Sara Lewis: The loves and lies of fireflies

Sara Lewis: Tình yêu và sự dối lừa của đom đóm

Translator: Lauren Nguyen Reviewer: Nhu PHAM

As a scientist, and also as a human being,

Là một nhà khoa học đồng thời là một con người,

I've been trying to make myself

tôi muốn mình

susceptible to wonder.

trở nên nhạy cảm với những điều kì diệu.

I think Jason Webley last night called it

Tôi nghĩ rằng Jason Webley khi xưa đã gọi nó là

"conspiring to be part of the magic."

"thỏa hiệp để trở thành một phần của phép màu"

So it's fortunate that my career as a biologist

Vậy nên, sự nghiệp là một nhà sinh học

lets me dive deeply into the lives

đã cho phép tôi mở hồn với cuộc sống

of some truly wondrous creatures

của một trong những sinh vật đẹp nhất

that share our planet:

chung sống với ta trên trái đất này:

fireflies.

đom đóm.

Now, for many of you, I know that fireflies

Với nhiều người trong số các bạn, tôi biết đom đóm

might conjure up some really great memories:

có thể khơi dậy nhiều kỷ niệm

childhood, summertime,

về ấu thơ, về kì nghỉ hè,

even other TED Talks.

thậm chí về cả những bài nói chuyện của TED.

Maybe something like this.

Hay về những cái lọ tựa thế này.

My seduction into the world of fireflies

Sự say mê về thế giới của đom đóm

began when I was back in graduate school.

bắt đầu khi tôi còn ở trường đại học.

One evening, I was sitting out in my backyard

Một đêm nọ khi đang ngồi trong vườn nhà

in North Carolina,

ở Bắc Carolina

and suddenly, these silent sparks

đột nhiên, những đốm sáng lặng lẽ kia

rose up all around me,

hiện lên xung quanh tôi.

and I began to wonder:

Tôi chợt nghĩ:

How do these creatures make light,

Làm thế nào những con vật đó lại phát sáng,

and what's with all this flashing?

và đốm sáng kia để làm gì?

Are they talking to one another?

Trò chuyện với nhau ư?

And what happens after the lights go out?

Chuyện gì sẽ xảy ra khi những đóm đèn ấy tắt?

Tôi may mắn tìm thấy câu trả lời cho một vài trong số những câu hỏi trên

I've been lucky enough to answer

some of these questions

as I've explored this nocturnal world.

khi tìm hiểu về giới động vật.

Now if you've ever seen

Nếu bạn đã từng thấy

or even heard about fireflies,

hay đã từng nghe về đom đóm,

then you'll know how magically they can transform

bạn sẽ biết được điều kì diệu mà nó đem lại

our everyday landscape into something

biến thế giới bình thường của ta thành chốn thiên đường,

ethereal and otherworldly,

and this happens around the globe,

ở mọi khắp nơi trên thế giới,

like this hillside in the Smoky Mountains

như khu vực sườn núi Smoky,

that I saw transformed into a living cascade of light

đã hoá thành một dòng suối sáng

by the eerie glows of these blue ghost fireflies,

nhờ ánh sáng ảo diệu từ những con đom đóm xanh,

or a roadside river that I visited in Japan

Hay khu đường mòn ven sông ở Nhật Bản

as it was giving birth to the slow, floating flashes

khi mà những đốm sáng chập chờn, lập lờ hiện ra

of these Genji fireflies,

từ những con đom đóm Genji,

or in Malaysia, the mangrove trees

hay ở Malaysia, những cây đước

that I watched blossom nightly

nở ra hằng đêm, không phải những bông hoa,

not with flowers

but with the lights of a thousand — (Bleep! Bleep!) — fireflies,

mà là thứ ánh sáng của hàng ngàn con đom đóm,

all blinking together

nhấp nháy với sự đồng điệu đáng ngạc nhiên.

in stunning synchrony.

