Bandi Mbubi: Demand a fair trade cell phone

Translator: Joseph Geni Reviewer: Morton Bast

Translator: Hiwa Foundation II Reviewer: Hiwa Foundation

I want to talk to you today

من ئه‌مڕۆ ده‌مه‌وێت قسه‌تان له‌گه‌ڵ بکه‌م

about a difficult topic that is close to me,

له‌باره‌ی بابه‌تێکی قورس که‌ په‌یوه‌ندی به‌ منه‌وه‌ هه‌یه‌

and closer than you might realize to you.

وه‌ زیاتر نزیکه‌ له‌ من له‌وه‌ی که‌ ئێوه‌ پێی ده‌زانن

من (21) ساڵ پێش ئێسات هاتم بۆ به‌ریتانیا

I came to the UK 21 years ago, as an asylum-seeker.

به‌دوای شوێنێکی ئارامدا ده‌گه‌ڕام

I was 21.

من (21) ساڵ بووم

به‌زۆر کۆنگی دیموکراتیم به‌جێ هێشت

I was forced to leave the Democratic Republic of the Congo,

my home, where I was a student activist.

ووڵاته‌که‌م، من قوتابیه‌کی چالاک بووم

پێم خۆشه‌ منداڵه‌کانم بتوانن خێزانه‌که‌م ببینن

I would love my children to be able to meet my family in the Congo.

له‌ کۆنگۆ

But I want to tell you what the Congo has got to do with you.

به‌ڵام، من ده‌مه‌وێت پێتان بڵێم که‌ کۆنگۆ چی هه‌یه‌ بۆ ئێره‌

But first of all, I want you to do me a favor.

به‌ڵام، سه‌ره‌تا ده‌مه‌وێت ئیشێکم بۆ بکه‌ن

Can you all please reach into your pockets and take out your mobile phone?

ده‌توانن هه‌مووتان ده‌ست بکه‌ن به‌ گیرفانتانا

مۆبایله‌کانتان ده‌ربێنن

هه‌ست به‌و کێشه‌ ناسراوه‌ بکه‌ن

Feel that familiar weight ...

how naturally your finger slides towards the buttons.

چۆن په‌نجه‌ت به‌سروشتیانه‌ ده‌چێت بۆ دوگمه‌کان

(Laughter)

پێکه‌نین

ده‌توانن جیهان به‌بێ مۆبایل بهێنه‌ به‌رچاوتان

Can you imagine your world without it?

مۆبایل ئێمه‌ گرێ ده‌دات به‌وانه‌ی که‌ خۆشمان ده‌وێن

It connects us to our loved ones,

our family, friends and colleagues,

خێزانه‌که‌م، هاوڕێکانمان و براده‌ره‌کانمان

at home and overseas.

له‌ماڵه‌وه‌ و ده‌ره‌وه‌ی ماڵ

ئه‌وه‌ سومبولی په‌یوه‌ست بونی جیهانه‌

It is a symbol of an interconnected world.

But what you hold in your hand leaves a bloody trail,

به‌ڵام، ئه‌وه‌ی که‌ له‌ناو ده‌ستت دایه‌ کاره‌ساتی خوێناوی دروست ده‌کات

ئه‌وانه‌ وه‌ک کانزا ده‌کوڵێنرێن

and it all boils down to a mineral:

تانتالوم، کانه‌کانی کۆنگ وه‌ک کۆلتان

tantalum, mined in the Congo as coltan.

It is an anticorrosive heat conductor.

ئه‌وه‌ به‌ڵگه‌ی دژه‌ گه‌رمی و داخورانه‌

It stores energy in our mobile phones, PlayStations and laptops.

ئه‌وه‌ ووزه‌ له‌ناو مۆبایله‌کانماندا خه‌زن ده‌کات

پله‌یسته‌یشن و لاپتۆپ

ئه‌وه‌ له‌ هه‌واو که‌لوپه‌لی پزیشکیدا به‌کاردێت

It is used in aerospace and medical equipment as an alloy.

له‌ شێوه‌ی کانزادا

It is so powerful that we only need tiny amounts.

زۆر به‌هێزه‌

که‌ ئێمه‌ پێویستمان به‌ڕێژه‌یه‌کی زۆر که‌مه‌

It would be great if the story ended there.

زۆر خۆش ده‌بێت ئه‌گه‌ر چیرۆکه‌که‌ لێره‌ دا کۆتای بهاتایه‌

Unfortunately, what you hold in your hand

به‌داخه‌وه‌، ئه‌وه‌ی له‌ ناو ده‌ستاندایه‌

ته‌نها به‌ره‌و پێش چونێکی گرنگی ته‌کنه‌ لۆژیا

has not only enabled incredible technological development

and industrial expansion,

و فراون بونی پیشه‌سازی نیه‌

but it has also contributed to unimaginable human suffering.

