What makes tuberculosis (TB) the world's most infectious killer? - Melvin Sanicas

Translator: Shajwan Nawzad Reviewer: Daban Q. Jaff

In 2008, archeologists uncovered two 9,000-year old skeletons.

لە ساڵی ٢٠٠٨، شوێنەوارناسان دوو ئێسکە پەیکەریان دۆزیەوە کە تەمەنی ٩٠٠٠ ساڵ بوو.

There’s no definitive way of knowing what killed these ancient people,

هیچ رێگایەکی یەکلاکەرەوە نییە تا بزانین چی ئەم خەڵکەی کوشت؛

but we do know their bones were infected by an all too familiar bacterium.

بەڵام دەزانین کە ئێسکەکانیان تووشی بەکتریایەکی زۆر ئاشنا بووە.

The ancient Greeks knew its consumptive effects as phthisis;

لەلای یۆنانیە کۆنەکان بە ‘فایسس’ ناسراوە،

the Incans called it chaky oncay; and the English called it tuberculosis.

لە لای هیندە سوورەکانیش بە ‘چاکی ئۆنکای’ و لای ئینگليزەکانیش بە سیل ناسراوە

Today, tuberculosis, or TB,

لە ئێستادا سیل، تی بی،

is still one of the world’s biggest infectious killers,

یەکێکە لە مەترسیدارترین کوژەرەکان لە جیهاندا،

causing more deaths than malaria or even HIV and AIDS.

دەبێتە هۆکاری مردن بە ڕێژەیەکی زیاتر لە چاو ناخۆشی مەلاریا و ئایدز.

But what exactly is this disease, and how has this pathogen persisted for so long?

بەڵام بە تەواوی چییە، و چۆن ئەم نەخۆشیە بۆ ماوەیەکی زۆر مایەوە؟

Typically, TB bacteria called mycobacterium tuberculosis, are airborne.

بە زۆری، بەکتریای سیل بە بەکتریای چیلکەیی ناسراوە، کە هەواییە.

They travel into our airways and infect our lungs.

لە هەوادا دەگوازرێتەوە و سیەکانمان توش دەکات.

Here, immune cells called macrophages rush to the infection site,

لێرەدا، خانەکانی بەرگری کە پێی دەوترێت ماکرۆفاگ بەپەلە بۆ شوێنی توشبوونەکە دەچن،

attempting to absorb and break down the bacterial invaders.

هەوڵدەدەن بەکتریا داگیرکەرەکە هەڵبمژن و تێکی بشکێنن.

In many cases, this response is enough to remove the bacteria.

لە زۆر حاڵەتدا ئەم وەڵامدانەوەیە بەسە بۆ لابردنی بەکتریاکان.

But in individuals with other medical conditions–

بەڵام ئەو کەسانەی نەخۆشی دیکەیان هەیە کە ئەگەری تووشبونیان زیاترە

ranging from malnutrition and HIV to diabetes and pregnancy

وەک بەدخۆراکی ئایدز شەکرە و کەسی دووگیان

–the immune response may not be strong enough to destroy the intruder.

وەڵامدانەوەی بەرگری لەوانەیە بەشی پێویست نەبێت بۆ لەناوبردنی مشەخۆرەکە.

If so, mycobacterium tuberculosis will reproduce inside those macrophages,

لەم حەڵەتەدا، ئەگەر بەکتریای سیلەکە دوبارە بەرهەم هێنان بکاتەوە لەناو مایکرۆفاگەکان،

and form colonies in the surrounding lung tissue.

و کۆمەڵێک دروست بکات لە دەوری شانەی سیەکان.

As they infect more cells,

خانەی زیاتر تووش دەکات،

the bacteria employ cell-degrading enzymes that destroy the infected tissue,

بەکتریاکە ئەنزیمەکانی کەمکردنەوەی خانە بەکار دەهێنێت کە شانە توشبووەکان لەناو ئەبەن،

triggering chest pain, and causing patients to cough up blood.

دەبێتە هۆی ئازاری سینگ، وا لە نەخۆشەکە دەکات کە خوێن بهێننەوە.