These luminous landscapes

Những miền chiêm trũng được thắp sáng này

still fill me with wonder,

vẫn làm tôi kinh ngạc

and they keep me connected to the magic

và giữ cho tôi kết nối với sự diệu kỳ

of the natural world.

của thế giới tự nhiên.

And I find it amazing that they're created

Thật tuyệt vời khi ánh sáng đó được tạo ra

by these tiny insects.

bởi chính những sinh vật nhỏ bé này.

In person, fireflies are charming.

Vẻ bề ngoài của đom đóm rất quyến rũ.

They're charismatic.

Chúng hấp dẫn ta.

They've been celebrated in art

Chúng được tôn vinh

and in poetry for centuries.

trong hội họa và thi ca hằng thế kỷ.

As I've traveled around the world,

Đi vòng quanh thế giới,

I've met many thoughtful people

tôi đã gặp nhiều người sâu sắc

who have told me that God put fireflies on Earth

họ nói với tôi rằng Chúa đã gửi đom đóm

for humans to enjoy.

xuống Trái Đất cho con người

Other creatures can enjoy them too.

và những sinh vật khác có thể chiêm ngưỡng.

I think these graceful insects are truly miraculous

Tôi nghĩ sinh vật duyên dáng này là phép nhiệm màu có thực

because they so beautifully illuminate

bởi chúng phát ra thứ ánh sáng tuyệt đẹp,

the creative improvisation of evolution.

bản ứng tấu đầy sáng tạo của tạo hóa.

They've been shaped by two powerful

Chúng được tạo thành từ

evolutionary forces:

hai quy luật tiến hóa đầy quyền năng.

natural selection, the struggle for survival,

chọn lọc tự nhiên, đấu tranh để sinh tồn,

and sexual selection,

và chọn lọc giới tính,

the struggle for reproductive opportunity.

đấu tranh cho cơ hội được sinh sôi.

As a firefly junkie, the past 20 years

Là một người quan sát đom đóm, 20 năm qua

have been quite an exciting ride.

quả là một chặng đường thú vị.

Together with my students at Tufts University

Cùng với những học sinh của mình tại Đại học Tufts

and other colleagues,

và các đồng sự,

we've made lots of new discoveries about fireflies:

chúng tôi đã có nhiều khám phá về đom đóm

their courtship and sex lives,

Quá trình ve vãn và đời sống tình dục,

their treachery and murder.

sự phản bội và tội lỗi của chúng.

Tôi muốn chia sẻ với các bạn hôm nay

So today I'd like to share with you

just a couple of tales that we've brought back

một vài câu chuyện mà chúng tôi đã thu thập được

from our collective adventures

từ những chuyến thám hiểm của mình

into this hidden world.

vào thế giới bị khỏa lấp này.

Fireflies belong to a very beautiful

Đom đóm thuộc một nhóm côn trùng

and diverse group of insects, the beetles.

rất đẹp và đa dạng, nhóm Bọ.

Worldwide, there are more than 2,000 firefly species,

Trên thế giới, có trên 2000 loài đom đóm

and these have evolved remarkably diverse

các loài này ngày càng tiến hóa đa dạng

courtship signals,

về mặt tín hiệu sinh sản,

that is, different ways to find and attract mates.

hay nói cách khác, các hình thức để tìm và hấp dẫn bạn tình.

Around 150 million years ago,

Khoảng 150 nghìn năm trước,

the very first fireflies probably looked like this.

con đom đóm đầu tiên có lẽ giống thế này.

They flew during the daytime

Chúng bay vào ban ngày

and they didn't light up.

và hoàn toàn không phát sáng.

Instead, males used their fantastic antennae

Thay vào đó, con đực dùng râu

to sniff out perfumes given off by their females.

để định vị mùi hương tỏa ra từ con cái.

In other fireflies, it's only the females who light up.

