Chimps have feelings and thoughts. They should also have rights

Tłumaczenie: Agnieszka Mościcka Korekta: Rysia Wand

I'd like to have you look at this pencil.

Popatrzcie na ten ołówek.

It's a thing. It's a legal thing.

Jest rzeczą. Także w świetle prawa.

And so are books you might have or the cars you own.

Tak jak książki czy wasz samochód.

They're all legal things.

To wszystko są rzeczy prawne.

The great apes that you'll see behind me,

Małpy naczelne, które widzicie za mną,

they too are legal things.

także są rzeczami prawnymi.

Now, I can do that to a legal thing.

Z rzeczą mogę zrobić na przykład to.

I can do whatever I want to my book or my car.

Mogę zrobić co zechcę z moją książką czy autem.

These great apes, you'll see.

To małpy naczelne, które poznacie.

The photographs are taken by a man named James Mollison

Te zdjęcia zrobił James Mollison,

who wrote a book called "James & Other Apes."

który napisał książkę "James i inne człekokształtne".

And he tells in his book how every single one them,

Pisze w niej, że każda z tych małp,

almost every one of them, is an orphan

no, prawie każda - jest sierotą

who saw his mother and father die before his eyes.

i na własne oczy widziała śmierć rodziców.

They're legal things.

W świetle prawa są one rzeczami.

So for centuries, there's been a great legal wall

Od wieków istnieje w prawie gruby mur,

that separates legal things from legal persons.

oddzielający osoby od rzeczy.

On one hand, legal things are invisible to judges.

Z jednej strony rzeczy prawne, są niewidzialne dla sędziów.

They don't count in law.

Nie liczą się w systemie prawnym.

They don't have any legal rights.

Nie mają żadnych praw.

They don't have the capacity for legal rights.

Nie mają zdolności do czynności prawnych.

They are the slaves.

Są jak niewolnicy.

On the other side of that legal wall are the legal persons.

Z drugiej strony tego muru są osoby - podmioty prawa.

Legal persons are very visible to judges.

Podmioty prawa są widoczne dla sędziów.

They count in law.

Liczą się w systemie prawnym.

They may have many rights.

Mogą mieć wiele praw.

They have the capacity for an infinite number of rights.

Potencjalnie nieskończenie wiele.

And they're the masters.

I są panami.

Right now, all nonhuman animals are legal things.

Obecnie wszystkie pozaludzkie istoty mają status rzeczy prawnych.

All human beings are legal persons.

Wszyscy ludzie to podmioty prawa.

But being human and being a legal person

Ale bycie człowiekiem i podmiotem prawa

has never been, and is not today, synonymous with a legal person.

nigdy nie były i nie są synonimami.

Humans and legal persons are not synonymous.

Ludzie i podmioty prawa to nie synonimy.

On the one side,

Z jednej strony

there have been many human beings over the centuries

na przestrzeni wieków żyło wiele osób,

who have been legal things.

które miały status przedmiotów.

Slaves were legal things.

Niewolnicy byli rzeczami.

Women, children, were sometimes legal things.

Kobiety i dzieci bywały czasem uważane za rzeczy.

Indeed, a great deal of civil rights struggle over the last centuries

W istocie walka o prawa obywatelskie prowadzona przez parę ostatnich wieków

has been to punch a hole through that wall and begin to feed

polegała na zrobieniu wyrwy w murze i przeprowadzaniu ludzi-przedmiotów

these human things through the wall and have them become legal persons.

na drugą stronę, by stali się podmiotami.

But alas, that hole has closed up.

Ale niestety! Ta wyrwa została zamknięta.

Now, on the other side are legal persons,

Po drugiej stronie są osoby prawne,

but they've never only been limited to human beings.

ale ta kategoria nigdy nie ograniczała się tylko do ludzi.

There are, for example, there are many legal persons who are not even alive.

Są na przykład osoby prawne, które nie są nawet żywymi istotami.

In the United States,

W Stanach Zjednoczonych

we're aware of the fact that corporations are legal persons.

wiadomo, że korporacje to osoby prawne.

In pre-independence India,

W Indiach przed niepodległością

a court held that a Hindu idol was a legal person,

hinduistyczne bożki były dla sądu osobami prawnymi,

that a mosque was a legal person.

tak samo jak meczet.

In 2000, the Indian Supreme Court

W 2000 roku Sąd Najwyższy w Indiach

held that the holy books of the Sikh religion was a legal person,

uznał, że święte księgi religii Sikhów także mają osobowość prawną,

and in 2012, just recently,

a w 2012 roku, więc całkiem niedawno,

there was a treaty between the indigenous peoples of New Zealand

rdzenni mieszkańcy Nowej Zelandii podpisali umowę z Koroną Brytyjską,

and the crown, in which it was agreed that a river was a legal person

na mocy której rzeka otrzymała status podmiotu prawnego,

who owned its own riverbed.

posiadającego na własność swoje koryto.