به‌ڵام، ئه‌وه‌ بۆته‌ زۆر بوونی له‌ ڕاده‌به‌ده‌ری

ئازاره‌کانی مرۆڤ

Since 1996,

له‌ساڵی (1996)ه‌وه‌، (5) ملیۆن که‌س مردووه‌

over five million people have died in the Democratic Republic of the Congo.

له‌ کۆنگۆی دیموکراتی

Countless women, men and children have been raped, tortured or enslaved.

ژماره‌یه‌کی زۆری ئافره‌تان، پیاوان، منداڵان

ده‌ست درێژیان کراوه‌ته‌ سه‌ر، ئازار دراون یان کراون به‌ به‌نده‌

Rape is used as a weapon of war,

ده‌ست درێژی کردن وه‌ک چه‌کێکی جه‌نگ به‌کار ده‌هات

چه‌سپاندنی ترس

instilling fear and depopulating whole areas.

وه‌قات و قڕکردنی خه‌ڵک له‌ هه‌موو شوێنه‌کان

The quest for extracting this mineral

گه‌ڕان بۆ ده‌رهێنانی ئه‌و کانزایه‌

ته‌نها ئامادەکاری بۆ نه‌کراوە، به‌ڵکو دەستی پێکردوە

has not only aided, but it has fueled

ئه‌و شه‌ڕه‌ی ئێستا له‌ کۆنگۆ هه‌یه‌

the ongoing war in the Congo.

But don't throw away your phones yet.

به‌ڵام، جارێ مۆبایله‌کانتان لا مه‌به‌ن

Thirty thousand children are enlisted

سی هه‌زار منداڵ ناویان نوسراوه‌

ئاماده‌ کراون به‌ گروپ بۆ شه‌ڕکردن

and are made to fight in armed groups.

به‌رده‌وام کۆنگۆ ڕێژه‌یه‌کی تۆقێنه‌ر تۆمار ده‌کات

The Congo consistently scores dreadfully

in global health and poverty rankings.

له‌ ته‌ندروستی جیهانی و هه‌ژاریدا

But remarkably,

به‌ڵام به‌شێوه‌یه‌کی سه‌رنج ڕاکێش، پڕۆگرامی ژینگه‌ی نه‌ته‌وه‌ یه‌کگرتوه‌کان

the UN Environmental Programme has estimated the wealth of the country

سامانی ئه‌و وڵاته‌ی خه‌مڵاندوه‌

به‌زیاتر لە بیست و چوار تریلیۆن دۆڵار

to be over 24 trillion dollars.

ڕێکخستن و چاودێری کردنی کانه‌کان تێک شکاوه‌

The state-regulated mining industry has collapsed,

وه‌ کۆنتڕۆڵ کردنی کانه‌کان

and control over mines has splintered.

به‌ره‌و نه‌مان ده‌چن

Coltan is easily controlled by armed groups.

به‌ئاسانی کۆڵتان له‌لایەن گروپه‌ چه‌کداره‌کانه‌وه‌ کۆنتڕۆڵ کراوه‌

ڕێگایه‌کی ناسراوی بازرگانی نایاساییە

One well-known illicit trade route is that across the border to Rwanda,

که‌ له‌سه‌ر سنوری ڕوندایه‌

where Congolese tantalum is disguised as Rwandan.

کاتێک کۆنگۆییه‌ تانتالۆمه‌کان خۆیان ده‌گۆڕن به‌ ڕواندییه‌کان

به‌ڵام، جارێ مۆبایله‌کانتان لامه‌به‌ن

But don't throw away your phones yet,

because the incredible irony

چونکه‌ گرنگی ئه‌و ئامێره‌ ئه‌وه‌یه‌ که‌

is that the technology that has placed such unsustainable,

ته‌کنه‌ لۆژیاکه‌ به‌شێوه‌یه‌کی نه‌گۆڕ ماوه‌ته‌وه‌

devastating demands on the Congo

داواکارییه‌کانی له‌ گۆنگۆ وێران کردووه‌

هه‌مان ته‌کنه‌ لۆژیایه‌

is the same technology that has brought this situation to our attention.

که‌ ئه‌م پابه‌ندی هێنانه‌وه‌ی خه‌یاڵی ئێمه‌یه‌

زانیارییه‌کی باش ده‌زانین له‌ باره‌ی بارودۆخی کۆنگۆ

We only know so much about the situation in the Congo and in the mines

وه‌ کانه‌کان

because of the kind of communication the mobile phone allows.