Với các loài đom đóm khác, chỉ có con cái phát sáng.

They are attractively plump and wingless,

Chúng tròn trịa và không có cánh,

so every night, they climb up onto perches

hằng đêm, chúng trèo lên nhành cây

and they glow brightly for hours

phát sáng trong nhiều giờ để thu hút bạn tình,

to attract their flying but unlit males.

những con đực biết bay, nhưng lại không phát sáng.

In still other fireflies, both sexes

Ở các loài khác, cả con đực và cái

use quick, bright flashes to find their mates.

đều sử dụng ánh sáng nhấp nháy để tìm bạn tình.

Here in North America,

Hiện nay ở Bắc Mỹ,

we have more than 100 different kinds of firefly

có đến hơn 100 loài đom đóm

that have the remarkable ability to shine energy

có khả năng phát ra năng lượng

out from their bodies

từ chính cơ thể chúng

in the form of light.

dưới dạng ánh sáng.

How do they do that?

Chúng làm điều đó như thế nào?

It seems totally magical,

Như là phép màu, tín hiệu phát sáng sinh học này

but these bioluminescent signals

arise from carefully orchestrated chemical reactions

được tạo thành từ các phản ứng hóa học

that happen inside the firefly lantern.

xảy ra bên trong bụng đom đóm.

The main star is an enzyme called luciferase,

Nhân tố chính ở đây là một enzim hình sao có tên luciferase,

which in the course of evolution

Trong quá trình tiến hóa,

has figured out a way to wrap its tiny arms

nó bao bọc các cánh nhỏ của mình

around an even smaller molecule called luciferin,

quanh một phân tử nhỏ hơn có tên là luciferin,

in the process getting it so excited

trong quá trình đó nó trở nên hưng phấn

that it actually gives off light.

và sản sinh ra ánh sáng.

Incredible.

Thật kì diệu.

But how could these bright lights

Nhưng làm thế nào thứ ánh sáng này

have benefited some proto-firefly?

có lợi cho đom đóm ?

To answer this question, we need to flip back

Để trả lời, ta cần lật lại

in the family album to some baby pictures.

trong album gia đình một vài hình em bé đom đóm.

Fireflies completely reinvent their bodies as they grow.

Đom đóm tạo mới hoàn toàn cơ thể khi lớn lên.

They spend the vast majority of their lifetime,

Phần lớn cuộc đời chúng, ,

up to two years,

kéo dài cho đến 2 năm

in this larval form.

diễn ra trong cơ thể ấu trùng này.

Their main goal here, like my teenagers,

Mục đích của quá trình, giống như thời niên thiếu

is to eat and grow.

là ăn và lớn lên.

And firefly light first originated

Ánh sáng của đom đóm bắt nguồn

in these juveniles.

từ chính giai đoạn thiếu thời này.

Every single firefly larva can light up,

Mọi ấu trùng đom đóm đều phát sáng

even when their adults can't.

ngay cả khi con trưởng thành không thể.

But what's the point

Nhưng mục đích của việc "làm chuyện để ý" này là gì ?

to being so conspicuous?

Well, we know that these juveniles

Ta biết rằng đom đóm con

make nasty-tasting chemicals

tạo ra một hợp chất khó ngửi

that help them survive their extended childhood,

giúp chúng sống sót qua thời thiên thiếu

so we think these lights first evolved as a warning,

vì vậy, ta cho rằng ánh sáng này được dùng

a neon sign that says, "Toxic! Stay away!"

như đèn neon báo hiệu: " Có độc! Hãy tránh xa"

to any would-be predators.

gửi đến tất cả những kẻ săn mồi tiềm ẩn.

It took many millions of years

Phải mất hàng ngàn năm trước khi thứ ánh sáng rực rỡ đó

before these bright lights

evolved into a smart communication tool

phát triển thành một công cụ liên lạc hữu dụng

that could be used not just to ward off potential predators

được dùng không chỉ để xua đuổi kẻ thù

but to bring in potential mates.

mà còn để quyến rũ bạn tình tương lai.

