Why fascism is so tempting -- and how your data could power it | Yuval Noah Harari

Tłumaczenie: Bartłomiej Mełnicki Korekta: Rysia Wand

Hello, everyone.

Witajcie.

It's a bit funny, because I did write that humans will become digital,

Śmiesznie się składa, niedawno pisałem, że ludzkość stanie się cyfrowa,

but I didn't think it will happen so fast

ale nie sądziłem, że aż tak szybko,

and that it will happen to me.

a tym bardziej że spotka mnie osobiście.

But here I am, as a digital avatar,

Jednak jestem tutaj z wami

jako cyfrowy awatar, więc zaczynajmy.

and here you are, so let's start.

And let's start with a question.

Zacznijmy od pytania.

How many fascists are there in the audience today?

Ilu mamy dzisiaj faszystów na sali?

(Laughter)

(Śmiech)

Well, it's a bit difficult to say,

Trudno powiedzieć,

because we've forgotten what fascism is.

bo zapomnieliśmy, czym jest faszyzm.

People now use the term "fascist"

Słowo "faszysta" traktuje się dzisiaj

as a kind of general-purpose abuse.

jako uniwersalną obelgę.

Or they confuse fascism with nationalism.

Myli się faszyzm z nacjonalizmem.

So let's take a few minutes to clarify what fascism actually is,

Zastanówmy się przez chwilę, czym właściwie jest faszyzm

and how it is different from nationalism.

i czym różni się od nacjonalizmu.

The milder forms of nationalism have been among the most benevolent

Łagodne formy nacjonalizmu można zaliczyć

do najbardziej dobrotliwych ludzkich tworów.

of human creations.

Nations are communities of millions of strangers

Narody są społecznościami milionów obcych sobie ludzi,

who don't really know each other.

właściwie nieznajomych.

For example, I don't know the eight million people

Przykładowo, nie znam tych 8 milionów ludzi,

who share my Israeli citizenship.

z którymi dzielę izraelskie obywatelstwo.

But thanks to nationalism,

Lecz dzięki nacjonalizmowi

we can all care about one another and cooperate effectively.

możemy wzajemnie troszczyć się o siebie i efektywnie współpracować.

This is very good.

To bardzo dobrze.

Some people, like John Lennon, imagine that without nationalism,

Niektórzy, jak John Lennon, wyobrażali sobie, że bez nacjonalizmu

the world will be a peaceful paradise.

świat będzie pacyfistycznym rajem.

But far more likely,

Niestety, najprawdopodobniej

without nationalism, we would have been living in tribal chaos.

bez nacjonalizmu żylibyśmy w plemiennym chaosie.

If you look today at the most prosperous and peaceful countries in the world,

Obecnie w najlepiej prosperujących, pokojowo nastawionych krajach,

countries like Sweden and Switzerland and Japan,

jak Szwecja, Szwajcaria i Japonia,

you will see that they have a very strong sense of nationalism.

widać bardzo silny duch nacjonalizmu.

In contrast, countries that lack a strong sense of nationalism,

I na odwrót – tam, gdzie poczucie tożsamości narodowej jest słabe,

like Congo and Somalia and Afghanistan,

jak w Kongo, Somalii lub Afganistanie,

tend to be violent and poor.

częściej napotykamy przemoc i biedę.

So what is fascism, and how is it different from nationalism?

Zatem, czym jest faszyzm i co różni go od nacjonalizmu?

Well, nationalism tells me that my nation is unique,

Nacjonalizm mówi mi, że mój naród jest wyjątkowy

and that I have special obligations towards my nation.

że ma mam wobec niego specjalne zobowiązania.

Fascism, in contrast, tells me that my nation is supreme,

Faszyzm dla odmiany mówi, że mój naród przewyższa inne

and that I have exclusive obligations towards it.

i że mam służyć wyłącznie jemu.

I don't need to care about anybody or anything other than my nation.

Nie muszę przejmować się nikim ani niczym prócz własnego narodu.

