The hidden treasures of Timbuktu - Elizabeth Cox

Tłumaczenie: Korekta: Ola Królikowska

On the edge of the vast Sahara desert,

Na skraju rozległej Sahary

citizens snuck out of the city of Timbuktu

mieszkańcy Timbuktu wymknęli się z miasta

and took to the wilderness.

i ruszyli w dzicz.

They buried chests in the desert sand, hid them in caves,

Zakopali skrzynie w piaskach pustyni, ukryli je w jaskiniach

and sealed them in secret rooms.

i zamknęli w sekretnych pomieszczeniach.

Inside these chests was a treasure more valuable than gold:

W skrzyniach kryły się skarby cenniejsze niż złoto,

the city’s ancient books.

stare księgi z Timbuktu.

Founded around 1100 CE in what is now Mali,

Założone około 1100 roku n.e. na terenach dzisiejszego Mali

the city of Timbuktu started out as an unremarkable trading post.

Timbuktu było zwykłą osadą handlową,

But its unique location soon changed that.

ale jego położenie szybko to zmieniło.

Timbuktu marked the intersection of two essential trade routes,

Timbuktu leżało na przecięciu dwóch ważnych szlaków handlowych,

where caravans bringing salt across the Sahara

gdzie karawany wiozące sól przez Saharę

met with traders bringing gold from the African interior.

spotykały się z kupcami handlującymi złotem z serca Afryki.

By the late 1300s, these trade routes made Timbuktu rich,

Do XIV wieku te szlaki handlowe dały Timbuktu bogactwo,

and the city’s rulers, the kings of the Mali Empire,

a władcy Timbuktu, królowie Imperium Mali,

built monuments and academies that drew scholars

wznieśli budowle i uniwersytety, które przyciągały uczonych

from Egypt, Spain, and Morocco.

z Egiptu, Hiszpanii i Maroka.

The city’s prime location also made it a target for warlords and conquerors.

Atrakcyjne położenie miasta zrobiło z niego cel dla zbójców i najeźdźców.

As the Mali Empire declined, one of its domains, Songhai,

Gdy Imperium Mali upadło, jedna z jego prowincji, Songhaj,

began to gain power.

zaczęła rosnąć w siłę.

In 1468, the Songhai king conquered Timbuktu,

W 1468 roku król Songhaju podbił Timbuktu,

burning buildings and murdering scholars.

spalił budynki i zabił uczonych.

But in time, intellectual life in the city flourished again.

Ale po pewnym czasie nauka znów zaczęła się rozwijać.

The reign of the second king of the Songhai Empire,

Rządy drugiego króla Imperium Songhaju,

Askia Mohammed Toure,

Askii Mohammeda Toure,

marked the beginning of a golden age in Timbuktu.

wyznaczyły początek złotej ery Timbuktu.

He reversed his predecessor’s regressive policies

Król naprawił szkody wyrządzone przez poprzednika

and encouraged learning.

i wspierał naukę.

The Songhai rulers and most of Timbuktu’s population were Muslim,

Jak większość populacji Timbuktu, władcy Songhaju byli muzułmanami.

and the scholars of Timbuktu studied Islam

Uczeni studiowali tu islam

alongside secular topics like mathematics and philosophy.

oraz świeckie nauki, jak matematyka i filozofia.

In the libraries of Timbuktu,

W bibliotekach Timbuktu

tracts of Greek philosophy stood alongside the writings

greckie traktaty filozoficzne stały

of local historians, scientists, and poets.

obok dzieł lokalnych historyków, uczonych i poetów.

The city’s most prominent scholar, Ahmed Baba,

Najwybitniejszy uczony miasta, Ahmed Baba,

challenged prevailing opinions on subjects

podważał powszechne opinie na tematy

ranging from smoking to slavery.

od palenia po niewolnictwo.

Gold and salt trade had funded the city’s transformation

Handel złotem i solą umożliwiły przemianę miasta

into a center of learning.

w centrum nauki.

Now, the products of that intellectual culture

Owoce tej kultury intelektualnej

became the most sought-after commodity.

stały się bardzo pożądanym towarem.

With paper from faraway Venice

Na papierze z odległej Wenecji

and vibrant ink from local plants and minerals,

kolorowym atramentem z lokalnych roślin i minerałów

the scribes of Timbuktu produced texts in both Arabic

skrybowie z Timbuktu tworzyli teksty po arabsku

and local languages.

oraz w lokalnych językach.