Driven now by sexual selection,

Được chi phối bởi chọn lọc giới tính,

some adult fireflies

một số con đom đóm trưởng thành

like this proud male

như con đực kiêu hãnh này

evolved a shiny new glow-in-the-dark lantern

phát triển một loại đèn phát sáng mới,

that would let them take courtship

giúp chúng ve vãn bạn tình

to a whole new level.

hiệu quả hơn hẳn.

Những con trưởng thành này chỉ sống vài tuần,

These adults only live a few weeks,

and now they're single-mindedly focused on sex,

và chúng giờ chỉ quan tâm đến sinh sản

that is, on propelling their genes

nhằm di truyền bộ gen

into the next firefly generation.

cho thế hệ sau.

So we can follow this male out into the field

Hãy theo chân con đực này ra cánh đồng

as he joins hundreds of other males

nơi nó hòa cùng hàng trăm con đực khác

who are all showing off their new courtship signals.

phát đi tín hiệu giao phối của mình.

Thật tuyệt vời khi nghĩ rằng màn trình diễn ánh sáng

It's amazing to think that the luminous displays

we admire

mà ta hằng ngưỡng mộ

here and in fact everywhere around the world

nơi đây và trên khắp địa cầu

are actually the silent love songs

thực tế là bài ca tình yêu tĩnh lặng

of male fireflies.

của đom đóm đực.

They're flying and flashing their hearts out.

Chúng bay và phát sáng trái tim mình.

I still find it very romantic.

Tôi vẫn thấy điều đó thật lãng mạn.

But meanwhile, where are all the females?

Nhưng trong lúc đó, con cái ở đâu?

Well, they're lounging down below

Chúng dạo ở bên dưới,

surveying their options.

quan sát các lựa chọn.

They have plenty of males to choose from,

Chúng có nhiều con đực để chọn lựa,

and these females turn out to be very picky.

và những con cái hóa ra rất kén chọn.

When a female sees a flash

Khi một con cái nhìn thấy ánh đèn

from an especially attractive male,

từ một con đực đặc biệt hấp dẫn,

she'll aim her lantern in his direction,

nó sẽ hướng đèn của mình về đối phương

and give him a flash back.

và ra đèn đáp lại.

It's her "come hither" sign.

Đây là tín hiệu "lại gần hôn em" của cô ta.

So he flies closer and he flashes again.

Cậu chàng tiến lại và nháy đèn đáp trả.

If she still likes him,

Nếu con cái vẫn thích nó,

they'll strike up a conversation.

chúng sẽ bắt đầu một cuộc trò chuyện.

These creatures speak their love

Loài sinh vật này nói lên tình yêu

in the language of light.

bằng ngôn ngữ ánh sáng.

So what exactly do these females consider sexy?

Vậy thì những yếu tố nào mà con cái cho là "quyến rũ"?

We decided to conduct some firefly opinion polls

Chúng tôi đã tiến hành một số buổi biểu quyết cho đom đóm.

to find out.

When we tested females using blinking LED lights,

Khi kiểm tra đom đóm cái bằng đèn LED,

we discovered they prefer males

chúng tôi phát hiện con cái

who give longer-lasting flashes.

thích các con đực nhấp nháy lâu hơn.

(Laughter) (Applause)

( Vỗ tay)

I know you're wondering,

Tôi biết các bạn đang tự hỏi,

what gives these males their sex appeal?

điều gì làm những con đực này hấp dẫn ?

Now we get to see what happens

Giờ hãy xem điều gì sẽ diễn ra khi ánh đèn này tắt.

when the lights go out.