Usually, of course, people have many identities

Ludzie zazwyczaj, rzecz jasna, mają wiele tożsamości

and loyalties to different groups.

i poczuwają się do lojalności wobec różnych grup.

For example, I can be a good patriot, loyal to my country,

Przykładowo, mogę być dobrym patriotą, wiernym swojemu krajowi,

and at the same time, be loyal to my family,

jednocześnie będąc lojalnym wobec swojej rodziny,

my neighborhood, my profession,

sąsiadów, etyki mojego zawodu,

humankind as a whole,

ludzkości jako takiej,

truth and beauty.

wierny prawdzie i pięknu.

Of course, when I have different identities and loyalties,

Oczywiście, kiedy mamy różne tożsamości i wynikające z nich zobowiązania,

it sometimes creates conflicts and complications.

czasami pojawiają się konflikty i komplikacje.

But, well, who ever told you that life was easy?

Ale czy ktoś mówił, że życie będzie łatwe?

Life is complicated.

Życie jest skomplikowane.

Deal with it.

Pogódź się z tym.

Fascism is what happens when people try to ignore the complications

Faszyzm pojawia się, kiedy ludzie próbują ignorować komplikacje

and to make life too easy for themselves.

i szukać dla siebie zbyt prostych rozwiązań.

Fascism denies all identities except the national identity

Faszyzm odrzuca wszystkie tożsamości poza identyfikacją z narodem,

and insists that I have obligations only towards my nation.

twierdząc, że jedynym obowiązkiem jest służba narodowi.

If my nation demands that I sacrifice my family,

Jeśli mój naród żąda, abym poświęcił rodzinę,

then I will sacrifice my family.

poświęcę rodzinę.

If the nation demands that I kill millions of people,

Jeśli naród domaga się, abym zabił miliony ludzi,

then I will kill millions of people.

zabiję miliony ludzi.

And if my nation demands that I betray truth and beauty,

A gdy mój naród zażąda, abym zdradził idee prawdy i piękna,

then I should betray truth and beauty.

powinienem odrzucić prawdę i piękno.

For example, how does a fascist evaluate art?

Spójrzmy, jak faszysta ocenia sztukę?

How does a fascist decide whether a movie is a good movie or a bad movie?

Który film w oczach faszysty jest dobry, a który zły?

Well, it's very, very, very simple.

Jest to bardzo, ale to bardzo proste.

There is really just one yardstick:

Jest tylko jedna miara:

if the movie serves the interests of the nation,

jeżeli film przysłuży się dobru narodu,

it's a good movie;

jest to film dobry;

if the movie doesn't serve the interests of the nation,

jeśli zaś stoi w sprzeczności z narodowym interesem,

it's a bad movie.

jest to film zły.

That's it.

To wszystko.

Similarly, how does a fascist decide what to teach kids in school?

Podobnie – jaki program nauczania dzieci stworzy faszysta?

Again, it's very simple.

Znowu, to bardzo proste.

There is just one yardstick:

Jedna miara.

you teach the kids whatever serves the interests of the nation.

Cała edukacja dzieci ma służyć interesom narodu.

The truth doesn't matter at all.

Prawda nie ma żadnego znaczenia.

Now, the horrors of the Second World War and of the Holocaust remind us

Okropności II wojny światowej i Holokaustu przypominają

of the terrible consequences of this way of thinking.

o straszliwych konsekwencjach tego sposobu myślenia,

But usually, when we talk about the ills of fascism,

Jednak gdy mówimy o wynaturzeniach faszyzmu,

we do so in an ineffective way,

robimy to nieskutecznie

because we tend to depict fascism as a hideous monster,

przez skłonność do przedstawiania faszyzmu jako odpychającego monstrum,

without really explaining what was so seductive about it.

bez prób wyjaśnienia, na czym polega jego zgubny urok.

