Kwame Anthony Appiah: Is religion good or bad? (This is a trick question)

Tłumaczenie: Mateusz Radziwonowicz Korekta: Rysia Wand

People say things about religion all the time.

Ludzie cały czas mówią o religii.

(Laughter)

(Śmiech)

The late, great Christopher Hitchens

Zmarły, wspaniały Christopher Hitchens

wrote a book called "God Is Not Great"

napisał książkę "Bóg nie jest wielki",

whose subtitle was, "Religion Poisons Everything."

której podtytuł brzmi "Religia zatruwa wszystko".

(Laughter)

(Śmiech)

But last month, in Time magazine,

Ale miesiąc temu w magazynie Times

Rabbi David Wolpe, who I gather is referred to as America's rabbi,

rabin David Wolpe, nazywany rabinem Ameryki,

said, to balance that against that negative characterization,

próbował zrównoważyć tę negatywną charakterystykę,

that no important form of social change

mówiąc, że żadne zmiany społeczne

can be brought about except through organized religion.

nie obejdą się bez zorganizowanej religii.

Now, remarks of this sort on the negative

Uwagi o negatywnych i pozytywnych

and the positive side are very old.

stronach religii są bardzo stare.

I have one in my pocket here

Mam jedną w kieszeni.

from the first century BCE by Lucretius,

Z pierwszego wieku p.n.e., pióra Lukrecjusza,

the author of "On the Nature of Things," who said,

autora "O naturze wszechrzeczy", który powiedział:

"Tantum religio potuit suadere malorum" --

"Tantum religio potuit suadere malorum" -

I should have been able to learn that by heart —

powinienem się był tego nauczyć na pamięć,

which is, that's how much religion

czyli "oto, jak dalece religia

is able to persuade people to do evil,

umie nakłonić ludzi do złego".

and he was talking about the fact

Chodziło mu o decyzję Agamemnona,

of Agamemnon's decision to place his daughter

który poświęcił swoją córkę Ifigenię

Iphigenia on an altar of sacrifice

na ofiarnym ołtarzu,

in order to preserve the prospects of his army.

żeby zachować powodzenie swojej armii.

So there have been these long debates

Od setek lat trwają debaty,

over the centuries, in that case, actually,

a w tym przypadku nawet tysięcy,

we can say over the millennia, about religion.

People have talked about it a lot,

na temat religii.

Ludzie wiele o tym mówili,

and they've said good and bad

mówili o tym dobre, złe,

and indifferent things about it.

i obojętne rzeczy.

What I want to persuade you of today

Chciałbym was dziś przekonać,

is of a very simple claim,

do prostego stwierdzenia,

which is that these debates are

że takie debaty

in a certain sense preposterous,

są w pewnym sensie absurdalne,

because there is no such thing as religion

bo nie ma czegoś takiego jak religia,

about which to make these claims.

o czym można by mówić.

There isn't a thing called religion,

Nie ma czegoś takiego, jak religia,

and so it can't be good or bad.

więc nie może być ani dobra, ani zła.

It can't even be indifferent.

Nie może też być obojętna.

And if you think about claims

Jeśli pomyślicie o założeniach

about the nonexistence of things,

na temat nieistnienia pewnych rzeczy,

one obvious way to try and establish

jedynym sposobem, by ustalić

the nonexistence of a purported thing

niebyt domniemanej rzeczy,

would be to offer a definition of that thing

jest stworzenie jej definicji

and then to see whether anything satisfied it.

i sprawdzenie w ten sposób, czy coś jej odpowiada.

I'm going to start out on that little route

Pójdę tą drogą,

to begin with.

na początek.

So if you look in the dictionaries

Jeśli zajrzysz do słowników

and if you think about it,

i pomyślisz o tym,

one very natural definition of religion

jedna bardzo oczywista definicja religii to taka,

is that it involves belief in gods or in spiritual beings.

która zakłada wiarę w bogów lub życie duchowe.

As I say, this is in many dictionaries,

Jest to w wielu słownikach,

but you'll also find it actually

ale taką definicję można też znaleźć

in the work of Sir Edward Tylor,

w pracy Sir Edwarda Tylora,

who was the first professor of anthropology at Oxford,

który był pierwszym profesorem antropologii na Oksfordzie,

one of the first modern anthropologists.

jednym z pierwszych nowoczesnych antropologów.