Now, I read Peter Singer's book in 1980,

W 1980 roku przeczytałem książkę Petera Singera.

when I had a full head of lush, brown hair,

Miałem wtedy jeszcze ciemną, bujną czuprynę.

and indeed I was moved by it,

Książka tak mnie poruszyła,

because I had become a lawyer because I wanted to speak for the voiceless,

że zostałem prawnikiem, by być głosem tych, którzy go nie mają

defend the defenseless,

i bronić bezbronnych,

and I'd never realized how voiceless and defenseless the trillions,

a nigdy nie zdawałem sobie sprawy, jak bezradne i bezbronne są miliony,

billions of nonhuman animals are.

miliardy pozaludzkich stworzeń.

And I began to work as an animal protection lawyer.

Jako prawnik zacząłem zajmować się ochroną zwierząt.

And by 1985, I realized that I was trying to accomplish something

Przed 1985 rokiem zrozumiałem, że staram się osiągnąć coś,

that was literally impossible,

co jest dosłownie niemożliwe,

the reason being that all of my clients,

bo wszyscy moi klienci,

all the animals whose interests I was trying to defend,

wszystkie te zwierzęta, których interesów próbowałem bronić,

were legal things; they were invisible.

są według prawa rzeczami, są "niewidzialne".

It was not going to work, so I decided

To nie mogło się udać, więc zdecydowałem

that the only thing that was going to work was they had, at least some of them,

że jedyne rozwiązanie to przeciągnięcie przynajmniej części z nich

had to also be moved through a hole that we could open up again in that wall

przez dziurę, którą ponownie mogliśmy wybić w tym murze

and begin feeding the appropriate nonhuman animals through that hole

i rozpoczęcie przeprowadzania odpowiednich zwierząt przez tę wyrwę

onto the other side of being legal persons.

na drugą stronę, gdzie mogły stać się podmiotami prawa.

Now, at that time, there was very little known about or spoken about

W tym czasie bardzo mało myślano i mówiono na temat

truly animal rights,

prawdziwie zwierzęcych praw,

about the idea of having legal personhood or legal rights for a nonhuman animal,

idei posiadania osobowości prawnej czy o prawach dla innych żywych istot,

and I knew it was going to take a long time.

a ja wiedziałem, że zajmie to dużo czasu.

And so, in 1985, I figured that it would take about 30 years

W 1985 roku odkryłem, że minęłoby około 30 lat,

before we'd be able to even begin a strategic litigation,

zanim zdołalibyśmy rozpocząć kluczowy proces,

long-term campaign, in order to be able to punch another hole through that wall.

wieloletnią kampanię, umożliwiającą zrobienie wyrwy w tym murze.

It turned out that I was pessimistic, that it only took 28.

Jak się okazało byłem pesymistą. Zajęło to tylko 28 lat.

So what we had to do in order to begin was not only

Aby rozpocząć, nie tylko musieliśmy

to write law review articles and teach classes, write books,

pisać artykuły dla periodyku prawnego, prowadzić wykłady czy pisać książki,

but we had to then begin to get down to the nuts and bolts

ale także musieliśmy na nowo powrócić do podstaw tego,

of how you litigate that kind of case.

jak przeprowadza się tego typu sprawę.

So one of the first things we needed to do was figure out what a cause of action was,

Po pierwsze musieliśmy się zastanowić jaki powinien być powód roszczenia,

a legal cause of action.

prawna podstawa powództwa.

And a legal cause of action is a vehicle that lawyers use

Ta prawna podstawa to środek jakiego używają prawnicy,

to put their arguments in front of courts.

by przedstawić argumenty przed sądem.

It turns out there's a very interesting case

Okazuje się, że jest pewna bardzo interesująca sprawa,

that had occurred almost 250 years ago in London called Somerset vs. Stewart,

nazwana Somerset kontra Stewart, z Londynu przed 250 laty.

whereby a black slave had used the legal system

Według niej ciemnoskóry niewolnik posłużył się systemem prawnym

and had moved from a legal thing to a legal person.

i z rzeczy prawnej stał się podmiotem prawa.

I was so interested in it that I eventually wrote an entire book about it.

Tak mnie to zaciekawiło, że napisałem całą książkę na ten temat.

James Somerset was an eight-year-old boy when he was kidnapped from West Africa.

James Somerset miał 8 lat, gdy został uprowadzony z Afryki Zachodniej.

He survived the Middle Passage,

Przetrwał podróż na trasie handlu trójkątnego

and he was sold to a Scottish businessman named Charles Stewart in Virginia.

i w Wirginii kupił go szkocki biznesmen Charles Stewart.

Now, 20 years later, Stewart brought James Somerset to London,

Po 20 latach Stweart zabrał Jamesa Somerseta do Londynu,

and after he got there, James decided he was going to escape.

gdzie James postanowił uciec.