It's a bit like these Hollywood movies that depict the bad guys --

Trochę przypomina to hollywoodzkie filmy, przedstawiające antybohaterów

Voldemort or Sauron or Darth Vader --

jak Voldemort, Sauron lub Darth Vader,

as ugly and mean and cruel.

jako paskudnych, wrednych i okrutnych.

They're cruel even to their own supporters.

Znęcają się nawet nad własnymi stronnikami.

When I see these movies, I never understand --

Oglądając te filmy, nigdy nie mogłem zrozumieć,

why would anybody be tempted to follow a disgusting creep like Voldemort?

co mogło kogokolwiek skusić do popierania tak oślizgłej kreatury jak Voldemort?

The problem with evil is that in real life,

W rzeczywistości problem ze złem polega na tym,

evil doesn't necessarily look ugly.

że zło niekoniecznie jest odpychające.

It can look very beautiful.

Może przybrać piękną powłokę.

This is something that Christianity knew very well,

Doskonale rozumieli to chrześcijanie,

which is why in Christian art, as [opposed to] Hollywood,

dlatego w sztuce sakralnej, odwrotnie niż w Hollywood,

Satan is usually depicted as a gorgeous hunk.

Szatan przedstawiany jest jako powabny przystojniak.

This is why it's so difficult to resist the temptations of Satan,

Dlatego tak trudno jest oprzeć się jego pokusom

and why it is also difficult to resist the temptations of fascism.

i dlatego tak trudno nie ulec pokusom faszyzmu.

Fascism makes people see themselves

Faszyzm sprawia, że ludzie widzą się

as belonging to the most beautiful and most important thing in the world --

jako część najpiękniejszej i najważniejszej rzeczy na świecie:

the nation.

narodu.

And then people think,

Myślą:

"Well, they taught us that fascism is ugly.

"Uczono nas, że faszyzm jest odrażający,

But when I look in the mirror, I see something very beautiful,

lecz kiedy patrzę w lustro, widzę coś niezwykle pięknego,

so I can't be a fascist, right?"

więc nie mogę być faszystą, prawda?".

Wrong.

Wprost przeciwnie.

That's the problem with fascism.

Na tym właśnie polega problem.

When you look in the fascist mirror,

Kiedy patrzysz w lustro faszyzmu,

you see yourself as far more beautiful than you really are.

twoje odbicie jest znacznie piękniejsze niż prawdziwy ty.

In the 1930s, when Germans looked in the fascist mirror,

W latach trzydziestych XX wieku, kiedy Niemcy spojrzeli w lustro faszyzmu,

they saw Germany as the most beautiful thing in the world.

ich kraj wydał im się najpiękniejszy na świecie.

If today, Russians look in the fascist mirror,

Dzisiaj gdy Rosjanie spojrzą w lustro faszyzmu,

they will see Russia as the most beautiful thing in the world.

Rosja wyda im się najpiękniejsza na świecie.

And if Israelis look in the fascist mirror,

Gdy Izraelczycy zerkną w lustro faszyzmu,

they will see Israel as the most beautiful thing in the world.

Izrael wyda im się najpiękniejszy na świecie.

This does not mean that we are now facing a rerun of the 1930s.

Nie znaczy to, że grozi nam powtórka lat 30.

Fascism and dictatorships might come back,

Faszyzm i dyktatury mogą powrócić,

but they will come back in a new form,

lecz wrócą w nowej postaci,

a form which is much more relevant

w formie znacznie odpowiedniejszej

to the new technological realities of the 21st century.

dla realiów technologicznych XXI wieku.

In ancient times,

W zamierzchłych czasach

land was the most important asset in the world.

ziemia była najważniejszym na świecie zasobem.

Politics, therefore, was the struggle to control land.

Polityka zatem polegała na zmaganiach o kontrolę terytorium.

And dictatorship meant that all the land was owned by a single ruler

Dyktatura oznaczała, że wszystkie ziemie należały do jednego władcy

or by a small oligarch.

lub mniejszego oligarchy.

And in the modern age, machines became more important than land.

Wraz z uprzemysłowieniem maszyny stały się ważniejsze niż ziemia.