In his book on primitive culture,

W swojej książce o prymitywnej kulturze twierdzi,

he says the heart of religion is what he called animism,

że sercem religii jest to, co nazwał animizmem,

that is, the belief in spiritual agency,

czyli wiarą w istoty duchowe,

belief in spirits.

wiarą w duchy.

The first problem for that definition

Pierwszy problem tej definicji

is from a recent novel by Paul Beatty called "Tuff."

pojawia się w powieści Paula Beatty'ego o tytule "Tuff".

There's a guy talking to a rabbi.

Jest tam facet rozmawiający z rabinem.

The rabbi says he doesn't believe in God.

Rabin mówi, że nie wierzy w Boga.

The guy says, "You're a rabbi, how can you not believe in God?"

Facet mówi: "Jesteś rabinem, jak możesz nie wierzyć w Boga?".

And the reply is, "It's what's so great about being Jewish.

Odpowiedź brzmi: "To jest wspaniałe w byciu Żydem.

You don't have to believe in a God per se,

Nie musisz właściwie wierzyć w Boga,

just in being Jewish." (Laughter)

ale w bycie Żydem". (Śmiech)

So if this guy is a rabbi, and a Jewish rabbi,

Jeśli koleś jest żydowskim rabinem,

and if you have to believe in God in order to be religious,

a trzeba wierzyć w Boga, żeby być religijnym,

then we have the rather counterintuitive conclusion

to dochodzimy do sprzecznego wniosku,

that since it's possible to be a Jewish rabbi

że skoro można być żydowskim rabinem

without believing in God,

bez wiary w Boga,

Judaism isn't a religion.

to judaizm nie jest religią.

That seems like a pretty counterintuitive thought.

Wydaje się to dość sprzeczne z intuicją.

Here's another argument against this view.

Oto kolejny argument przeciwko temu poglądowi.

A friend of mine, an Indian friend of mine,

Mój indyjski przyjaciel

went to his grandfather when he was very young,

poszedł w dzieciństwie do dziadka

a child, and said to him,

"I want to talk to you about religion,"

i powiedział:

"Chcę porozmawiać z tobą o religii",

and his grandfather said, "You're too young.

dziadek odpowiedział: "Jesteś za mały,

Come back when you're a teenager."

So he came back when he was a teenager,

wróć, jak będziesz nastolatkiem".

Wrócił więc jako nastolatek

and he said to his grandfather,

i powiedział:

"It may be a bit late now

"Może być już za późno

because I've discovered that I don't believe in the gods."

bo odkryłem, że nie wierzę w bogów".

And his grandfather, who was a wise man, said,

Jego dziadek, mądry człowiek, powiedział:

"Oh, so you belong to the atheist branch

"A zatem należysz do ateistycznego

of the Hindu tradition." (Laughter)

odłamu hinduizmu". (Śmiech)

And finally, there's this guy,

Jest jeszcze jeden facet,

who famously doesn't believe in God.

który otwarcie nie wierzy w Boga.

His name is the Dalai Lama.

Nazywa się Dalaj Lama.

He often jokes that he's one of the world's leading atheists.

Często żartuje, że jest jednym z wiodących ateistów świata.

But it's true, because the Dalai Lama's religion

To prawda, bo religia Dalaj Lamy

does not involve belief in God.

nie zakłada wiary w Boga.

Now you might think this just shows

Teraz pewnie myślicie,

that I've given you the wrong definition

że po prostu podałem złą definicję,

and that I should come up with some other definition

że powinienem wymyślić coś innego

and test it against these cases

i sprawdzić to na innych przykładach,

and try and find something that captures

czyli wpaść na coś, co uwzględnia

atheistic Judaism, atheistic Hinduism,

ateistyczny judaizm, ateistyczny hinduizm

and atheistic Buddhism as forms of religiosity,

i ateistyczny buddyzm jako formy religijności.

but I actually think that that's a bad idea,

Ale myślę, że to zły pomysł.

and the reason I think it's a bad idea

A to dlatego,

is that I don't think that's how

że moim zdaniem nie tak funkcjonuje

our concept of religion works.

nasze pojęcie religii.

I think the way our concept of religion works

Myślę, że nasze wyobrażenie o religii zakłada,

is that we actually have, we have a list

że jest pewna lista

of paradigm religions

podstawowych religii

and their sub-parts, right,

i ich odłamy.

and if something new comes along

Jeśli pojawia się coś nowego

that purports to be a religion,

i ogłasza się religią,

what we ask is, "Well, is it like one of these?"

zadajemy pytanie: "Czy przypomina którąś z tych?".

