What do dumplings look like around the world?- Miranda Brown

Аудармашы: Arailym Yan Редактор: Askhat Yerkimbay

As archaeologists pored over ancient tombs in Turfan in western China,

Археологтар ежелгі қабірлерді зерттеп жүріп Қытайдың батысындағы Турфанда

they discovered some surprisingly well-preserved and familiar relics.

таңқаларлықтай жақсы сақталған көзтаныс жәдігерге тап боллды.

Though hardened from over 1,000 years,

1000 жылдан астам уақыт жатып

there sat little crescent-shaped dumplings.

қатып қалған, жарты ай формасындағы тұшпара табылды.

Exactly who invented dumplings remains a mystery.

Тұшпараны кім ойлап тапқаны әлі де жұмбақ.

Бірақ кейбір ғалымдар олар алғаш рет көшпелі түркі халықтары

But some scholars suspect they were first spread

around parts the ancient world by nomadic Turkic peoples

арқылы әлемге таралды деген көзақарасты ұстанады.

living in western China and Central Asia.

Олар Қытайдың батысы мен Орталық Азияда өмір сүрген.

This is thought to be the case because “manti,”

Бұл сөздің жаны бар. Себебі «манты»

meaning “dumpling” or “steamed bun” in many Turkic languages,

немесе «буға пісірілген тоқаш» дегенді білдіретін көптеген түркі тілдеріндегі

appears to be the root word for dumpling in several other languages.

деген сөздің түбірі басқа тілдерде де кездеседі.

Ancient Turkic people probably stuffed their dumplings with meat.

Ежелгі түркі халқы тұшпараға ет қосқан болса керек.

But it’s unclear when this practice began,

Бірақ бұл қашаннан басталғаны белгісіз

or whether they learned the art of dumpling-making from others.

немесе олар бұл өнерді басқалардан үйренгені де белгісіз.

However this happened, dumplings certainly gathered steam in ancient China.

Қалай болғанда да, тұшпара, әрине, ежелгі Қытайда қарқын алды.

That’s where they first appear in the written record:

Дәл сол жерде олар алғаш рет жазба деректерде кездесті:

more than 1,700 years ago,

1700 жылдан астам уақыт бұрын

in a mouthwatering rhapsody by scholar Shu Xi.

Чжу Си есімді ғалым шұрайлы дастанында атаған.

In his poem, Shu alludes to certain cooking methods coming from alien lands.

Өз өлеңінде Чжу ерекше әдіспен дайындалған сырттан келген тағамды айтады.

He describes a steamed wheat product as “mantou.”

Ол буға пісірілген бидайды өнім “манту” деп сиппатайды

And he reverentially chronicles the preparation of kneaded dough balls

Әрі сонымен қатар иленген қамырдан жасалған “лао ван”

called “lao wan.”

шиыршықтарына тоқталған.

They’re packed with pork, mutton and aromatics,

Олардың ішіне шошқа, қой және хош иісті өнімдер қосылып,

dipped in black meat sauce, then quickly gobbled up,

ет сорпасына шыланып, тез жұтып қойды,

leaving people downwind to drool and fantasy-feast.

сөйтіп адамдарды сілекейін шұбыртып, қиял өтінде қалдырды.

Dumplings continued to take off and diversify in China

Тұшпара түрленіп, Қытайда әрі қарай дами берді

over the next thousand years.

келесі мың жыл ішінде.

Instead of the traditional meat filling,

Дәстүрлі ет салмасының орнына,

some communities opted for vegetarian dumplings.

кейбір қауымдастықтар вегетариан тұшпарасын таңдады.

Адамдар тамақ дайындаудың жаңа әдістерін ойлап тапты.

People developed new cooking methods.

And because wheat was harder to cultivate outside of northern China,

Ал бидай өсіру Солтүстік Қытайдан басқа өлкеде қиынырақ болғандықтан

those in other regions began making dumplings

басқа аймақтардағылар тұшпараға күріш,

using rice, tapioca, and sweet potato.

тапиока және тәтті картоп қосып жасады.

The relationship between Chinese dumplings and those in other areas

Қытай тұшпаралары мен басқа өңірдегілердің

is tricky to trace,

үлесін анықтау қиын.

Тамақ тарихшылары қолдағы деректерге сүйеніп болжам жасады.

but food historians have made their best guesses based on available clues.

Turkic tribes spread and eventually established

Түркі тайпалары дамып б. з. д. 1300 ж

the Ottoman Empire around 1300 CE,

Осман Империясын құрды.

bringing wrapped morsels west with them.

Сөйтіп түйілген тұшпаралар батысқа жетті.

In what’s now Turkey, most people wouldn’t have stuffed dumplings with pork

Қазіргі Түркияда адамдар Ислам діні ұстанымдарына орай

due to Islamic restrictions.

шошқа еті қосылған тұшпара жасамайды.