به‌هۆی ئه‌م جۆره‌ په‌یوه‌ندیانه‌وه‌

که‌ مۆبایل دروستی کردوه‌

As with the Arab Spring,

له‌گه‌ڵ به‌هاری عه‌ره‌بیدا

during the recent elections in the Congo,

له‌کاتی دواین هه‌ڵبژاردن له‌ کۆنگۆ

ده‌نگده‌ره‌کان ده‌یانتوانی نامه‌ بنێرن

voters were able to send text messages of local polling stations

له‌ ڕاپرسی و بارودۆخی بنکه‌کان بۆ نوسینگه‌ سه‌ره‌کیه‌کان

to the headquarters in the capital, Kinshasa.

له‌ کینشاسای پایته‌خت

And in the wake of the result,

وه‌ له‌کاتی ئه‌نجامه‌که‌دا

the diaspora has joined with the Carter Center,

جوله‌که‌کان هاتن بۆ سه‌نته‌ری کارته‌ر

که‌نیسه‌ی کاثۆلۆکی و توێژه‌ره‌وه‌کانی تر هاتن

the Catholic Church and other observers,

بۆ ڕاکێشانی سه‌رنجی ئه‌وه‌ی که‌ ئه‌نجامه‌که‌ نا دیموکراتیه‌

to draw attention to the undemocratic result.

مۆبایل ئه‌و

The mobile phone has given people around the world

an important tool towards gaining their political freedom.

شته‌ گرنگه‌ی داوه‌ته‌وه‌ بە خه‌ڵک له‌ جیهاندا بۆ ده‌ست هێنانی ئازادی سیاسی خۆیان

It has truly revolutionized the way we communicate on the planet.

به‌ڕاستی شۆڕش له‌و ڕێگایه‌وه‌ به‌رپا دەکرێت

ئێمه‌ له‌سه‌ر ئه‌م هه‌ساره‌یه‌ په‌یوه‌ندی ده‌که‌ین

ڕێگه‌ی ئاسانی بۆ گۆڕانکاری سیاسی ده‌کات

It has allowed momentous political change to take place.

تاکو ئه‌نجام بدرێت

So, we are faced with a paradox.

له‌به‌رئه‌وه‌

ئێمه‌ ڕووبه‌ڕوی کارێکی نه‌رێ کراوی بوینه‌ته‌وه‌

The mobile phone is an instrument of freedom

مۆبایل ئامێرێکی تاکه‌کەسیە و بۆ ئازادییە

and an instrument of oppression.

وه‌ ئامێرێکی سته‌م و چه‌وساوه‌شه‌

تێد هه‌میشه‌

TED has always celebrated what technology can do for us,

ئاهه‌نگی گێڕاوه‌ بۆ نیشان دانی ئه‌وه‌ی که‌ ته‌کنه‌لۆژیا چیمان بۆ ده‌کات

technology in its finished form.

ته‌کنه‌لۆژیا له‌ شێوه‌ی کۆتایدا

It is time to be asking questions about technology.

کاتی ئه‌وه‌یه‌

پرسیار له‌باره‌ی ته‌کنه‌لۆژیا بکه‌ین

له‌ کوێوه‌ هاتوه‌

Where does it come from?

Who makes it?

کێ دروستی ده‌کات؟

وه‌ بۆچی مه‌به‌ستێک؟

And for what?

Here, I am speaking directly to you,

لێره‌ من ڕاسته‌وخۆ قسه‌ له‌گه‌ڵ ئێوه‌ ده‌که‌م

دامه‌زراوه‌ی تێد

the TED community,

and to all those who might be watching on a screen,

وه‌ بۆ ئه‌وانه‌ی که‌ ته‌ماشای ئه‌م شاشه‌یه‌ ده‌که‌ن

on your phone, across the world,

له‌ مۆبایله‌کانتان، له‌ هه‌موو جیهان

in the Congo.

له‌ کۆنگۆ

All the technology is in place for us to communicate,

هه‌موو ته‌کنه‌لۆژیاکان ئاماده‌ کراون بۆ ئێمه‌ تا په‌یوه‌ندی دروست بکه‌ین

وه‌ هه‌موو ته‌کنه‌لۆژیاکان بۆ په‌یوه‌ندی دروست کراو

and all the technology is in place to communicate this.

له‌م کاته‌دا

At the moment,

there is no clear fair-trade solution.

هیچ چاره‌سه‌رێکی ڕوونی دادوه‌رانه‌ نیه‌ بۆ بازرگانی

But there has been a huge amount of progress.