Right?

Prawda?

And I think that's not only how we think about religion,

Chyba nie tylko tak myślimy o religii,

and that's, as it were,

w pewnym sensie.

so from our point of view,

Z naszego punktu widzenia

anything on that list had better be a religion,

wszystko z tej listy powinno być religią,

which is why I don't think an account of religion

dlatego nie sądzę, że zbiór religii,

that excludes Buddhism and Judaism

który wyklucza buddyzm i judaizm,

has a chance of being a good starter,

ma szanse na dobry początek,

because they're on our list.

z racji bycia na liście.

But why do we have such a list?

Ale po co nam takie listy?

What's going on? How did it come about

Co się dzieje? Jak do tego doszło,

that we have this list?

że mamy taką listę?

I think the answer is a pretty simple one

Myślę, że odpowiedź jest prosta,

and therefore crude and contentious.

a co za tym idzie surowa i kontrowersyjna.

I'm sure a lot of people will disagree with it,

Pewnie wiele osób się nie zgodzi,

but here's my story,

ale to moja historia,

and true or not, it's a story that I think

prawdziwa czy nie, jest to historia,

gives you a good sense of how

która chyba wyjaśni,

the list might have come about,

skąd mogła się wziąć ta lista,

and therefore helps you to think about

i pomoże wam zrozumieć

what use the list might be.

przeznaczenie tej listy.

I think the answer is, European travelers,

Myślę, że odpowiedź to europejscy podróżnicy,

starting roughly about the time of Columbus,

zaczynający podróże w czasach Kolumba,

started going around the world.

pływający dookoła świata.

They came from a Christian culture,

Pochodzili z kultury chrześcijańskiej.

and when they arrived in a new place,

Po przybyciu w nowe miejsce zauważali,

they noticed that some people didn't have Christianity,

że ludzie nie znają chrześcijaństwa,

and so they asked themselves the following question:

zadawali sobie więc pytanie:

what have they got instead of Christianity?

"Co oni mają zamiast chrześcijaństwa?".

And that list was essentially constructed.

Wtedy powstała ta lista.

It consists of the things that other people had

Składała się z rzeczy,

instead of Christianity.

które inni ludzie mieli zamiast chrześcijaństwa.

Now there's a difficulty with proceeding in that way,

Jest pewna trudność w takim podejściu,

which is that Christianity is extremely,

bo chrześcijaństwo, nawet na tej liście,

even on that list, it's an extremely specific tradition.

jest niezwykle specyficzną tradycją.

It has all kinds of things in it

Zawiera bardzo szczególne elementy,

that are very, very particular

that are the results of the specifics

które są wynikiem wydarzeń

of Christian history,

w historii chrześcijaństwa,

zaś w samym środku jest jedna rzecz,

and one thing that's at the heart of it,

one thing that's at the heart of most understandings of Christianity,

która jest podstawą dla zrozumienia chrześcijaństwa,

which is the result of the specific history of Christianity,

wynikającą z historii chrześcijaństwa,

is that it's an extremely creedal religion.

mianowicie głęboka doktryna.

It's a religion in which people are really concerned

Chrześcijanie bardzo się przejmują,

about whether you believe the right things.

czy wierzysz we właściwe rzeczy.

The history of Christianity, the internal history of Christianity,

Cała historia chrześcijaństwa

is largely the history of people killing each other

to głównie historie o zabijaniu ludzi za to,

because they believed the wrong thing,

że wierzyli nie w to, co trzeba,

and it's also involved in

oraz walki z innymi religiami,

struggles with other religions,

obviously starting in the Middle Ages,

które zaczęły się w średniowieczu,

a struggle with Islam,

czy walki z islamem,

in which, again, it was the infidelity,

w których, ponownie, niewierność,

the fact that they didn't believe the right things,

fakt, że nie ktoś nie wierzył we właściwe rzeczy,

that seemed so offensive to the Christian world.

głęboko obrażały świat chrześcijan.

Now that's a very specific and particular history

To charakterystyczna cecha chrześcijaństwa

that Christianity has,

and not everywhere is everything

i inne religie z listy nie zawsze ją mają.

that has ever been put on this sort of list like it.

Here's another problem, I think.

