەی بۆماوەیی.

Viruses, basically, started producing proteins

ڤایرۆسەکان، بەشێوەیکی بنچینەیی، دەستیانکرد بە دروستکردنی پرۆتین و

and wrecking their environment.

تێکدانی ژینگەکەیان.

The Earth was infected with life.

زەوی تووشی ژیان بوو.

Some of these new bacteria learned how to eat sunshine,

هەندێک لەم بەکتریا نوێیانە فێربوون چۆن تیشکی خۆر بخۆن،

producing oxygen,

ئۆکسجین بەرهەم بێنن،

pulling in carbon from the air

کاربۆن لە هەوا دەرکەن و

and destroying the iron food of other microbes

خواردنە ئاسنەکانی میکرۆبەکانی تر لەناوبەرن

by turning it into rust.

بەوەی بیکەن بە ژەنگ.

This went on for billions of years.

ئەمە ملیارەها ساڵ بەردەوام بوو.

Some bacteria consumed other bacteria,

هەندێک لە بەکتریاکان بەکتریای تریان ئەخوارد،

gaining their power to turn oxygen into energy,

هێزی ئەوانیان وەرگرت لە گۆڕینی ئۆکسجین بۆ وزە،

becoming the precursors of animals and plants.

بوون بە سەرچاوەی درووستبوونی گیانداران و ڕووەکەکان.

But as a result, there were climate shocks,

بەڵام دەرئەنجام، تێکچوونی کەشوهەوا هەبوو،

from hot to cold and back again,

لە گەرمەوە بۆ سارد و دیسان بە پێچەوانەوە،

which ended up turning the Earth into a snowball covered with glaciers.

کە دەرئەنجام زەوی گۆڕی بۆ تۆپێک بەفر بە سەهۆڵە ڕووبارەکانەوە.

The technical term for this time period is "Snowball Earth."

دەستەواژەی تەکنیکی بۆ ئەم ماوەیە "زەوی تۆپە بەفرە".

(Laughter)

(پێکەنین)

Seven hundred, eight hundred million years ago.

حەوسەد، هەشسەد ملیۆن ساڵێک لەمەوبەر.

Anyway, microbes banded together,

بەهەرحاڵ، میکرۆبەکان یەکیان گرت،

creating multicellular life.

ژیانی فرەخانەییان درووستکرد.

Six hundred million years ago,

شەشسەد ملیۆن ساڵ لەمەوبەر،

geometric colonies appeared, sucking microbes from the water.

کۆچنشینی شێوە ئەندازەیی دەرکەوت میکرۆبیان لە ئاوەکە هەڵئەمژی.

These were soon replaced by the ancestors of modern animals.

ئەمانە زۆری پێنەچوو شوێنیانگیرایەوە بە باوباپیرانی ئاژەڵەکانی ئێستا.

The Cambrian explosion.

تەقینەوەی کەمبری.

Lobster relatives ate other animals,

خزمەکانی قرژاڵەکان گیاندارەکانی تریان ئەخوارد،

capturing them using their grasping arms.

بە دەستەکانیان ئەیانگرتن.

Armored wriggling clam worms crawled across the seafloor and into it,

کرمی قاوغی قەڵغانکراو بەسەر زەوی دەریاکاندا لولیان ئەخوارد،

creating new ecosystems.

سیستمێکی ژینگەیی نوێیان درووستئەکرد.

Our tadpole-like ancestors flitted along ancient coastlines,

باوباپیرانی سەرەمێکوتەکانمان بەسەر کەناراوەکانا ئەگەڕان،

while their eel-like relatives with gnashing throat teeth

لەکاتێکدا خزمی مارماسییەکان بە دانە تیژەکانیانەوە

swam above the ice-cream cone corals of the first reefs,

مەلەیان کردووە بۆ سەروو یەکەمیان شیلانەکانی بنی دەریا،

dodging school-bus-sized krakens

خۆیان لایاوە لە هەشتپێ گەورەکان و

and hungry sea scorpions.

دووپشکە برسییەکانی دەریا.

Plant fungus came onto land.

کەڕووی ڕووەک هاتوونەتە سەر زەوی.

But then the glaciers returned, killing pretty much everything.

