How fast can a vaccine be made? - Dan Kwartler

Translator: zhila aziz Reviewer: Daban Q. Jaff

When a new pathogen emerges,

کاتێک نەخۆشیەکی نوێ دەردەکەوێت،

our bodies and healthcare systems are left vulnerable.

جەستەمان و سیستەمی چاودێری تەندروستیمان لە مەترسی دایە.

In times like these, there’s an urgent need for a vaccine

لەم کاتانەدا، پێویستیەکی بەپەلە بۆ پێکوتە هەیە

to create widespread immunity with minimal loss of life.

بۆ دروستکردنی پارێزبەندیەکی بەربڵاو لەگەڵ کەمترین لەدەستدانی ژیان.

So how quickly can we develop vaccines when we need them most?

کەواتە چۆن دەتوانین بە خێرایی پێکوتەکان پەرە پێ بدەین کاتێک پێویستی زۆرمان پێیانە؟

Vaccine development can generally be split into three phases.

گەشەکردنی پێکوتەکان بە گشتی دەکرێت دابەشبکرێت بۆ سێ قۆناغ.

In exploratory research, scientists experiment with different approaches

لە لێکۆڵینەوەی گەڕاندا، زانایان بە چەند ڕێگەیەکی جیاواز تاقیکردنەوە ئەنجام دەدەن

to find safe and replicable vaccine designs.

بۆ دۆزینەوەی شێوازەکانی پێکوتەیەکی سەلامەت و وەڵامدەرەوە .

Once these are vetted in the lab, they enter clinical testing,

کاتێک لە تاقیگەدا پشکنینیان بۆ دەکرێت، دەچنە ناو پشکنینی پزیشکیەوە،

where vaccines are evaluated for safety, efficacy, and side effects

کە پێکوتەکان بۆ سەلامەتی، کاریگەری، و کاریگەرییە لاوەکیەکان هەڵدەسەنگێندرێن

across a variety of populations.

لەسەر خەڵکی جۆراوجۆر.

Finally, there’s manufacturing,

لە کۆتاییدا، قۆناغی بەرهەمهێنانی دێت،

where vaccines are produced and distributed for public use.

کە پێکوتەکان بەرهەم دەهێنرین و دابەش دەکرێن بۆ بەکارهێنانی گشتی.

Under regular circumstances, this process takes an average of 15 to 20 years.

لە باردودۆخێکی ئاسایی دا ئەم پرۆسەیە بە تێکڕایی ١٥ بۆ ٢٠ ساڵ دەخایەنێت.

But during a pandemic, researchers employ numerous strategies

بەڵام کاتێک کە پەتا هەیە، لێکۆڵەران ستراتیژی زۆر بەکاردێنن

to move through each stage as quickly as possible.

تا بە خێراترین کات بە هەموو قۆناغەکاندا بڕوات.

Exploratory research is perhaps the most flexible.

لەوانەیە قۆناغی لێکۆڵینەوەی گەڕانی زۆر نەرم بێت.

The goal of this stage is to find a safe way

ئامانجی ئەم قۆناغە دۆزینەوەی ڕێگایەکی سەلامەتە

to introduce our immune system to the virus or bacteria.

بۆ ناساندنی سیستمی بەرگریمان بە ڤایرۆسەکە یان بەکتریاکە.

This gives our body the information it needs to create antibodies

ئەوە ئەو زانیارە بە جەستەمان دەدات کە پێویستە دژە تەنەکان دروست بکەین

capable of fighting a real infection.

کە توانای بەرگریان لە تووشبوونی ڕاستەقینە هەیە.

There are many ways to safely trigger this immune response,

زۆر ڕێگا هەیە بۆ گواستنەوەی ئەم وەڵامە بەرگریە بە سەلامەتی،

but generally, the most effective designs are also the slowest to produce.

بەڵام بە گشتی، کاریگەرترین پێکهاتە لە بەرهەمهێنانیدا هێواشترە.

Traditional attenuated vaccines create long lasting resilience.

پێکوتەی نەریتی، زیندوو لە میندا بەرگری درێژخایەن دروست دەکات.

But they rely on weakened viral strains

بەڵام ئەو پێکوتانە پشت بە ڤایرۆسی لاوازکراو دەبەستن

that must be cultivated in non-human tissue over long periods of time.

کە دەبێت لە شانەی نامرۆڤ دا بۆ ماوەیەکی درێژ بچوری.

Inactivated vaccines take a much faster approach,

پێکوتەی لاواز کراو رێگایەکی زۆر خێراتری هەیە،

directly applying heat, acid, or radiation to weaken the pathogen.

بە بەکارهێنانی گەرمی، ترش، یان تیشک بۆ ئەوەی ڕاستەوخۆ نەخۆشیەکە لاواز بکا.