Pojawia się, jak myślę, kolejny problem.

A very specific thing happened.

Zaszło coś szczególnego.

It was actually adverted to earlier,

but a very specific thing happened

Już o tym wspomniano.

Zaszło coś szczególnego

in the history of the kind of Christianity

w historii chrześcijaństwa,

that we see around us

które widzimy dookoła,

mostly in the United States today,

zwłaszcza obecnie w USA,

and it happened in the late 19th century,

a wydarzyło się to pod koniec XIX wieku.

and that specific thing that happened

Chodzi o to,

in the late 19th century

was a kind of deal that was cut

że pod koniec XIX wieku

doszło do rodzaju umowy

between science,

między nauką,

this new way of organizing intellectual authority,

czyli nowym sposobem organizowania autorytetów intelektualnych,

and religion.

If you think about the 18th century, say,

a religią.

Na przykład w XVIII wieku,

if you think about intellectual life

w życiu intelektualnym

before the late 19th century,

przed końcem XIX wieku,

anything you did, anything you thought about,

wszystkie uczynki i myśli,

whether it was the physical world,

czy to świecie fizycznym,

the human world,

świecie ludzi,

the natural world apart from the human world,

czy w naturze poza światem ludzkim,

or morality, anything you did

czy w moralności,

would have been framed against the background

wszystko mieściło sie w ramach

of a set of assumptions that were religious,

zestawu religijnych założeń.

Christian assumptions.

Założeń chrześcijańskich.

You couldn't give an account

Nie dało się opisać świata natury

of the natural world

that didn't say something about its relationship,

bez uwzględnienia tego związku.

for example, to the creation story

Przykładowo do historii stworzenia

in the Abrahamic tradition,

w tradycji abrahamicznej,

the creation story in the first book of the Torah.

w pierwszej księdze Biblii.

So everything was framed in that way.

Wszystko widziano pod tym kątem.

But this changes in the late 19th century,

Zmieniło się to pod koniec XIX wieku

and for the first time, it's possible for people

gdy po raz pierwszy można było

to develop serious intellectual careers

kształtować poważne kariery naukowe

as natural historians like Darwin.

w naukach przyrodniczych, jak Darwin.

Darwin worried about the relationship between

Darwin martwił się związkiem między tym, co mówił,

what he said and the truths of religion,

a prawdami religii,

but he could proceed, he could write books

ale mógł napisać książkę

about his subject

o przedmiocie swoich badań

without having to say what the relationship was

bez mówienia o ich związku

to the religious claims,

z normami religijnymi,

and similarly, geologists increasingly could talk about it.

podobnie mogli to robić geologowie.

In the early 19th century, if you were a geologist

Gdyby na początku XIX wieku

and made a claim about the age of the Earth,

geolog wypowiedział się o wieku Ziemi,

you had to explain whether that was consistent

musiałby się tłumaczyć,

czy jest to spójne czy niespójne

or how it was or wasn't consistent

with the age of the Earth implied

z wiekiem Ziemi

by the account in Genesis.

według Księgi Rodzaju.

By the end of the 19th century,

Pod koniec XIX wieku

you can just write a geology textbook

moglibyście napisać książkę o geologii,

in which you make arguments about how old the Earth is.

w których debatujecie nad wiekiem Ziemi.

So there's a big change, and that division,

Była to wielka zmiana

that intellectual division of labor occurs as I say, I think,

i utrwalił się podział intelektualny pracy.

and it sort of solidifies so that by the end

of the 19th century in Europe,

Pod koniec XIX w. w Europie

there's a real intellectual division of labor,

mamy prawdziwy podział pracy,

and you can do all sorts of serious things,

gdzie można było robić różne poważne rzeczy

including, increasingly, even philosophy,

nawet z zakresu filozofii,

without being constrained by the thought,

bez zawracania sobie głowy myślą:

"Well, what I have to say has to be consistent

"To, co mówię, musi być spójne

with the deep truths that are given to me

z głęboką prawdą daną mi

by our religious tradition."

w religijnej tradycji".

So imagine someone who's coming out

Wyobraźcie, że ktoś z tamtych czasów,

of that world, that late-19th-century world,

późnego XIX w.,

coming into the country that I grew up in, Ghana,

przyjeżdża do Ghany, mojego rodzinnego kraju,

the society that I grew up in, Asante,

do społeczeństwa, w którym dorastałem, Asante,

coming into that world

do tego świata

at the turn of the 20th century

na przełomie XX wieku,

with this question that made the list:

z pytaniem, które tworzy listę:

what have they got instead of Christianity?

