The hidden treasures of Timbuktu - Elizabeth Cox

Translator: mabbast chato Reviewer: Zhila Mawlood

On the edge of the vast Sahara desert,

لە قەراغی بیابانی سەحاڕای مەزن

citizens snuck out of the city of Timbuktu

هاونیشتیمانیان بە دزیەوە لە شاری تیمباکتو

and took to the wilderness.

و بەروو چۆڵەوانی دەڕۆن.

They buried chests in the desert sand, hid them in caves,

سندوقەکان لە لمی بیابانەکە دەنێژن، لە ئەشکەوتەکان دەیان شارنەوە،

and sealed them in secret rooms.

و لە ژوورە نهێنیەکان حەشاریان دەدەن.

Inside these chests was a treasure more valuable than gold:

لەناو ئەم سندوقانە گەنجینەیەکبوو زۆر لە ئاڵتون به‌هادارتربوو

the city’s ancient books.

ئەمیش پەرتووکە کۆنەکانی شارەکە بوون.

Founded around 1100 CE in what is now Mali,

تیمباکتو نزیکەی ١١٠٠ (چەرخی هاوبەش) دامەزراوە کەوا دەکاتە مالی ئێستا،

the city of Timbuktu started out as an unremarkable trading post.

لەسەرەتادا شاری تیمباکتو وەکو پێگەیەکی بازرگانیکردنی ئاسایبوو.

But its unique location soon changed that.

بەڵام پێگە بێهاوتایەکەی هەرزوو ئەمی گۆڕی.

Timbuktu marked the intersection of two essential trade routes,

تیمباکتو بووە هۆی بەیەکگەیاندنی دوو ڕێگای بازرگانی گرینگ،

where caravans bringing salt across the Sahara

کاروانانی خۆی بیابانیان تێدەپەڕان و

met with traders bringing gold from the African interior.

لەگەڵ بازرگانانی ئاڵتون کەوا له‌ ناوه‌وه‌ی ئەفریقاوە دەهاتن لەوێ بەیەک دەگەیشتن.

By the late 1300s, these trade routes made Timbuktu rich,

لە کۆتایەکانی ١٣٠٠دا، ئەم ڕێگا بازرگانیانە تیمباکتویان دەوڵەمەند کرد،

and the city’s rulers, the kings of the Mali Empire,

و فەرمانڕەوایانی شارەکە، پادشاکانی ئیمپڕاتۆری مالی،

built monuments and academies that drew scholars

مۆنۆمێنت و ئەکادیمیایان دروست کرد کەوا بوونە هۆی ڕاکێشانی زانایان

from Egypt, Spain, and Morocco.

لە میسر و ئیسپانیا و مەغریب.

The city’s prime location also made it a target for warlords and conquerors.

هەڵکەوتەی جوگرافی شارەکەش بووە هۆی سەرنجی فەرماندەکانی جەنگ و داگیرکەرەکان.

As the Mali Empire declined, one of its domains, Songhai,

هەرکە ئیمپڕاتۆریەتی ماڵی دەسەڵاتی بەسەر یەکێک لە ناوچەکانی نه‌ما بەناوی سۆنگەهای،

began to gain power.

ئەم ناوچەیەش وردە وردە دەسەڵاتی زیادی کرد.

In 1468, the Songhai king conquered Timbuktu,

لە ساڵی ١٤٦٨دا، پادشای سۆنگەهای تیمباکتوی داگیرکرد

burning buildings and murdering scholars.

بیناکانی سوتاند و زاناکانی کوشت.

But in time, intellectual life in the city flourished again.

بەڵام لەکاتی خۆیدا، ژیانی ڕۆشنبیری دووبارە لە شارەکە گەشایەوە.

The reign of the second king of the Songhai Empire,

فەرمانڕەوایەتی پادشای دووەمی ئیمپڕاتپۆری سۆنگەهای،

Askia Mohammed Toure,

ئاسکیا محەمەد تورێ،

marked the beginning of a golden age in Timbuktu.

لە تیمباکتو دەستی بە چەرجی ئاڵتونی کرد.

He reversed his predecessor’s regressive policies

سیاسەتە هەڵەکانی پێشووی گۆڕی

and encouraged learning.