Sub-unit vaccines, that inject harmless fragments of viral proteins,

کوتانی ژێر یەکەکان، کە تیایدا چەند بەشێکی بێ زیان لە پڕۆتینەکانی ڤایرۆسی لێدەدرێن،

can also be created quickly.

هەروەها دەتوانرێت بە خێرایی دروست بکریت.

But these faster techniques produce less robust resilience.

بەڵام ئەم تەکنیکە خێراترە کەمتر بەرگریەکی بەهێزتر بەرهەم دەهێنێت.

These are just three of many vaccine designs,

ئەمانە سێ دانەن لە چەندین شێوازی پێکوتە،

each with their own pros and cons.

هەر یەکەیان سوود و زیانی خۆی هەیە.

No single approach is guaranteed to work,

هیچ کام لە ڕێگاکان گەرەنتی کارکردنیان نییە،

and all of them require time-consuming research.

و هەمووشیان کاتێکی زۆر دەخایەنن بۆ لێکۆڵینەوە.

So the best way to speed things up is for many labs

بۆیە باشترین ڕێگا بۆ خێراکردنی شتەکان ئەوەیە کە زۆرێک لە تاقیگەکان

to work on different models simultaneously.

هاوکات کار لەسەر مۆدێلی جیاواز بکەن.

This race-to-the-finish strategy

ئەم ستراتیژیەتی دژە پێکوتەیە

produced the first testable Zika vaccine in 7 months,

لە ماوەی ٧ مانگدا یەکەم پێکوتەی تاقیکراوی بۆ پێکوتەی زیکە بەرهەم هێنا،

and the first testable COVID-19 vaccine in just 42 days.

و یەکەم کوتان بۆ کۆڤید-١٩ لە ماوەی تەنیا ٤٢ ڕۆژ دا تاقیکراوە.

تاقیکردنەوەی پێکوتەکە مانای ئەوە نییە کە پێکوتەکە سەرکەوتووە.

Being testable doesn’t mean these vaccines will be successful.

بەڵام کە ئەنجامی مۆدێلەکان بۆپێکوتەکە سەلامەت دەردەچن دەتوانن بۆ تاقیکردنەوەی

But models that are deemed safe and easily replicable

can move into clinical testing while other labs continue exploring alternatives.

کلینیکی بڕۆن لە کاتێکدا تاقیگەکانی دیکە بەردەوام دەبن لە دۆزینەوەی جێگرەوەکان.

Whether a testable vaccine is produced in four months or four years,

ئەگەر پێکوتەی تاقیکراوە لە ماوەی چوار مانگ یان چوار ساڵ بەرهەمم بێت،

the next stage is often the longest and most unpredictable stage of development.

زۆرجار قۆناغی داهاتوو درێژترین و پێشبینی نەکراوترین قۆناغی گەشەسەندن دەبێت.

Clinical testing consists of three phases, each containing multiple trials.

تاقیکردنەوە پزیشکیەکان لە سێ قۆناغ پێکدێن، هەر قۆناغێک چەند تاقیکردنەوەیەکی تێدایە.

Phase I trials focus on the intensity of the triggered immune response,

قۆناغی یەکەمی تاقیکردنەوەکان جەخت لەسەر توندی وەڵامدانەوەی بەرگری لەش دەکەن،

and try to establish that the vaccine is safe and effective.

هەوڵ دەدەن ئەوە بسەپێنن کە پێکوتەکە سەلامت و کاریگەرە. قۆناغی دووەمی

Phase II trials focus on determining the right dosage and delivery schedule

تاقیکردنەوەکان جەخت لەسەر بەکارهێنان و کاتی گونجاوی بەکار‌هێنانی دەکات

across a wider population.

بەسەر ژمارەیەکی زۆری دانیشتوان.

And Phase III trials determine safety

قۆناغی سێییەمی تاقیکردنەوەکان سەلامەتی پێکوتەکە دیاری دەکەن

across the vaccine’s primary use population,

بە تاقیکردنەوی لەسەر کۆمەڵێک وەرگری سەرەتایی،

while also identifying rare side effects and negative reactions.

هاوکات دیاریکردنی کاریگەرییە لاوەکییە دەگمەنەکان و کاردانەوە نەرێنییەکانی لەش.

Given the number of variables and the focus on long-term safety,

بەهۆی ژمارەی گۆڕاوەکان و جەخت خستنە سەر سەلامەتی درێژخایەن ،

it’s incredibly difficult to speed up clinical testing.

زۆر قورسە تاقیکردنەوە پزیشکیەکان خێرابکرێن.

In extreme circumstances, researchers run multiple trials

لە حاڵەتە کتوپڕەکان، توێژەران چەندین تاقیکردنەوە ئەنجام دەدەن

within one phase at the same time.

