Carl Schoonover: How to look inside the brain

Translator: Ermira Kusari Reviewer: Dita Bytyci

This is a thousand-year-old drawing of the brain.

Ky është një vizatim 100 vjecar i trurit.

It's a diagram of the visual system.

Eshtë një diagram i sistemit pamor.

And some things look very familiar today.

Dhe disa gjëra duken mjaft të njohura ne ditën e sotme.

Two eyes at the bottom, optic nerve flowing out from the back.

Dy sy poshtë, një nerv optik që rrjedh nga prapa.

There's a very large nose

Një hundë e madhe

that doesn't seem to be connected to anything in particular.

që nuk duket të jetë e lidhur me ndonjë gjë në vecanti.

And if we compare this

Dhe nëse krahasojmë këtë

to more recent representations of the visual system,

me pasqyrime më të reja të sistemit pamor,

you'll see that things have gotten substantially more complicated

do të shihni se gjërat janë ndërlikuar

over the intervening thousand years.

gjatë 1000 viteve të kaluara.

And that's because today we can see what's inside of the brain,

Dhe kjo ndodh sepse sot ne mund të shohim se cfarë ka brenda trurit tonë

rather than just looking at its overall shape.

për ndryshim nga forma e tij e jashtme.

Imagine you wanted to understand how a computer works

Imagjinoni sikur dëshorini të kuptoni se si funksionon një kompjuter

and all you could see was a keyboard, a mouse, a screen.

dhe e tëra që mund të përdorni është një tastierë, një mi (maus), dhe ekrani.

You really would be kind of out of luck.

Kjo do të ishte shumë e vështirë.

You want to be able to open it up, crack it open,

Ke nevojë ta hapësh,

look at the wiring inside.

të shikosh instalimin elektrik përbrenda.

And up until a little more than a century ago,

Dhe deri pak para shekullit të kaluar

nobody was able to do that with the brain.

askush nuk mundi ta bënte atë me trurin.

Nobody had had a glimpse of the brain's wiring.

Askush nuk kishte parë lidhjet brenda trurit.

And that's because if you take a brain out of the skull

Dhe kjo ndodh sepse po ta heqësh trurin nga kafka

and you cut a thin slice of it,

dhe të presësh një copëz të hollë

put it under even a very powerful microscope,

dhe ta vendosësh nën një mikroskop të shkëlqyer,

there's nothing there.

nuk mund të shofësh asgjë.

It's gray, formless.

Eshtë ngjyrë hiri, pa formë.

There's no structure. It won't tell you anything.

Nuk ka strukturë. Nuk të tegon dot gjë.

And this all changed in the late 19th century.

Dhe e tërë kjo ndryshoi ne fund të shekullit të 19-të.

Suddenly, new chemical stains for brain tissue were developed

Papritur, njolla të reja kimike pë indet e trurit u krijuan

and they gave us our first glimpses at brain wiring.

dhe na dhanë mundësine të shohim lidhjet brenda trurit.

The computer was cracked open.

Më në fund, kompjuteri ishte hapur.

So what really launched modern neuroscience

Ajo cfarë i dha nismën neuroshkencës moderne

was a stain called the Golgi stain.

ishte një njollë e quajtur njolla e Golgit.

And it works in a very particular way.

Dhe fnsksionon në një mënyrë shumë të vecantë.

Instead of staining all of the cells inside of a tissue,

Në vend se të njollos të gjitha qelizat brenda një indi,

it somehow only stains about one percent of them.

disi njollos vetëm 1% të tyre.

It clears the forest, reveals the trees inside.

E pastron malin, njerr në shesh pemët pvrbrenda.

If everything had been labeled, nothing would have been visible.

Po qe se cdo gjë do të ishte etiketuar, asgjë nuk do të shihej.

So somehow it shows what's there.

Kështu në njafarë mënyre shfaq se cfarë ndodhet aty.

Spanish neuroanatomist Santiago Ramon y Cajal,

Neuroanatomisti spanjoll Santiago Ramon y Cajal,

who's widely considered the father of modern neuroscience,

i cili konsiderohet si babai i neuroshkencës moderne,

applied this Golgi stain, which yields data which looks like this,

aplikoi këtë njollë, që ofron të dhëna që duken kështu,

and really gave us the modern notion of the nerve cell, the neuron.

dhe në të vvrtet na dha neve përfytyrimin modern të qelizës nervore, neuronit.

And if you're thinking of the brain as a computer,

Nëse e mendoni trurit si një kompjuter,

this is the transistor.

ky është tranzistori.

And very quickly Cajal realized

Dhe shumë shpejt Cajal e kuptoi

that neurons don't operate alone,

që neuronet nuk funsionojnë të vetme,

but rather make connections with others

por në faks krijojnë lidhje me të tjerët

that form circuits just like in a computer.

duke formuar kështu qarqe sikur në kompjuter.

Today, a century later, when researchers want to visualize neurons,

Sot, një shekull më vonë, kur hulumtuesit duan të përfytyrojnë neuronet,

they light them up from the inside rather than darkening them.

ata i ndrisin nga përbrenda në vend se t'i hijezojnë.

And there's several ways of doing this.

Dhe ka shumë mënyra për të bërë këtë.

But one of the most popular ones

Mirëpo më e përhapura

involves green fluorescent protein.

përfshinë proteinën e gjelbër floureshente.