Điều đầu tiên ta nhận ra

The first thing we discovered

is that once a male and female hook up like this,

là một khi con đực và con cái kết đôi,

they stay together all night long,

chúng sẽ bên nhau cả đêm dài,

and when we looked inside

khi nhìn vào bên trong

to see what might be happening,

xem chuyện đang diễn ra,

we discovered a surprising new twist

ta phát hiện sự biến đổi bất ngờ

to firefly sex.

trong tình dục của đom đóm.

While they're mating,

Khi giao hợp,

the male is busy giving the female

con đực gửi cho con cái

not just his sperm

không chỉ tinh trùng

but also a nutrient-filled package

mà còn một túi chất dinh dưỡng

called a nuptial gift.

như là quà cưới.

We can zoom in to look more closely

Ta có thể quan sát kĩ hơn

inside this mating pair.

cặp giao phối này.

We can actually see the gift —

Ta có thể thấy món qua đó-

it's shown here in red —

Nó có màu đỏ trong hình này-

as it's being passed from the male to the female.

khi được chuyển từ con đực sang con cái.

What makes this gift so valuable

Thứ làm món quà này cực quý giá

is that it's packed with protein

là bởi nó chứa đầy protein

that the female will use to provision her eggs.

thứ mà con cái dùng để nuôi dưỡng trứng.

So females are keeping their eyes on this prize

Vì vậy, con cái rất để tâm đến phần thưởng này

as they size up potential mates.

khi đánh giá con đực tiềm năng.

We discovered that females use male flash signals

Chúng tôi phát hiện con cái dựa vào tín hiệu của con đực

to try to predict which males

để dự đoán con đực nào

have the biggest gifts to offer,

có túi quà lớn nhất

because this bling helps the female lay more eggs

vì thứ quý giá này giúp con cái đẻ nhiều trứng hơn

and ultimately launch more of her own offspring

và cuối cùng là sinh ra nhiều con hơn

into the next generation.

cho thế hệ tiếp sau.

So it's not all sweetness and light.

Không chỉ có ngọt ngào và ánh sáng.

Firefly romance is risky.

Tình yêu của đom đóm còn mang đầy rủi ro.

For the most part, these adult fireflies

Đom đóm trưởng thành

don't get eaten because like their juveniles

thường không dễ bị xơi tái vì như thời niên thiếu

they can manufacture toxins that are repellent

chúng có thể sản xuất hợp chất có mùi khó chịu

to birds and other insectivores,

đối với chim và các loài ăn côn trùng khác,

but somewhere along the line,

nhưng trong quá trình sống,

one particular group of fireflies

một nhóm đóm đóm nào đó

somehow lost the metabolic machinery

mất đi bộ máy chuyển hoá

needed to make their own protective toxins.

cần có để sản xuất ra hoạt chất bảo vệ.

This evolutionary flaw,

Sai sót của tạo hóa này

which was discovered by my colleague Tom Eisner,

được đồng nghiệp của tôi Tom Eisner phát hiện ra,

has driven these fireflies

đã khiến những con đom đóm

to take their bright lights out into the night

chiếu ánh sáng rực rỡ vào bầu trời

with treacherous intent.

với ý định bất chính.

Dubbed "femme fatales"

Được một đồng nghiệp khác, Jim Lloyd, dịch là

by Jim Lloyd, another colleague,

"người đàn bà quyến rũ"

these females have figured out how to target

các con cái này tìm cách nhắm đến

the males of other firefly species.

con đực khác loài.

Cuộc săn bắt đầu với kẻ săn mồi

So the hunt begins with the predator —

she's shown here in the lower left —

con cái này ở góc dưới bên trái,

where she's sitting quietly

nằm lặng lẽ

and eavesdropping on the courtship conversation

và nghe lỏm cuộc đối thoại tình yêu

of her intended prey,

của con mồi tương lai,

and here's how it might go.

và đây là điều có thể diễn ra

First the prey male flashes, "Do you love me?"

Đầu tiên, con mồi đực nhấp nháy :"Em có yêu anh không?"