Politics became the struggle to control the machines.

Areną zmagań politycznych stała się kontrola nad przemysłem.

And dictatorship meant

Dyktaturą zaczęło być

that too many of the machines became concentrated

skupienie zbyt dużej części przemysłu

w rękach rządu lub nielicznej elity.

in the hands of the government or of a small elite.

Now data is replacing both land and machines

Dzisiaj zbiory danych wypierają i ziemię i przemysł

as the most important asset.

z roli kluczowego zasobu.

Politics becomes the struggle to control the flows of data.

Siłą polityczną stało się panowanie nad przepływem informacji.

And dictatorship now means

Dyktaturą zaś jest teraz

that too much data is being concentrated in the hands of the government

gromadzenie zbyt wielu danych przez rząd

or of a small elite.

lub nieliczną elitę.

The greatest danger that now faces liberal democracy

Największym współczesnym zagrożeniem dla liberalnej demokracji

is that the revolution in information technology

jest to, że przełomy w informatyce

will make dictatorships more efficient than democracies.

zwiększą wydajność dyktatur w porównaniu z demokracjami.

In the 20th century,

W dwudziestym wieku

democracy and capitalism defeated fascism and communism

demokracja i kapitalizm pokonały faszyzm i komunizm,

because democracy was better at processing data and making decisions.

gdyż ustrój demokratyczny lepiej przetwarzał dane i podejmował decyzje.

Given 20th-century technology,

Przy dwudziestowiecznej technologii

it was simply inefficient to try and concentrate too much data

po prostu nie opłacało się gromadzić zbyt wielu danych

and too much power in one place.

i władzy w jednym miejscu.

But it is not a law of nature

Lecz nie jest prawem natury,

that centralized data processing is always less efficient

że scentralizowana obróbka informacji jest zawsze mniej wydajna

than distributed data processing.

niż przetwarzanie rozproszone.

With the rise of artificial intelligence and machine learning,

Pojawienie się sztucznej inteligencji i uczenia maszynowego

it might become feasible to process enormous amounts of information

umożliwi przetwarzanie ogromnej ilości informacji

very efficiently in one place,

bardzo wydajnie w jednym miejscu,

to take all the decisions in one place,

żeby tam podejmować wszystkie decyzje.

and then centralized data processing will be more efficient

Wtedy scentralizowane przetwarzanie informacji

than distributed data processing.

będzie skuteczniejsze od rozproszonego.

And then the main handicap of authoritarian regimes

Największa słabość reżimów autorytarnych

in the 20th century --

dwudziestego wieku,

their attempt to concentrate all the information in one place --

ich dążenie do skupienia wszystkich informacji w jednym miejscu,

it will become their greatest advantage.

stanie się ich największą przewagą.

Another technological danger that threatens the future of democracy

Kolejną technologiczną groźbą wiszącą nad przyszłością demokracji

is the merger of information technology with biotechnology,

jest połączenie technologii informatycznych z biotechnologią,

which might result in the creation of algorithms

skutkiem czego może być powstanie algorytmów,

that know me better than I know myself.

które będą wiedzieć o mnie więcej, niż ja sam.

And once you have such algorithms,

Gdy takie algorytmy staną się dostępne,

an external system, like the government,

jakaś instytucja, przykładowo rząd,

cannot just predict my decisions,

nie tylko będzie mogła przewidzieć moje decyzje,

it can also manipulate my feelings, my emotions.

ale również manipulować moimi odczuciami i emocjami.

A dictator may not be able to provide me with good health care,

Dyktator być może nie będzie umiał zapewnić mi przyzwoitej opieki zdrowotnej,

but he will be able to make me love him

za to będzie mógł sprawić, że go pokocham

and to make me hate the opposition.

i znienawidzę opozycję.

Democracy will find it difficult to survive such a development

Demokracji ciężko będzie przetrwać w tych warunkach,

because, in the end,

ponieważ, w swej istocie,

democracy is not based on human rationality;

demokracja nie opiera się na naszej racjonalności;

it's based on human feelings.

jej podstawą są ludzkie odczucia.