و هانی فێربوونی دا.

The Songhai rulers and most of Timbuktu’s population were Muslim,

بەڕێوبەرەکانی سۆنگەهای و زۆربەی دانیشتوانیشی موسڵمان بوون،

and the scholars of Timbuktu studied Islam

و زاناکانی تیمباکتوو ئیسلامیان دەخوێند

alongside secular topics like mathematics and philosophy.

شانبەشانی بابەتە علمانیەکان وەکو بیرکاری و فەلسەفە.

In the libraries of Timbuktu,

لە نووسراودانی تیمباکتو،

tracts of Greek philosophy stood alongside the writings

نووسراوەکانی فەلسەفەی یۆنانی شانبەشانبوون لەگەڵ نووسراوەکانی

of local historians, scientists, and poets.

مێژوونووسانی ناوخۆی و زاناکان و هونراوەنووسەکان.

The city’s most prominent scholar, Ahmed Baba,

دیارترین زانای شارەکە، ئەحمەد بابا بوو،

challenged prevailing opinions on subjects

بانگەوازی ڕووبەڕووبوونەی سەرکەوتنی لەسەر بیروڕای بابەتەکان دەکرد

ranging from smoking to slavery.

بابەتەکان لە جگەرەکێشانەوە تا بەرەنگاربوونەوەی کۆیلایەتی.

Gold and salt trade had funded the city’s transformation

داهاتی بازرگانی ئاڵتون و خوێ شارەکەیان

into a center of learning.

بۆ ناوەندێکی فێربوون گۆڕی.

Now, the products of that intellectual culture

ئێستا، بەرهەمەکانی ئەو کلتورە ڕۆشنبیرانەیە

became the most sought-after commodity.

بووە بە دیارترین کەلوپەل.

With paper from faraway Venice

کاغەز کەوا لە ڤێنیسیاوە دێت

and vibrant ink from local plants and minerals,

مەرەکەبی باش لە دره‌ختەکانی و کانزاکانی ناوخۆ دروست دەکرێت،

the scribes of Timbuktu produced texts in both Arabic

نووسەرانی پەرتووکی تیمباکتوو دەقەکان بە هەردوو زمانی

and local languages.

عەرەبی و زمانە ناوخۆیەکانی بەرهەم دەهێنن.

Written in calligraphy and decorated with intricate geometric designs,

بە شێوازی دێڕی دەیان نووسن وده‌یان نەخشێنن بە نەخشی ئەندازیاری لێکدراوی ئاڵۆز

the books of Timbuktu were in demand among the wealthiest members of society.

پەرتووکەکانی تیمباکتو لە نێوانی ده‌وڵه‌- مەنترین ئەندامەکانی کۆمەڵگەشاوە داواکراون.

In 1591, the golden age came to an abrupt end

لە ١٥٩١دا چەرخی ئاڵتوونی بە کۆتایەکی چاوەڕواننەکراو گەیشت

when the Moroccan king captured Timbuktu.

کاتێک پادشای مەغریب تیمباکتوی داگیرکرد.

Moroccan forces imprisoned Ahmed Baba and other prominent scholars

هێزەکانی مەغریب ئەحمەد بابا و زانا دیارەکانیان بەندکرد

and confiscated their libraries.

و دەستیان بەسەر پەرتووکخانەکانیان داگرت.

In the centuries that followed, the city weathered a succession of conquests.

لە سەدەکانی دواتر، شارەکە کەوتە ژێر شاڵاوی داگیرکەرە یەک لە دواییەکەکان.

In the mid-1800s, Sufi Jihadists occupied Timbuktu

لە ناوەڕاستی ١٨٠٠دا، سۆفیە جیهادیەکان تیمباکتویان داگیرکرد

and destroyed many non-religious manuscripts.

و زۆربەی دەستنووسە نا ئاینیەکانیان لەناوبرد.

1894, French colonial forces seized control of the city,

لە ١٨٩٤دا هێزی داگیرکەری فەرەنسی شارەکەی داگیرکرد،

stealing even more manuscripts and sending them to Europe.

تەنانەت زۆر دەستنووسیان دزی و بۆ ئەوروپایان نارد.