"Co oni mają zamiast chrześcijaństwa?".

Well, here's one thing he would have noticed,

Zauważyłby jedną rzecz,

and by the way, there was a person who actually did this.

a na marginesie była taka osoba,

His name was Captain Rattray,

he was sent as the British government anthropologist,

kapitan Rattray,

wysłany jako antropolog rządu brytyjskiego.

and he wrote a book about Asante religion.

Napisał książkę o religii Asante.

This is a soul disc.

Oto dysk duszy.

There are many of them in the British Museum.

Jest ich wiele w Muzeum Brytyjskim.

I could give you an interesting, different history

Mogę wam opowiedzieć inną

of how it comes about that many of the things

interesującą historię o tym,

from my society ended up in the British Museum,

jak rzeczy z mojego kraju skończyły w Muzeum Brytyjskim,

but we don't have time for that.

jednak nie mamy na to czasu.

So this object is a soul disc.

Ten obiekt to dysk duszy.

What is a soul disc?

Co to jest dysk duszy?

It was worn around the necks

Był noszony na szyi

of the soul-washers of the Asante king.

przez "czyścicieli duszy" króla Asante.

What was their job? To wash the king's soul.

Czym się zajmowali? Myli duszę króla.

It would take a long while

Trochę by trwało wyjaśnienie,

to explain how a soul could be the kind of thing

jak dusza może być rzeczą,

that could be washed,

którą można umyć,

but Rattray knew that this was religion

lecz Rattray wiedział, że to religia,

because souls were in play.

ponieważ w grę wchodziły dusze.

And similarly,

Było też wiele innych praktyk.

there were many other things, many other practices.

For example, every time anybody had a drink, more or less,

Na przykład przy każdym toaście

they poured a little bit on the ground

wylewano trochę napoju na ziemię,

in what's called the libation,

to tak zwana libacja

and they gave some to the ancestors.

na cześć przodków.

My father did this. Every time he opened a bottle of whiskey,

Mój tata to robił zawsze, gdy otwierał whisky,

which I'm glad to say was very often,

co ku mojej radości zdarzało się często,

he would take the top off and pour off just a little on the ground,

zdejmował nakrętkę i wylewał trochę na ziemię

and he would talk to,

he would say to Akroma-Ampim, the founder of our line,

ze słowami:

"za Akroma-Ampima", założyciela naszego rodu,

or Yao Antony, my great uncle,

albo "za Yao Antony'ego", swojego wuja,

he would talk to them,

mówił do nich,

offer them a little bit of this.

dawał im trochę.

And finally, there were these huge public ceremonials.

Odbywały się huczne publiczne ceremonie.

This is an early-19th-century drawing

Oto XIX-wieczny obraz

by another British military officer

of such a ceremonial,

pędzla innego brytyjskiego oficera

takiej ceremonii

where the king was involved,

z udziałem króla,

and the king's job,

którego zadaniem było,

one of the large parts of his job,

głównym zadaniem,

apart from organizing warfare and things like that,

obok organizowania wojen,

was to look after the tombs of his ancestors,

była opieka nad grobami przodków.

and when a king died,

Gdy król umierał,

the stool that he sat on was blackened

jego tron malowano na czarno

and put in the royal ancestral temple,

i umieszczano w świątyni przodków.

and every 40 days,

Co czterdzieści dni

the King of Asante has to go and do cult

król Asante musiał czcić

for his ancestors.

swoich przodków.

That's a large part of his job,

To jego główne zajęcie.

and people think that if he doesn't do it,

Wierzono, że gdyby tego nie robił,

things will fall apart.

sprawy wzięłyby zły obrót.

So he's a religious figure,

Jest on więc postacią religijną,

as Rattray would have said,

jak powiedziałby Rattray,

as well as a political figure.

tak samo jak postacią polityczną.

So all this would count as religion for Rattray,

Zatem Rattray uznał to za religię,

but my point is that when you look

jednak chodzi mi o to,

into the lives of those people,

że gdy spojrzycie na życie tych ludzi,

you also find that every time they do anything,

widać, że przy wszystkich czynnościach

they're conscious of the ancestors.

są świadomi swoich przodków.