During elections and referendums,

Podczas wyborów i referendów

you're not being asked, "What do you think?"

nie jesteśmy pytani: "Co o tym myślisz?".

You're actually being asked, "How do you feel?"

Tak naprawdę pytanie brzmi: "Jak się z tym czujesz?".

And if somebody can manipulate your emotions effectively,

Kiedy ktoś będzie mógł skutecznie manipulować emocjami,

democracy will become an emotional puppet show.

demokracja stanie się teatrem lalek poruszanych emocjami.

So what can we do to prevent the return of fascism

Jak można zapobiec powrotowi faszyzmu

and the rise of new dictatorships?

i powstawaniu nowych dyktatur?

The number one question that we face is: Who controls the data?

Pierwszym pytaniem, jakie trzeba sobie zadać jest: "Kto włada informacją?".

If you are an engineer,

Jeśli jesteś inżynierem,

then find ways to prevent too much data

wymyśl sposoby, aby zbyt dużo danych

from being concentrated in too few hands.

nie trafiało w ręce niewielu podmiotów.

And find ways to make sure

Wynajduj sposoby, upewnij się,

the distributed data processing is at least as efficient

czy rozproszone systemy przynajmniej dorównują wydajnością

as centralized data processing.

scentralizowanym molochom.

This will be the best safeguard for democracy.

Będzie to najlepszym zabezpieczeniem dla demokracji.

As for the rest of us who are not engineers,

Dla reszty z nas, nie będących inżynierami,

the number one question facing us

najważniejszym zagadnieniem jest,

is how not to allow ourselves to be manipulated

jak uniemożliwić manipulację nami tym,

by those who control the data.

którzy kontrolują informację.

The enemies of liberal democracy, they have a method.

Wrogowie demokracji liberalnej znaleźli sposób.

They hack our feelings.

Hakują nasze uczucia.

Not our emails, not our bank accounts --

Nie nasze e-maile ani konta bankowe,

they hack our feelings of fear and hate and vanity,

tylko nasze poczucie zagrożenia, nienawiści i próżności.

and then use these feelings

Wykorzystują potem te uczucia,

to polarize and destroy democracy from within.

żeby skłócić i zniszczyć demokrację od środka.

This is actually a method

Co ciekawe, tę metodę

that Silicon Valley pioneered in order to sell us products.

wdrożyła Dolina Krzemowa, żeby sprzedać swoje produkty.

But now, the enemies of democracy are using this very method

Lecz teraz wrogowie demokracji używają dokładnie tej samej metody,

to sell us fear and hate and vanity.

żeby zarazić nas strachem, nienawiścią i próżnością.

They cannot create these feelings out of nothing.

Nie mogą stworzyć tych uczuć z niczego.

So they get to know our own preexisting weaknesses.

Dlatego muszą poznać nasze wrażliwe punkty.

And then use them against us.

Aby użyć ich przeciwko nam.

And it is therefore the responsibility of all of us

Dlatego obowiązkiem każdego z nas

to get to know our weaknesses

jest znać swoje słabości,

and make sure that they do not become a weapon

upewnić się, że nie zostaną orężem

in the hands of the enemies of democracy.

w rękach wrogów demokracji.

Getting to know our own weaknesses

Poznanie własnych słabości

will also help us to avoid the trap of the fascist mirror.

pomoże nam też uniknąć pułapki lustra faszyzmu.

As we explained earlier, fascism exploits our vanity.

Jak wyjaśniłem wcześniej, faszyzm żeruje na naszej próżności.

It makes us see ourselves as far more beautiful than we really are.

Dodaje nam urody we własnych oczach.

This is the seduction.

Stara się nas uwieść.

But if you really know yourself,

Lecz kiedy dobrze znasz siebie,

you will not fall for this kind of flattery.

nie skuszą cię tanie pochlebstwa.