بەڵام دووبارە سەهۆڵبەندانەکان هاتۆتەوە، هەموو شتێکیان لەناوبردۆتەوە.

But mass extinctions open opportunities.

بەڵام لەناوچوونی بەکۆمەڵ دەرفەتی تر ئەڕەخسێنێت.

Jawless fishes invaded the ocean,

ماسی بێ شەویلگە هاتۆتە زەریاکان،

sporting points, prongs, and finally, fins.

نووکدارەکان، چنگاڵ دروستکردن، و لە کۆتاییشدا پەڕەکان.

Spiders, scorpions, snails and worms came onto land.

جاڵجاڵۆکە، دووپشک، لوولوپێچ و کرمەکان هاتنە سەر وشکانی.

Somewhere around China, a fish developed jaws,

لە شوێنێک لای چینەوە، ماسییەک پەرەی بە شەویلگە یا، و

and its descendants drove jawless fishes,

نەوەکانی ماسییە بێ شەویلگەکان،

sea scorpions and branching plankton

دووپشکەکانی دەریا و گیانەوەرە دەریاییە بچووکەکانی

to extinction.

بەرەو نەمان برد.

Some of these fishes,

هەندێک لەم ماسییانە،

which had arm bones in their fins,

کە ئێسکی پەلیان هەبوو لە پەڕەکانیانا،

sprouted fingers,

پەنجەیان دەرکرد،

seven or eight per flipper.

حەوت یان هەشت بۆ هەر پەڕەیەک.

On land, plants became trees,

لەسەر زەوی، ڕووەکەکان بوون بە درەخت،

growing massive

زۆر گەورەبوون

or spreading their spores only once before dying.

یان تۆوەکانیان بڵاوکردەوە پێش ئەوەی بمرن.

But then the glaciers came back again,

بەڵام دووبارە سەهۆڵبەندانەکان هاتەوە، و

and it was mass extinction number two.

لەناوچوونی بەکۆمەڵی دووەم ڕوویدا.

It was the age of weird fishes and plated sea lilies.

سەردەمی ماسی نامۆ و گوڵە شلێری دەریابوو.

Sharks with wings.

قرش بە باڵەوە.

Sharks with buzz saw jaws.

قرش بە شەویلگەی مشارییەوە.

Sharks with fins covered in tiny teeth.

قرش بە پەڕەکانی هەمووی دانی بچووک بوون.

Sharks with crushing tooth plates.

قرش بە ژەویلگەی دانداری شکێنەرەوە.

Bony fishes that looked like modern angelfish and eels

ماسی ئێسکدار کە لە فریشتەماسی و مارماسییەکانی ئێستا ئەچوون

for the first time.

بۆ یەکەمجار.

Wetlands developed,

وشکانییە تەڕەکان پەرەیان سەند،

sporting ten-foot-long millipedes and giant dragon flies.

شوێنی هەزارپێی زەبەلاح و مێشوولەی گەورەبوون.

These spread across the supercontinent of Pangaea and died,

ئەمانە بڵاوبوونەوە بەسەر زۆربەی یەک کیشوەری پاناجیا و مردن،

creating coal,

خەڵووزیان درووستکرد،

leading to a 100-million-year Ice Age.

کە بووە هۆی چاخی سەهۆڵی ١٠٠ ملیۆن ساڵی.

Finally, vertebrates made it onto land on a permanent basis,

لە کۆتاییدا، بڕبڕەدارەکان گەشتنە سەر وشکانی بەشێوەیەکی هەتاهەتایی،

leading to alligator-like amphibians

وشکاوەکییەکانی وەک تیمساحەکان و

and saber-toothed protomammals.

شیردەری سەرەتایی دان شمشێری.

But then, volcanoes erupted all over Siberia,

بەڵام دووبارە، گڕکانەکانی سیبریا تەقییەوە،

everything almost died

هەموو شتێک دووبارە مردن و

and it was mass extinction number three.

بوو بە لەناوچوونی بەکۆمەڵی سێیەم.

(Laughter)

(پێکەنین)

The day life nearly died.

ژیانی ڕۆژانە خەریکبوو بمرێت.

A single, lonely tusked mammal survived and thrived,

یەک شیردەری تەنیا مایەوە و بووژایەوە،

but it was soon replaced by galloping crocodiles.