Every morning at breakfast,

Każdego dnia przy śniadaniu

you can go outside the front of the house

można wyjść przed dom

and make an offering to the god tree, the nyame dua

i pomodlić się do drzewa bogów, Nyame Dua,

outside your house,

przed domem.

and again, you'll talk to the gods

Będziecie mówić do bogów,

and the high gods and the low gods

wyższych bogów i niższych bogów,

and the ancestors and so on.

przodków i tak dalej.

This is not a world

To nie jest świat,

in which the separation between religion and science

w którym wystąpił podział

między religią i nauką.

has occurred.

Religion has not being separated

Religia nie została oddzielona

from any other areas of life,

od innych sfer życia,

and in particular,

i trzeba zrozumieć,

what's crucial to understand about this world

is that it's a world in which the job

że w tym świecie

tym, co dla nas robi nauka,

that science does for us

is done by what Rattray is going to call religion,

zajmuje się, słowami Rattraya, religia.

because if they want an explanation of something,

Jeśli ludzie szukają wyjaśnień,

if they want to know why the crop just failed,

czemu zbiory się nie udały

if they want to know why it's raining

albo dlaczego pada

or not raining, if they need rain,

lub nie pada, gdy potrzebują deszczu,

if they want to know why

gdy chcą wiedzieć,

dlaczego dziadek umarł,

their grandfather has died,

they are going to appeal to the very same entities,

zwrócą się do tych samych istot,

the very same language,

tym samym językiem,

talk to the very same gods about that.

porozmawiają z tymi samymi bogami.

This great separation, in other words,

Ten podział między religią a nauką

between religion and science hasn't happened.

nie ma miejsca.

Now, this would be a mere historical curiosity,

Byłaby to ledwie historyczna ciekawostka,

except that in large parts of the world,

gdyby nie duże części świata,

this is still the truth.

gdzie nadal tak się dzieje.

I had the privilege of going to a wedding

Miałem przywilej pójścia na wesele

the other day in northern Namibia,

20 miles or so south of the Angolan border

w północnej Namibii,

około 30 km na południe od granicy z Angolą

in a village of 200 people.

w wiosce 200 mieszkańców.

These were modern people.

Byli to nowocześni ludzie.

We had with us Oona Chaplin,

Była z nami Oona Chaplin,

who some of you may have heard of,

o której niektórzy może słyszeli.

and one of the people from this village came up to her,

Jeden członek wioski powiedział:

and said, "I've seen you in 'Game of Thrones.'"

"Widziałem cię w Grze o Tron".

So these were not people who were isolated from our world,

Nie byli to więc ludzie odizolowani od naszego świata,

but nevertheless, for them,

ale dla nich

the gods and the spirits are still very much there,

bogowie i duchy nadal istnieją.

and when we were on the bus going back and forth

Podczas jazdy autobusem

to the various parts of the [ceremony],

między ceremoniami,

they prayed not just in a generic way

nie zmawiali ogólnikowych modlitw,

tylko modlitwę za bezpieczeństwo podróży,

but for the safety of the journey,

and they meant it,

naprawdę o to im chodziło,

and when they said to me that my mother,

Mówiąc, że moja mama,

the bridegroom's [grandmother],

babcia pana młodego,

was with us, they didn't mean it figuratively.

była z nami, nie mówili w przenośni.

They meant, even though she was a dead person,

Choć nie żyje,

they meant that she was still around.

traktowali ją, jakby była z nami.

So in large parts of the world today,

Obecnie w wielu częściach świata

that separation between science and religion

podział na naukę i religię

hasn't occurred in large parts of the world today,

jeszcze nie nastąpił.

and as I say, these are not --

Jak mówiłem...

This guy used to work for Chase and at the World Bank.

Ten facet pracował dla Chase'a i w Banku Światowym.

These are fellow citizens of the world with you,

To również obywatele świata, jak i wy,

but they come from a place in which religion

ale pochodzą z miejsca, gdzie religia

is occupying a very different role.

wykonuje całkowicie różne role.

So what I want you to think about next time somebody wants

Pomyślcie o tym, gdy ktoś znowu spróbuje

to make some vast generalization about religion

generalizować na temat religii,

is that maybe there isn't such a thing

że być może nie ma takiej rzeczy,

as a religion, such a thing as religion,

jak religia,

and that therefore what they say

zatem to, co mówią,

cannot possibly be true.

mija się z prawdą.

(Applause)

(Brawa)