His own female responds, "Maybe."

Con cái của nó đáp lại: "Có lẽ."

So then he flashes again.

Vậy nên cậu chàng nháy sáng lại.

But this time, the predator sneaks in a reply

Nhưng lần này, kẻ đi săn tuồn vào câu trả lời

that cleverly mimics exactly what the other female just said.

lặp lại một cách thông minh và chính xác lời con cái kia vừa nói.

She's not looking for love: she's looking for toxins.

Con cái này không tìm tình yêu, nó tìm chất độc.

If she's good, she can lure this male close enough

Nếu xuất sắc, cô ta có thể lừa con đực lại đủ gần

to reach out and grab him,

để vươn ra và tóm lấy nó,

and he's not just a light snack.

và con đực đâu chỉ là bữa ăn nhẹ.

Over the next hour, she slowly

Vài giờ tiếp theo, cô ả chậm rãi

exsanguinates this male

hút máu con mồi

leaving behind just some gory remains.

chừa lại vài vệt máu.

Không có khả năng tạo ra chất độc của riêng mình,

Unable to make their own toxins,

these females resort to drinking the blood

những con cái này chỉ có lựa chọn là hút máu

of other fireflies to get these protective chemicals.

những con đom đóm khác để lấy các hóa chất bảo vệ này.

So a firefly vampire,

Thế nên, một con đom đóm ma-cà-rồng,

brought to you by natural selection.

được sinh ra dựa trên chọn lọc tự nhiên.

We still have a lot to learn about fireflies,

Vẫn có nhiều điều để học từ đom đóm

but it looks like many stories will remain untold,

nhưng có vẻ còn rất nhiều câu chuyện chưa kể,

because around the world, firefly populations

bởi trên thế giới, số lượng đom đóm

are blinking out.

đang giảm dần.

The main culprit: habitat loss.

Nguyên nhân chính là do: mất môi trường sinh sống

Pretty much everywhere, the fields and forests,

Khắp nơi, đồng bằng và rừng

the mangroves and meadows that fireflies need to survive,

rừng ngập mặn và đồng cỏ, nơi ở của đom đóm

are giving way to development and to sprawl.

đang bị loại bỏ để phục vụ cho phát triển và đô thị hóa.

Here's another problem: we've conquered darkness,

Một vấn đề khác: ta chinh phục bóng tối,

but in the process, we spill so much extra light out into the night

cùng với việc thêm vào quá nhiều ánh sáng cho bầu trời

that it disrupts the lives of other creatures,

làm gián đoạn sự sống của các loài khác,

and fireflies are especially sensitive to light pollution

đom đóm cực kỳ nhạy cảm với ô nhiễm ánh sáng

because it obscures the signals

bởi nó che lấp ánh sáng

that they use to find their mates.

mà đom đóm dùng để tìm bạn tình.

Do we really need fireflies?

Ta có thực sự cần đom đóm?

After all, they're just one tiny bit

Rốt cuộc thì, ta chỉ là một mẩu nhỏ

of Earth's biodiversity.

của sinh quyển trên Trái Đất.

Yet every time a species is lost,

Nhưng mỗi khi một loài mất đi,

it's like extinguishing a room full of candles

nó giống như thổi tắt một buồng đầy ánh nến

one by one.

từng cái, từng cái một.

Bạn có thể không nhận ra

You might not notice

when the first few flames flicker out,

khi những đốm sáng đầu tiên tắt,

but in the end, you're left sitting in darkness.

nhưng cuối cùng, bạn sẽ bị bỏ rơi trong bóng tối.

As we work together to craft a planetary future,

Khi hợp tác để tạo nên tương lai cho Trái Đất này,

I hope we can find a way

tôi mong ta sẽ tìm được cách

to keep these bright lights shining.

để giữ những đốm này sáng mãi.

Thank you.

Xin cảm ơn.

(Applause)

( Vỗ tay)