If somebody puts a mirror in front of your eyes

Jeśli ktoś podsunie ci pod nos lustro,

that hides all your ugly bits and makes you see yourself

które ukryje wszystkie niedoskonałości,

pokazując o wiele piękniejszą i ważniejszą

as far more beautiful and far more important

wersję ciebie niż w rzeczywistości,

than you really are,

just break that mirror.

po prostu je stłucz.

Thank you.

Dziękuję.

(Applause)

(Brawa)

Chris Anderson: Yuval, thank you.

Chris Anderson: Yuval, dziękujemy.

Goodness me.

Coś takiego.

It's so nice to see you again.

Miło widzieć cię ponownie.

So, if I understand you right,

Czyli, jeśli dobrze zrozumiałem,

you're alerting us to two big dangers here.

ostrzegasz nas przed dwoma wielkimi zagrożeniami.

One is the possible resurgence of a seductive form of fascism,

Jedno to groźba odrodzenia zwodniczo atrakcyjnej formy faszyzmu

but close to that, dictatorships that may not exactly be fascistic,

i powiązanej z tym dyktatury nie wprost faszystowskiej,

but control all the data.

lecz opartej na władzy nad dostępną informacją.

I wonder if there's a third concern

Zastanawiam się, czy nie ma trzeciego zagrożenia,

that some people here have already expressed,

wskazanego przez kilku przedmówców,

which is where, not governments, but big corporations control all our data.

Mianowicie sytuacji, gdzie nie rząd,

ale wielkie korporacje kontrolują wszystkie dane.

What do you call that,

Jak się do tego odniesiesz

and how worried should we be about that?

i jak bardzo powinno to nas niepokoić?

Yuval Noah Harari: Well, in the end, there isn't such a big difference

Yuval Noah Harari: W zasadzie nie ma wielkiej różnicy

between the corporations and the governments,

między korporacjami a rządami,

because, as I said, the questions is: Who controls the data?

bo, jak mówiłem, pytanie brzmi: "Kto włada informacją?".

This is the real government.

Tu kryje się prawdziwa władza.

If you call it a corporation or a government --

Czy nazwać to korporacją czy rządem,

if it's a corporation and it really controls the data,

jeśli korporacja rzeczywiście kontroluje informacje,

this is our real government.

w efekcie jest prawdziwym rządem.

So the difference is more apparent than real.

Czyli tylko wydaje się, że jest jakaś różnica.

CA: But somehow, at least with corporations,

CA: Chociaż w przypadku korporacji można wyobrazić sobie

you can imagine market mechanisms where they can be taken down.

mechanizmy rynku mogące doprowadzić do jej upadku.

I mean, if consumers just decide

To znaczy, jeżeli konsumenci uznają,

that the company is no longer operating in their interest,

że firma przestała działać w ich interesie,

otwiera to pole manewru innemu uczestnikowi rynku.

it does open the door to another market.

It seems easier to imagine that

Łatwiej to sobie wyobrazić

niż, powiedzmy, powstanie, gdzie obywatele obalają rząd,

than, say, citizens rising up and taking down a government

który kontrolował wszystko.

that is in control of everything.

YNH: Well, we are not there yet,

YNH: Jeszcze do tego nie doszło, ale powtarzam,

but again, if a corporation really knows you better than you know yourself --

jeśli korporacja wie więcej o tobie, niż ty sam,

at least that it can manipulate your own deepest emotions and desires,

to umie manipulować twoimi najgłębszymi emocjami i żądzami,

and you won't even realize --

niedostrzegalnie dla ciebie.

you will think this is your authentic self.

Uznasz, że to twoje prawdziwe ja.

So in theory, yes, in theory, you can rise against a corporation,

Czyli, teoretycznie, tak, teoretycznie możesz zwrócić się przeciwko korporacji,

just as, in theory, you can rise against a dictatorship.

tak jak teoretycznie możesz zbuntować się przeciwko dyktaturze.

But in practice, it is extremely difficult.

Lecz w praktyce jest to niezwykle trudne.