بەڵام زۆریپێنەچوو لەلایەن تیمساحەکانەوە شوێنی گیرایەوە.

In the ocean, marine reptiles,

لە زەریاکاندا، خشۆکە ئاوییەکان،

giant rafts made of the living relatives of sea urchins

کەڵەکی زەبەلاحی درووستبوو لە خزمەکانی ژیشکی دەریا و

and armored squids, ammonoids, of every kind and form.

سکوید و لولوپێچی قەڵغانکراوی هەموو جۆرە شێوە و جۆرێک.

But then, Pangaea started to split apart,

بەڵام دیسان، یەک کیشوەری پاناجیا پارچە بوو،

forming a sea of lava

گڕکانی زەریاکانی دروستکرد

that would one day become the Atlantic Ocean,

کە ڕۆژێک یەت ئەبێت بە زەریای ئەتڵەسی،

spewing toxic gas into the atmosphere

غازی ژەهراوی ئەکاتە هەواوە و

and mass extinction number four.

ئەبێتە لەناوچوونی بەکۆمەڵی چوارەم.

(Laughter)

(پێکەنین)

Yeah, there's actually a lot more than these five,

بەڵێ، ڕاستییەکەی زۆر لەم پێنج دانەیە زیاتر هەیە،

these are the big ones.

ئەمانە تەنیا گەورەکانن.

(Laughter)

(پێکەنین)

So, finally, there were whale-sized fishes,

بۆیە، لە کۆتاییا، ماسی بە قەبارەی نەهەنگ هەبووە، و

and modern fishes mobbed corals,

ماسییە تازەکانیش شیلانەکانیان داگیرکرد،

made gigantic by using their captured algae to eat sunshine.

کە گەورەبووبوون بە بەکارهێنانی قەوزەکانی گرتبوویانن هەتا تیشکی خۆر بخۆن.

Crabs, stingrays and other fishes with crushing teeth appeared,

قڕژاڵەکان، ماسییە پانکەکان و ماسییەکانی تر بە دانە شکێنەرەکانیانەوە دەرکەوتن،

smashing shells

قاوغەکانیان تێکئەشکاند و

and leading to an arms race between predators and prey.

بووە کێبڕکێیەک لەنێوان ڕاوچی و نێچیردا.

There was an explosion of marine biodiversity.

تەقینەوەیەکی هەمەچەشنی ئاوی هەبوو.

Mammals climbed trees, flew

شیردەرەکان بەسەر درەختەکاندا سەرکەوتن، فڕین و

and did a lot of other things that are seemingly sort of modern.

زۆر شتی تریان کرد کە بەجۆرێک لە هی سەردەمی تازە ئەچێت.

They were feeding on the first flowers pollinated by the first bees.

لەسەر یەکەمین گوڵەکان ئەژیان کە لەلایەن یەکەمیان هەنگەکانەوە پیتێنرابوون.

There were ecological revolutions on land and at sea,

شۆڕشێکی ژینگەیی هەبوو لەسەر زەوی و ناو دەریاش،

leading to the modern world.

کە بووە هۆی جیهانی نوێ.

Except that an asteroid hit Mexico,

جگە لەوەی نەیزەکێک یای لە مەکسیک، و

and then that triggered volcanoes on the other side of the world in India,

ئینجا بووە هۆی تەقینەوەی گڕکان لە لاکەی تری جیهان لە هیندستان، و

and everything almost died again.

دیسان هەموو شتێک خەریکبوو لەناوچێت.

(Laughter)

(پێکەنین)

But -- there's always a but, because we're still here --

بەڵام -- هەمووکات بەڵام هەیە، چونکە ئێمە ماوین --

mammals arose from the ashes,

شیردەرەکان لە خۆڵەمێش هەستانەوە،

became small under extreme heat and then ever larger.

بچووک بوونەوە لەژێر گەرمییە زۆرەکە و ئینجا گەورەتریش بوون.

There were palm trees and snakes in the Arctic.

دار خوورما و مار دەرکەوتن لە کیشوەری باکوور.

Predatory deer dogs frolicked along ancient rivers,

سەگی ڕاوچی بەدرێژایی ڕووبارە دێرینەکان دەرکەوتن،

while their relatives returned to the ocean

لەکاتێکدا خزمەکانیان گەڕانەوە ناو دەریاکان و

to become the first otter-like whales.