The damage to the lungs leads to oxygen deprivation.

ئەم زیانەش وا لە سیەکان دەکات کە ئۆکسجینی کەم بێتەوە.

This begins a flood of hormonal changes–

ئەمەش دەبێتە هۆی گۆڕانی بە لێشاوی هۆڕمۆنەکان

including a decrease in appetite and iron production.

وەک نەمانی حەزی خۆراک و کەمی بەرهەمهێنانی ئاسن.

From here, microbes can spread to the skeletal system,

لێرەوە میکرۆبەکان دەتوانن بە ناو سیستەمی ئێسکە پەیکەردا بڵاو ببنەوە،

causing back pain and difficulty moving;

دەبێتە هۆی ئازاری پشت و سەختی جوڵە؛

to the kidneys and intestines, causing abdominal pain;

بۆ گورچیلە و ڕیخۆڵە، دەبێتە هۆی ئازاری سک؛

and to the brain, causing headaches and even impaired consciousness.

و بۆ مێشک، دەبێتە هۆی سەرئێشە و تەنانەت بێهۆشیش.

These symptoms produce the classic image of TB:

ئەم نیشانانە دەریدەخەن کە نەخۆشی سیلە:

weight loss, a hacking, bloody cough, and ashen skin.

کەمبونەوەی کێش، ڕشانەوەی خوێن، هەروەها پێستی ڕەنگ خۆڵەمێشی.

This ghostly appearance earned TB the title of the ‘White Plague’

ئەم تارماییە وەک نمونەیەک لە نەخۆشی سیل دەرکەوت کە پێی دەوترا ‘سیلی سپی’

in Victorian-era England.

لە سەردەمی ڤیکتۆریای ئینگلتەرا.

During this period, tuberculosis was considered a ‘romantic disease,'

لەو ماوەیەدا سیل بە ‘نەخۆشییەکی ڕۆمانسی’ دادەنرا،

because it tended to affect poverty- stricken artists and poets–

چونکە زیاتر توشی هونەرمەند و هۆزانڤانە هەژارەکان دەبوو

those with weaker immune systems.

ئەوانەی کە سیستەمی بەرگریان لاواز بوو.

TB’s outward symptoms even helped fuel the popular myth of vampirism.

هۆکارە دەرەکیەکانیش یارمەتیدەری سیل بوون بۆ زیاتر بڵاوکردنەوەی ئەفسانەی خوێنمژی.

In spite of– or perhaps because of these less than scientific concerns,

کە دەکرێت بەهۆی کەمی نیگەرانی تەندروستی بێت،

this period also marked the first strides toward curing TB.

ئەم ماوەیە بەوە تایبەتمەند بوو کە هەنگاوی سەرەتا نرا لە دژی نەخۆشیەکە.

In 1882, the German physician Robert Koch

لە ساڵی ١٨٨٢، پزیشکی ئەڵمانی “ڕۆبەرت کوخ”

identified the disease’s bacterial origins.

بنچینەی بەکتریای نەخۆشیەکەی دیاری کرد.

13 years later, physicist Wilhelm Roentgen  discovered the X-ray,

دوای تێپەڕینی ١٣ ساڵ، زانای فیزیا “ویڵیام رۆنتگن” تیشکی ئێکسی دۆزیەوە،

enabling physicians to diagnose and track its progression through the body.

پزیشکانیش توانیان پێشکەوتنەکانی نەخۆشیەکە دیاری بکەن لە ڕێگەی جەستە.

These techniques allowed researchers to develop reliable and effective vaccines–

ئەم پێشکەوتنانە وایکرد زاناکان برەو بە دەرمانەکان و پێکوتە باوەڕ پێکراوەکان بدەن

first for smallpox, and again in 1921,

سەرەتا بۆ ئاوڵە، دواتر دووبارە لە ساڵی ١٩٢١،

when scientists developed the BCG vaccine to battle TB.