French became the official language taught in schools,

فەرەنسیش بو بە زمانی ڕەسمی لە خوێندنگەکان،

and new generations in Timbuktu

و نەوە نوێکانی تیمباکتو

couldn’t read the Arabic manuscripts that remained.

ناتوانن ئەو دەستنووسە عه‌رەبیانەی ماونەتنەوە بخوێننەوە.

Through it all, the literary tradition of Timbuktu didn’t die—

سەڕەڕای ئەوە هەموو سەختیەش، نەریتی ئەدەبی تیمباکتوو لەناونەچوو-

it went underground.

چووە ژێر زەوییەوە.

Some families built secret libraries in their homes,

هەندێک خێزان نووسراودانی نهێنیان لە خانووەکانیان دروستکردبوو،

or buried the books in their gardens.

و پەرتووکەکانیان لە باخچەکانیان ناشتبوو.

Others stashed them in abandoned caves or holes in the desert.

هەندێکی دیکە لە ئەشکەوتە پشتگوێخراوەکان یان لە کونەکانی بیابان شاردبویانەوە.

The priceless manuscripts of Timbuktu

ئەو دەستنووسە به‌هادارانەی تیمباکتوو

dispersed to villages throughout the surrounding area,

لە گوندەکانی دەورووبەر بڵاوکرابوونەوە،

where regular citizens guarded them for hundreds of years.

هاونیشتمانیە دڵسۆزەکانی بۆ سەدان ساڵ پاسەوانیان کردوون.

As desertification and war impoverished the region,

هەرکە بەبیابانبوون و جەنگ بوونە هۆی برسیکردنی ناوچەکە

families held on to the ancient books

خانەوادەکانی پارێزگاری لە پەرتووکە کۆنەکان دەکەن

even as they faced desperate poverty and near-starvation.

تەنانەت ئەگەر ڕووبەڕووی هەژاریەکی ناڕه‌حەتکەر و لەبرسا مردن ببنەوە.

Even today, the struggle to protect the books continues.

تەنانەت لەم سەردەمەشدا، خەباتدەکرێت تا پارێزگاری لە بەردەوامی پەرتووکەکان بکرێت.

From the 1980s to the early 2000s,

لە ١٩٨٠ و تا سەرەتاکانی ٢٠٠٠،

Timbuktu scholar Abdel Kader Haidara painstakingly retrieved hidden manuscripts

زانایەکی تیمباکتو بەناوی عبدڵقادر حه‌یده‌ر بەهێواشی و وریایەوە دەستنووسە شاراوەکانی

from all over northern Mali and brought them back to Timbuktu.

كۆكردۆته‌وه‌ لە باکوری مالی و بۆ تیمباکتوو هێناونەتنەوە.

But in 2012, civil war in Mali once again threatened the manuscripts,

بەڵام لە ٢٠١٢دا جەنگی ناخۆیی مالی جارێكی دیکە دەستنووسەکان کەوتنەوە بەر هەڕەشه‌،

most of which were evacuated to nearby Bamako.

زۆربەیان بۆ باماکۆ گوازرانەوە.

Their future remains uncertain,

داهاتوویان بە نادڵنیایی ماوەتەوە،

as they face both human and environmental threats.

چونکە ڕووبەڕووی هەرەشەی مرۆڤ و ژینگە بوونەتەوە.

These books represent our best— and often only—

ئەم پەرتووکانە نوێنەرایەتی باشترینمان و

sources on the pre-colonial history of the region.

سەرچاوەکانی مێژووی داگیرکاری هەرێمەکە دەکەن.

Many of them have never been read by modern scholars,

زۆربەیان تا ئێستا لەلایەن زانایانی هاوچەرخەوە نەخوێندراونەتەوە،

and still more remain lost or hidden in the desert.

و هێشتا زۆریش بە وونی و شاردراوەیی لە بیابان ماونەتنەوە.

At stake in the efforts to protect them is the history they contain—

هەوڵی جدی دەدرێت تا پارێزگاری له‌و مێژووه‌ی لە ناو پەرتووکەکان داهەیە بکرێت-

and the efforts of countless generations to protect that history from being lost.

و هەوڵەکانی نەوەیەکی بێشومار بۆ پارێزگاریکردنی لەم مێژووە لە لەناوچوون.