لە یەک قۆناغ لە هەمان کاتدا.

But they still need to meet strict safety criteria before moving on.

بەڵام پێش ئەوەی بەردەوام بێت هێشتا دەبێت پێوانەی سەلامەتی توندیان هەبێت .

Occasionally, labs can expedite this process by leveraging

هەندێک جار تاقیگەکان دەتوانن ئەم پڕۆسەیە خێراتر بکەن

previously approved treatments.

بە سوود وەرگرتن لە چارەسەرە پەسندکراوەکانی پێشتر .

In 2009, researchers adapted the seasonal flu vaccine to treat H1N1—

لە ساڵی ٢٠٠٩ دا توێژەران پێکوتەی ئەنفلوەنزای وەرزیان بۆ چارەسەرکردنی H1N1―

producing a widely available vaccine in just six months.

گونجاند. تەنها لەماوەی ٦ مانگدا پێکوتەیەکی بەردەست و بەرفراوانیان بەرهەمهێنا.

However, this technique only works when dealing with familiar pathogens

لەگەڵ ئەوەشدا، ئەم تەکنیکە کاتێک کاردەکات کە مامەڵە لەگەڵ نەخۆشیە ناسراوەکان بکرێت

that have well-established vaccine designs.

کە شێوەیەی باشی پێکوتەکەی جێگیرکراوە .

After a successful Phase III trial, a national regulatory authority

دوای سەرکەوتنی قۆناغی سێی تاقیکردنەوەکان، دەسەڵاتی ڕێکخەری نەتەوەیی

reviews the results and approves safe vaccines for manufacturing.

پێداچوونەوە بە ئەنجامەکاندا دەکات و پێکوتە سەلامەتەکان بۆ دروستکردن پەسەند دەکات.

Every vaccine has a unique blend of biological and chemical components

هەر پێکوتەیەک تێکەڵەیەکی بێ هاوتای پێکهاتەکانی بایۆلۆجی و کیمیایی هەیە

that require a specialized pipeline to produce.

کە پێویستی بە ڕێگەیەکی تایبەتمەند هەیە بۆ بەرهەمهێنان.

To start production as soon as the vaccine is approved,

هەر کە پێکوتەکە پەسەندکرا بۆ دەستپێکردن بە بەرهەم هێنان،

manufacturing plans must be designed in parallel to research and testing.

پێویستە پلانی دروست کردن بە هاوتەریبی توێژینەوە و تاقیکردنەوەکان دیزاین بکرێت .

This requires constant coordination between labs and manufacturers,

ئەمەش پێویستی بە هەماهەنگییەکی بەردەوام هەیە لە نێوان تاقیگەکان و دروستکەرەکان،

as well as the resources to adapt to sudden changes in vaccine design—

هەروەها سەرچاوەکانیش بۆ خۆگونجاندنیان لەگەڵ گۆڕانکاریە لەناکاوەکان لە شێوازی

even if that means scrapping months of work.

دروستکردنی پێکوتەکەدا. تەنانەت ئەگەر بە مانای بەهەدەر دانی چەند مانگێکی کارکردن بێ

Over time, advances in exploratory research and manufacturing

بە پێی کات، پێشکەوتن لە لێکۆڵینەوەکان و دروستکردنی پێکوتەکە

should make this process faster.

دەبێت ئەم پڕۆسەیە خێراتر بکات.

Preliminary studies suggest that future researchers

لێکۆڵینەوە سەرەتاییەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە

may be able to swap genetic material from different viruses

ڕەنگە توێژەران لە داهاتوودا توانای گۆڕینی ماددەی بۆماوەیی نێوان ڤایرۆسە

into the same vaccine design.

جیاوازەکانیان هەبێت لە شێوەی خودی پێکوتەدا.

These DNA and mRNA based vaccines could dramatically expedite

ئەو پێکوتانەی کە لە DNA و mRNA دروستکراون بە شێوەیەکی بەرچاو دەتوانن

all three stages of vaccine production.

هەر سێ قۆناغی بەرهەم هێنانی پێکوتە خێرا بکەن.

But until such breakthroughs arrive,

بەڵام تا ئەو کاتەی ئەم جۆرە پێشکەوتنە دەگات،

our best strategy is for labs around the world to cooperate

باشترین ستراتیژی ئێمە ئەوەیە کە تاقیگەکانی جیهان هاوکاری

and work in parallel on different approaches.

و کاری هاوتەریب لەسەر ڕێگە جیاوازەکان بکەن.

By sharing knowledge and resources,

بە هاوبەشی پێکردنی زانیاری و سەرچاوەکان،

scientists can divide and conquer any pathogen.

زانایان دەتوانن بەسەر هەر نەخۆشیەک دا دابەش بکرێن و زاڵ بن.