CA: So in "Homo Deus," you argue that this would be the century

CA: W "Homo deus. Krótka historia jutra" przewidujesz, że żyjemy w stuleciu,

when humans kind of became gods,

kiedy ludzie osiągną niemal boskie moce,

either through development of artificial intelligence

zarówno dzięki rozwojowi sztucznej inteligencji,

or through genetic engineering.

jak i drogą inżynierii genetycznej.

Has this prospect of political system shift, collapse

Czy ta wizja przemian lub upadku systemów politycznych

impacted your view on that possibility?

wpłynęła na twoje przewidywania?

YNH: Well, I think it makes it even more likely,

YNH: Chyba stały się jeszcze bardziej prawdopodobne

and more likely that it will happen faster,

i pewnie dokonają się dużo szybciej,

because in times of crisis, people are willing to take risks

bo w warunkach kryzysu ludzie chętniej podejmują ryzyko,

that they wouldn't otherwise take.

na które inaczej by się nie odważyli.

And people are willing to try

Chętniej też próbują

all kinds of high-risk, high-gain technologies.

ryzykownych choć potencjalnie przełomowych technologii.

So these kinds of crises might serve the same function

Takie przesilenia mogą zadziałać tak samo,

as the two world wars in the 20th century.

jak dwie wojny światowe w XX wieku.

The two world wars greatly accelerated

Te dwie wojny znacząco przyspieszyły

the development of new and dangerous technologies.

rozwój nowych, niebezpiecznych technik.

And the same thing might happen in the 21st century.

To samo może wydarzyć się w XXI wieku.

I mean, you need to be a little crazy to run too fast,

Sądzę, że zbytni pośpiech graniczy z szaleństwem,

let's say, with genetic engineering.

choćby we wdrażaniu inżynierii genetycznej,

But now you have more and more crazy people

Tylko że z biegiem czasu coraz więcej szaleńców

in charge of different countries in the world,

przejmuje władzę w wielu krajach na świecie,

so the chances are getting higher, not lower.

więc szanse raczej rosną, niż maleją.

CA: So, putting it all together, Yuval, you've got this unique vision.

CA: Przyjmując twoją niezwykłą wizję,

Roll the clock forward 30 years.

popchnijmy zegar o 30 lat.

What's your guess -- does humanity just somehow scrape through,

Jak sądzisz: czy ludzkość jakimś cudem przetrwa,

look back and say, "Wow, that was a close thing. We did it!"

obejrzy się i powie: "Mało brakowało. Daliśmy radę!",

Or not?

czy nie?

YNH: So far, we've managed to overcome all the previous crises.

YNH: Dotychczas udało się pokonać wszystkie poprzednie kryzysy.

And especially if you look at liberal democracy

Szczególnie jeśli spojrzeć na liberalną demokrację,

and you think things are bad now,

jeśli sądzisz, że teraz jest źle,

just remember how much worse things looked in 1938 or in 1968.

przypomnij sobie, o ile gorzej sprawy się miały w 1938 lub w 1968.

So this is really nothing, this is just a small crisis.

W zasadzie nic się nie dzieje, to tylko mały kryzysik.

But you can never know,

Nigdy nie wiadomo,

because, as a historian,

a jako historyk powiem,

I know that you should never underestimate human stupidity.

że lepiej nie lekceważyć ludzkiej głupoty.

(Laughter) (Applause)

(Śmiech) (Brawa)

It is one of the most powerful forces that shape history.

To jedna z najpotężniejszych sił kształtujących historię.

CA: Yuval, it's been an absolute delight to have you with us.

CA: Niezwykle przyjemnie było cię gościć.

Thank you for making the virtual trip.

Dziękujemy za wirtualną wizytę.

Have a great evening there in Tel Aviv.

Baw się dobrze w Tel Awiwie.

Yuval Harari!

Yuval Harari!

YNH: Thank you very much.

YNH: Dziękuję bardzo.

(Applause)

(Brawa)