به‌ڵام، به‌ره‌و پێش چونێکی زۆر هه‌یه‌

The US has recently passed legislation

تازه‌ ئه‌مه‌ریکا یاسایه‌کی ده‌رکردووه‌

to target bribery and misconduct in the Congo.

بۆ چاره‌سه‌رکردنی به‌رتیل دان و هه‌ڵه‌ به‌کارهێنان له‌ کۆنگۆ

Recent UK legislation could be used in the same way.

ده‌توانرێت هه‌مان یاسای به‌ریتانی بۆ هه‌مان مه‌به‌ست به‌کار بهێنرێت

In February, Nokia unveiled its new policy on sourcing minerals in the Congo,

له‌مانگی شوبات دا، نۆکیا پلانێکی تازه‌ی خۆی ئاشکرا کرد

له‌باره‌ی سه‌رچاوه‌کانی کانه‌کان له‌ کۆنگۆ

and there is a petition to Apple to make a conflict-free iPhone.

وه‌ سکاڵایه‌ک هه‌یه‌ بۆ ئه‌پڵ

بۆ به‌ (خۆڕایی) کردنی ئایفۆن

There are campaigns spreading across university campuses

چه‌ندین کامپین هه‌یه‌

له‌ناو بینای زانکۆکان بڵاوبۆته‌وه‌

to make their colleges conflict-free.

بۆ به‌ (خۆڕایی) کردنی کۆلێژه‌کان

But we're not there yet.

به‌ڵام هێشتا ئه‌وه‌ به‌ده‌ست نه‌هاتوه‌

We need to continue mounting pressure on phone companies

پێویسته‌ ئێمه‌ به‌رده‌وام بین له‌ په‌ستان دروست کردن

له‌سه‌ر کۆمپانیاکانی مۆبایل

to change their sourcing processes.

بۆ گۆڕینی پڕۆسه‌ی سه‌رچاوه‌کان

When I first came to the UK, 21 years ago,

کاتێک بۆ یه‌که‌م جار هاتمه‌ به‌ریتانیا (21) پێش ئێستا

I was homesick.

بیری ماڵه‌وه‌م ده‌کرد

I missed my family and the friends I left behind.

من بیری خێزانه‌که‌م، هاوڕێکانم ده‌کرد که‌ به‌جێم هێشتبون

Communication was extremely difficult.

په‌یوه‌ندی کردن له‌گه‌ڵیان زۆر قورس بوو

Sending and receiving letters took months --

ناردن و وه‌رگرتنی نامه‌کان چه‌ندین مانگی ده‌خایاند

if you were lucky.

ئه‌گه‌ر به‌ختت هه‌بوایه‌، هه‌ندێ جار نامه‌که‌ت هه‌ر نه‌ده‌گه‌شت

Often, they never arrived.

له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی من

Even if I could have afforded the phone bills home,

وه‌صڵی ته‌له‌فۆنی ماڵم بۆ کرابوو

like most people in the Congo,

وه‌ک زۆربه‌ی خه‌ڵک له‌ کۆنگۆ

my parents did not own a phone line.

دایک و باوکم خه‌تی ته‌له‌فونی خۆیان نه‌بوو

Today, my two sons --

ئه‌مڕۆ، هه‌ردوو کوڕه‌که‌م

دایڤد و دانیاڵ

David and Daniel,

can talk to my parents and get to know them.

ده‌توانن قسه‌ له‌گه‌ڵ دایکم و باوکم بکه‌ن و بیانناسن

بۆچی ئێمه‌ ڕێگه‌ ده‌ده‌ین

Why should we allow

such a wonderful, brilliant and necessary product

ئه‌و به‌رهه‌مه‌ جوان و پێویست وخێره‌

to be the cause of unnecessary suffering

ببێته‌ هۆی ئازاری نا پێویست

for human beings?

بۆ مرۆڤه‌کان

We demand fair-trade food and fair-trade clothes.

ئێمه‌ داوای بازرگانی دادوه‌رانه‌ی خۆراک ده‌که‌ین

وه‌ بازرگانی دادوه‌رانه‌ی جل و به‌رگ

It is time to demand fair-trade phones.

ئێستا کاتی ئه‌وه‌ هاتوه‌ داوای بازرگانیه‌کی دادوه‌رانه‌ی ته‌له‌فۆن بکه‌ین

This is an idea worth spreading.

ئه‌و فکره‌یه‌ شایه‌نی بڵاو بونه‌وه‌یه‌، سوپاس

Thank you.

چه‌پڵه‌ لێدان

(Applause)