کاتێک زاناکان پێکوتەیەکیان داهێنا بە ناوی بی سی جی بۆ جەنگان لەگەڵ تی بی.

These developments laid the groundwork for the modern field of antibiotics–

ئەم پێشکەوتنانە بناغەیان بۆ بواری نوێی دژە بەکتریا دانا

currently home to our most effective TB treatments.

کە ئێستا وەک کاریگەرترین چارەسەر بۆ نەخۆشی سیل دادەندرێت.

But, antibiotics fail to address a major diagnostic complication:

بەڵام دژە بەکتریایەکان شکست دەهێنن لە دەستنیشانکردنی نیشانە ئاڵۆزەکاندا:

about 90% of people infected with TB don’t show any symptoms.

نزیکەی ٪٩٠ی خەڵک توشی سیل بوونە بەبێ ئەوەی هیچ نیشانەیەکیان لێ بەدیار بکەوێت.

In these latent infections, the TB bacterium may be dormant,

لەم نەخۆشیە پیسەدا،لەوانەیە بەکتریای سیل دامرکاوە بێت،

only activating when someone’s immune system is too weak to mount a defense.

تەنیا لەو کاتە چالاک دەبێت کە سیستەمی بەرگری لاوازە و ناتوانێت بەرگری بکات.

This makes TB much harder to diagnose.

ئەمەش وادەکات کە دەستنیشان کردنی نەخۆشیەکە قورس بێت.

And even when properly identified,

تەنانەت بە باشیش دیاری بکرێت،

traditional treatments can take up to 9 months,

چارەسەرە باوەکان دەگەنە زیاتر لە نۆ مانگ،

requiring multiple drugs and a high potential for side effects.

ئەمەش پێویستی بە دەرمانی زۆرە کە کاریگەری لاوەکی ماترسیدار دروست دەکات.

This discourages people from finishing the full course,

ئەمەش وا لە خەڵک دەکات کە سارد ببنەوە لە تەواو کردنی دەرمانەکان،

and partial treatment enables bacteria to develop resistance to these drugs.

بەشێکی دەرمانەکە وا دەکات بەکتریاکە بەرگری بکات لە دژی دەرمانەکە.

Today, the disease is still prevalent in 30 countries,

تا ئێستاش ئەم نەخۆشیە لە ناو ٣٠ وڵاتدا بەربڵاوە،

most of which face other health crises

زۆربەی ئەم وڵاتانەش بەدەست کێشەی تری تەندروستی دەناڵێنن

that exacerbate TB and trigger latent cases.

ئەمەش تی بیەکان خراپتر دەکات و دۆخە نادیارەکان دەوروژێنێت.

Worse still, accessing treatment can be difficult in many of these countries,

لەمەش خراپتر، گەیشتنیان بەم چارەسەرانە ڕەنگە قورس بێت بۆ زۆرێکیان،

and the stigma towards TB can discourage people from getting the help they need.

بەهۆی ئەم زەحمەتیەوە خەڵک بێ هیوا دەبن لە بەدەست هێنانی پێویستیەکانیان.

Health experts agree we need to develop better diagnostics,

شارەزایانی بواری تەندروست کۆکن لەسەر ئەوەی پێویستمان بە دیاری کردنی باشترە،

faster acting antibiotics, and more effective vaccines.

و دژە بەکتریای خێراتر، دەرمان و پێکوتەی کاریگەرتر.

Researchers have already developed a urine test that yields results in 12 hours,

لێکۆڵەران پشکنینی میزیان داهێناوە کە ئەنجامەکەی دوای ١٢ کاژێر دەردەچێت،

as well as a new oral treatment that could cut treatment time by 75%.

هەروەها چارەسەری زاری کە دەتوانێت کاتی چارەسەر بە ڕێژەی ٪٧٥ ببڕێت.

Hopefully, with advancements like these,

هیوای بەرەو پێشچوونی زیاتر دەکەین،

we’ll finally be able to make TB exclusively a thing of the past.

لە کۆتایدا دەتوانین نەخۆشی سیل بکەین بە لاپەڕەیەک لە ڕابردوو.