بوون بە یەکەمین نەهەنگەکانی هاوشێوەی سەگە ئاوییەکان.

Not hyenas and other sort of carnivores

کەمتیارەکان و جۆرە کەڵبەدارەکانی تر

were chased off by giant long-necked rhinos.

لەلایەن کەرکەدەنە ملدرێژە زەبەلاحەکانەوە ڕاونران.

Everything at this point seems kind of familiar

هەموو شتێک لەم خاڵەدا لەوە ئەچێت ئاشنا بن پێ،

but not really.

بەڵام بەڕاستی نەخێر.

In Antarctica, an ice age started,

لە کیشوەری باشوور، چاخێکی بەستەڵەک دەستیپێکرد،

forming the first permanent polar ice cap in two hundred million years.

یەکەمین قاوغی سەهۆڵی هەمیشەیی درووستکرد بە دووسەد ملیۆن ساڵ.

This dried out the rest of the world,

ئەمە بەشەکەی تری جیهانی وشک کردەوە،

but it allowed the rise of grasses, of rodents, of cats.

بەڵام هێشتی گیاکان، خێزانی مشکەکان، خێزانی پشیلەکان درووستبن.

Somewhere in Africa,

لە شوێنێک لە ئەفریقا،

an ape started walking across the new savannah.

مەیموونێک دەستیکرد بە ڕۆشتن بەدرێژایی دارستانە نوێکان.

Oh, and there were giant saber-toothed salmon,

ئاه، سەلەمۆنی دان شمشێری زەبەلاحیش هەبوو،

I just have to mention that.

ئەبێ ئەوەش بڵێم.

(Laughter)

(پێکەنین)

So, we know all of this happened

کەواتە، ئەزانین هەموو ئەمە و

and so much more.

زۆری تر ڕووی یاوە.

How?

چۆن؟

Why?

بۆچی؟

Paleontology is a thriving science

زەمینناسی زانستێکە لە گەشەکردندایە

at the intersection of multiple other fields and technologies.

لە خاڵی یەکتربڕی چەندین بوار و تەکنەلۆجیای تر.

There is no bigger data than the fossil record,

هیچ زانیارییەک نییە هێندەی تۆماری ئێسک و پرسوکەکان گەورەبێت و

and we mine every bit of it.

هەر هەمووی دەر ئەکەین.

We use CAT scans,

سی تی سکان بەکار ئەهێنین

we use isotopes,

ئایزۆتۆپ بەکارئەهێنین،

we use genomes,

نەخشەی جیهات بەکارئەهێنین،

we use robots,

ڕۆبۆتەکان بەکارئەهێنین

we use mathematical simulations

دروستکردنەوەی بیرکاریانە بەکارئەهێنین و

and all kinds of analytics.

هەموو جۆرە شیکردنەوەکانی تریش.

We maximize all of it so that we can understand the past

هەر هەمووی ئەخەینە گەڕ بۆ ئەوەی بتوانین لە ڕابردوو تێبگەین و

and how evolution works.

بزانین چۆن پەرەسەندن ڕوویداوە.

It also lets us make predictions for the future.

هەروەها یارمەتیشمان ئەیات پێشبینی بۆ داهاتوو بکەین.

What will happen after the next mass extinction?

لەدوای لەناوچوونی بەکۆمەڵی دواترەوە چی ئەبێت؟

What weird things will show up?

چی شتی سەیر دەرئەکەوێت؟

Will mammals get smaller again?

ئایا دیسان شیردەرەکان بچووک ئەبنەوە؟

Will there even be mammals?

یان شیردەرەکان هەر ئەمێننەوە؟

In sum,

کۆی هەمووی،

we have learned a lot about dinosaurs.

زۆر فێربووین لەسەر دەیناسۆرەکان.

But there's so much left to learn

بەڵام زۆری تر ماوە بیزانین

from the other 99.9 percent of things that have ever lived.

لەو لەسەدا ٩٩.٩ بوونەوەرانەی تری ژیاون لەسەر زەوی.

And that's paleontology.

ئەوەش زەمینناسییە.

Thank you.

زۆر سوپاس.

(Applause and cheers)

(چەپڵەلێدان)