Now green fluorescent protein,

Proteina e gjelbër floureshente,

which oddly enough comes from a bioluminescent jellyfish,

që cuditërisht rrjedh nga nga një kandil deti që ka aftësi të prodhojë dritë,

is very useful.

është shumë e dobishme.

Because if you can get the gene for green fluorescent protein

sepse po qe se arrin të izolosh gjenin për proteinën e gjelbër floureshente

and deliver it to a cell,

dhe ta përcosh tek një qelizë,

that cell will glow green --

ajo qelizë do të shkëlqej gjelbër --

or any of the many variants now of green fluorescent protein,

ose cilado prej shumë llojeve të proteinës së gjelbër floureshente që gjinden sot,

you get a cell to glow many different colors.

mund të bësh që qeliza të shkëlqej cfarëdo ngjyre.

And so coming back to the brain,

Të kthehemi prap tek truri,

this is from a genetically engineered mouse called "Brainbow."

kjo është nga një mi i inxhinieruar gjenetikisht i quajtur "Ylberi."

And it's so called, of course,

Dhe quhet ashtu

because all of these neurons are glowing different colors.

sepse të gjitha këto neurone japin shkëlqime me ngjyra të ndryshme.

Now sometimes neuroscientists need to identify

Nganjëherë shkencëtarët kanë nevojë to identifikojnë

individual molecular components of neurons, molecules,

përbërës molekular individual të neuroneve, molekulave,

rather than the entire cell.

dhe jo tërë qelizën.

And there's several ways of doing this,

Ka disa mënyra për të bërë këtë,

but one of the most popular ones

mirëpo më e përdorura

involves using antibodies.

ka të bëjë me përdorimin e antitrupave.

And you're familiar, of course,

Ju i njihni

with antibodies as the henchmen of the immune system.

antitrupat si banditë të sistemit imunitar.

But it turns out that they're so useful to the immune system

Mirëpo del se ata janë të dobishëm për sistemin imunitar

because they can recognize specific molecules,

sepse mund të njohin molekula të vecanta,

like, for example, the coat protein

si p.sh. proteinën që përmban udhëzimet

of a virus that's invading the body.

e një virusi që po sulmon trupin.

And researchers have used this fact

Hulumtuesit e kanë përdorur këtë fakt

in order to recognize specific molecules inside of the brain,

për të dalluar molekula specifike brenda trurit,

recognize specific substructures of the cell

për të dalluar nënstruktura të vecanta të qelizës

and identify them individually.

dhe t'i identifikojnë ato individualisht.

And a lot of the images I've been showing you here are very beautiful,

Shumica e imazheve që ju kam shpalosur sot këtu janë të bukura,

but they're also very powerful.

por në të njëjtën kohë janë të fuqishme.

They have great explanatory power.

Kanë një fuqi shpjeguese të madhe.

This, for example, is an antibody staining

Kjo, p.sh. është një njollë antitrupi

against serotonin transporters in a slice of mouse brain.

kundër transportuesve të serotoninës në një fetë të trurit të miut.

And you've heard of serotonin, of course,

Ju me siguri keni dëgjuar për serotoninën,

in the context of diseases like depression and anxiety.

në kontekst të sëmundjeve sic janë depresioni dhe ankthi.

You've heard of SSRIs,

Keni dëgjuar për SSRI,

which are drugs that are used to treat these diseases.

ilace që përdoren për të mjekuar këto sëmundje.

And in order to understand how serotonin works,

Për të kuptuar se si funksionon serotonina,

it's critical to understand where the serontonin machinery is.

është thelbësore të kuptosh ku ndodhet makineria e serotoninës.

And antibody stainings like this one

Njollosje të antitrupa si në këtë rast

can be used to understand that sort of question.

mund të përdoret për të kuptuar më mirë këtë pyetje.

I'd like to leave you with the following thought:

Dua të ju lë me këtë mendim:

Green fluorescent protein and antibodies

Proteina e gjelbër floureshente dhe antitrupat

are both totally natural products at the get-go.

janë produkte natyrale në fillim.

They were evolved by nature

Ato evoluan nga natyra

in order to get a jellyfish to glow green for whatever reason,

në mënyrë që të bejnë kandilin e detit të shkëlqej gjelbër për kushedi se cfarë arsye,

or in order to detect the coat protein of an invading virus, for example.

ose në mënyrë që të zbulojnë proteinën ushëzuese të një virusi pushtues, p.sh.

And only much later did scientists come onto the scene

U morri shumë kohë shkencëtarëve të arrijnë tek një përfundim

and say, "Hey, these are tools,

dhe të thonë "Hej, këto janë mjete,

these are functions that we could use

këto janë funksione që ne mund t'i përdorim

in our own research tool palette."

në paletën tonë të mjeteve të hulumtimit."

And instead of applying feeble human minds

Në vend se të përdorin mendjen e pafuqishme njerëzore

to designing these tools from scratch,

për të dizajnuar këto mjete nga zeroja,

there were these ready-made solutions right out there in nature

në natyrë tashmë ekzistonin këto mjete të gatshme

developed and refined steadily for millions of years

të zhvilluara dhe rafinuara në mënyrë të qëndrueshme gjatë miliona vitesh

by the greatest engineer of all.

nga inxhinieri më i mirë.

Thank you.

Faleminderit.

(Applause)

(Duartrokitje)