Written in calligraphy and decorated with intricate geometric designs,

Wykaligrafowane i ozdobione misternymi geometrycznymi wzorami,

the books of Timbuktu were in demand among the wealthiest members of society.

księgi z Timbuktu cieszyły się popularnością wśród najbogatszych.

In 1591, the golden age came to an abrupt end

W 1591 roku złota era gwałtownie się zakończyła,

when the Moroccan king captured Timbuktu.

kiedy król Maroka zdobył Timbuktu.

Moroccan forces imprisoned Ahmed Baba and other prominent scholars

Marokańskie siły uwięziły Ahmeda Babę i innych uczonych

and confiscated their libraries.

i przejęły biblioteki.

In the centuries that followed, the city weathered a succession of conquests.

W następnych stuleciach miasto mierzyło się z kolejnymi podbojami.

In the mid-1800s, Sufi Jihadists occupied Timbuktu

W połowie XIX wieku dżihadyści sufi zajęli Timbuktu

and destroyed many non-religious manuscripts.

i zniszczyli wiele niereligijnych manuskryptów.

1894, French colonial forces seized control of the city,

W 1894 roku miasto zajęli Francuzi,

stealing even more manuscripts and sending them to Europe.

wykradając przy tym jeszcze więcej ksiąg, które wywieźli do Europy.

French became the official language taught in schools,

Francuski stał się oficjalnym językiem nauczanym w szkołach,

and new generations in Timbuktu

a nowe pokolenia Timbuktu

couldn’t read the Arabic manuscripts that remained.

nie potrafiły odczytać pozostałych ksiąg.

Through it all, the literary tradition of Timbuktu didn’t die—

Jednak tradycja literacka Timbuktu nie umarła.

it went underground.

Zeszła tylko do podziemia.

Some families built secret libraries in their homes,

Niektóre rodziny stworzyły w domach sekretne biblioteki

or buried the books in their gardens.

albo zakopały książki w ogródkach.

Others stashed them in abandoned caves or holes in the desert.

Inne składowały je w opuszczonych jaskiniach i jamach na pustyni.

The priceless manuscripts of Timbuktu

Bezcenne manuskrypty Timbuktu

dispersed to villages throughout the surrounding area,

rozproszyły się po okolicznych wioskach,

where regular citizens guarded them for hundreds of years.

gdzie zwykli ludzie strzegli ich przez setki lat.

As desertification and war impoverished the region,

Gdy pustynnienie i wojny spustoszyły region,

families held on to the ancient books

rodziny trwały przy księgach

even as they faced desperate poverty and near-starvation.

mimo ubóstwa i grożącej im śmierci głodowej.

Even today, the struggle to protect the books continues.

Walka o ochronę ksiąg trwa do dziś.

From the 1980s to the early 2000s,

Od lat 80. XX wieku do początku XXI wieku

Timbuktu scholar Abdel Kader Haidara painstakingly retrieved hidden manuscripts

uczony z Timbuktu, Abdel Kader Haidara, żmudnie odzyskiwał ukryte manuskrypty

from all over northern Mali and brought them back to Timbuktu.

z całego północnego Mali i sprowadzał je z powrotem do miasta.

But in 2012, civil war in Mali once again threatened the manuscripts,

Ale w 2012 roku wojna domowa w Mali znów zagroziła księgom.

most of which were evacuated to nearby Bamako.

Większość z nich ewakuowano do pobliskiego Bamako.

Their future remains uncertain,

Ich przyszłość pozostaje niepewna.

as they face both human and environmental threats.

Zagrażają im zarówno ludzie, jak i klęski żywiołowe.

These books represent our best— and often only—

Te książki to najlepsze i zarazem jedyne

sources on the pre-colonial history of the region.

źródła o historii regionu sprzed kolonizacji.

Many of them have never been read by modern scholars,

Wielu z nich nigdy nie czytali współcześni badacze,

and still more remain lost or hidden in the desert.

a jeszcze więcej zaginęło albo wciąż jest ukryte na pustyni.

At stake in the efforts to protect them is the history they contain—

Na szali w walce o ich ochronę leży zapisana w nich historia

and the efforts of countless generations to protect that history from being lost.

oraz wysiłki niezliczonych pokoleń, żeby uchronić ją od zapomnienia.