Instead, manti would come to be filled with ingredients like lamb,

Оның орнына мантылар қой еті сияқты ингредиенттермен толтырылатын болды.

drizzled with garlic, yogurt, and melted butter,

Сарымсақ, иогурт, және еріген сары май,

then topped with herbs and spices.

содан кейін шөптер мен дәмдеуіштер де қосады.

Some scholars believe that the Mongol Empire also helped disseminate dumplings,

Кейбір ғалымдар Моңғол империясы да тұшпараның тарауына әсер етті деп санайды.

perhaps introducing them to parts of Eastern Europe.

Шығыс Еуропаның кей бөлігіне солар таныстырған болуы мүмкін.

These dumplings could have come by way of China

Бұл тұшпара Қытай арқылы келуі де мүмкін

or directly from some of the Turkic peoples the Mongols hired

немесе моңғолдар империясын басқаруға ат салысқан

to run their empire.

кейбір түркі халқы арқылы.

One theory is that this gave rise to dumplings like Russian pelmeni,

Орыс тұшапарасына осы әсер етті деген теория бар,

and the larger pierogi and vareniki, eaten in Poland and Ukraine,

және Польша мен Украиндағы пироги мен вареники де солай таралған.

stuffed with things like potato, cabbage, cheese, and cherries.

Ішіне картоп, қырыққабат, ірімшік, шие қосқан.

The Mongol Empire also controlled Korea

Моңғол империясы Кореяны да басқарды

and might have likewise introduced dumplings there,

және тұшпара ол жаққа солай жеткен болар,

where “mandu” may be eaten with regional ingredients like kimchi.

онда «манду» өздеріне таныс кимчи сияқты ингредиенттермен.

Later, after Chinese dumpling varieties were introduced to more countries,

Кейінірек, қытай тұшпарасының түрлері көп елге жетіп,

English speakers began calling them dumplings.

ағылшыншалап оны “дамплиң” дей бастады.

The term means “little lumps”

Бұл термин «кішкентай кесек» дегенді білдіреді

and is thought to have been first used in 16th century England

және бірінші болып 16 ғасырда Англияда

to describe dough balls dropped in liquid.

сұйыққа малынған қамырды сипаттау үшін қолданылды.

Like knödel and matzo balls, they would’ve had no filling.

Кнодель мен матцо шарлары сияқты, оларда толтыру жоқ еді.

So, the word was actually confusingly imprecise,

Сонымен, сөз шын мәнінде болды шатастырарлықтай дәл емес,

but it stuck, nonetheless.

бірақ назар аудартады.

When Japan occupied China during the Second World War,

Жапония Қытайды басып алған кезде Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде,

Chinese “jiaozi” were brought to Japan,

Қытай “Цзяоцзы” Жапонияға әкелінді,

where they in turn became known as “gyoza” and were more typically pan-fried.

олар өз кезегінде “Геза“ деп аталды және, әдетте, табада қуырылды.

So what about the fact that every region in Italy has its own variety

Сонымен, Италияның әр аймағында пастаға ұқсас өз

of dumpling-like stuffed pasta?

тұшпарасы болуы жайлы не деуге болады?

Some historians think that Arab conquerors brought dumplings

Кейбір тарихшылар бұл араб жаулап алушылары тұшпара әкелді

when they reigned over Sicily between the 9th and 11th centuries.

бұл IX - X ғасырларда Сицилияны басқарған кез еді дейді.

But the jury's still out.

Бірақ бұл әлі нақты емес.

It’s unlikely that all dumpling-esque dishes came from the same root tradition.

Барлық тұшпараның түп тамыры бір деуге келмейді.

In many cases, it may simply be that culinary visionaries

Көптеген жағдайларда бұл жай ғана аспаздар тамақ пісіруде ортақ

from different cultures shared a similar revelation:

тамақ пісіру дәстүріне қатысты:

that cooking fillings encased in dough would be delightful.

қамырға салма салып, суда қайнату ерекше қызық.

Either way, we can appreciate these plump pockets of perfection—

Қалай болғанда да, бұл кемелдік пен тарих қалтарыстары

and the tangled, mysterious historical web

және шиеленіскен, жұмбақ тарихи желі

that’s made dumplings so diverse and divine.

бұл тұшпара соншалықты алуан түрлі және ғажап етіп жасап шықты.

This video was made possible with support from Marriott Hotels.

Бұл бейне Marriott қонақ үйінің қолдауымен жасалды.

Әлемдегі 590-нан астам қонақүйлер мен демалыс орындарына ие

With over 590 hotels and resorts across the globe,

Marriott саяхатқа итермелейтін қызығушылықтарды қолдайды.

Marriott Hotels celebrates the curiosity that propels us to travel.

TED-Ed және Marriott бірлесе атқарған жұмыстарды бағалап

Check out some of the exciting ways TED-Ed and Marriott are working together

and book your next journey at Marriott Hotels.

келесі саяхатыңызда Marriott қонақ үйіне тоқтаңыз.