And so one of the first things he did was to get himself baptized,

Po pierwsze przyjął chrzest,

because he wanted to get a set of godparents,

aby zdobyć oboje rodziców chrzestnych.

because to an 18th-century slave,

W przypadku XVIII-wiecznego niewolnika

they knew that one of the major responsibilities of godfathers

jednym z głównych zadań rodziców chrzestnych

was to help you escape.

była pomoc w ucieczce.

And so in the fall of 1771,

Jesienią 1771 roku

James Somerset had a confrontation with Charles Stewart.

James Somerset miał zatarg z Charlesem Stewartem.

We don't know exactly what happened, but then James dropped out of sight.

Nie wiemy dokładnie, co się stało, ale James zniknął.

An enraged Charles Stewart then hired slave catchers

Rozwścieczony Charles Stewart wynajął łowców niewolników,

to canvass the city of London,

by przeczesali Londyn,

find him, bring him not back to Charles Stewart,

znaleźli go i oddali nie w ręce Stewarta,

but to a ship, the Ann and Mary, that was floating in London Harbour,

ale na statek Ann and Marry, dokujący w londyńskim porcie,

and he was chained to the deck,

gdzie został przykuty do pokładu,

and the ship was to set sail for Jamaica

i miał odpłynąć na Jamajkę,

where James was to be sold in the slave markets

James miał tam zostać sprzedany na targu niewolników

and be doomed to the three to five years of life that a slave had

i skazany na trzy do pięciu lat niewolniczego życia, które pozostawało

harvesting sugar cane in Jamaica.

zbierającym trzcinę cukrową na Jamajce.

Well now James' godparents swung into action.

Rodzice chrzestni Jamesa wkroczyli do akcji.

They approached the most powerful judge,

Zwrócili się do najbardziej wpływowego sędziego,

Lord Mansfield, who was chief judge of the court of King's Bench,

lorda Mansfielda, pełniącego funkcję naczelnego sędziego w Sądzie Królewskim,

and they demanded that he issue a common law writ of habeus corpus

i wymogli na nim, by wystosował akt prawa powszechnego - habeas corpus

on behalf of James Somerset.

w imieniu Jamesa Somerseta.

Now, the common law is the kind of law that English-speaking judges can make

Prawo powszechne jest tym, o którym angielskojęzyczni sędziowie mogą stanowić,

when they're not cabined in by statutes or constitutions,

gdy nie są ograniczeni przez przepisy lub konstytucje,

and a writ of habeus corpus is called the Great Writ,

a akt habeas corpus nazywany Wielkim Aktem,

capital G, capital W,

duże W, duże A,

and it's meant to protect any of us who are detained against our will.

ma za zadanie ochronę każdego z nas, jeśli zostałby zatrzymany wbrew swej woli.

A writ of habeus corpus is issued.

Kiedy akt habeas copus zostaje wydany,

The detainer is required to bring the detainee in

zatrzymujący musi sprowadzić zatrzymanego

and give a legally sufficient reason for depriving him of his bodily liberty.

i podać dostatecznie dobry, prawny powód naruszenia jego nietykalności cielesnej.

Well, Lord Mansfield had to make a decision right off the bat,

Lord Mansfield musiał podjąć decyzję i to w okamgnieniu,

because if James Somerset was a legal thing,

bo jeśli James Somerset był rzeczą prawną,

he was not eligible for a writ of habeus corpus,

nie mógł skorzystać z praw wynikających z aktu habeas corpus

only if he could be a legal person.

dopóki nie stałby się podmiotem prawa.

So Lord Mansfield decided that he would assume,

Lord Mansfield postanowił więc założyć, bez podejmowania decyzji,

without deciding, that James Somerset was indeed a legal person,

że James Somerset jest w istocie podmiotem prawa,

and he issued the writ of habeus corpus, and James's body was brought in

wydał akt o nietykalności osobistej i James został dostarczony

by the captain of the ship.

przez kapitana statku.

There were a series of hearings over the next six months.

W ciągu 6 miesięcy odbyła się seria rozpraw.

On June 22, 1772, Lord Mansfield said that slavery was so odious,

22 lipca 1772 roku Lord Mansfield orzekł, że niewolnictwo jest tak odrażające,

and he used the word "odious,"

i użył słowa "odrażające",

that the common law would not support it, and he ordered James free.

że prawo powszechne nie będzie go popierać i rozkazał uwolnić Jamesa.

At that moment, James Somerset underwent a legal transubstantiation.

Wówczas James Somerset doznał prawnego przeistoczenia.

The free man who walked out of the courtroom

Wolny człowiek, wychodzący z sali rozpraw,

looked exactly like the slave who had walked in,

wyglądał zupełnie jak niewolnik, który na nią wszedł,

but as far as the law was concerned, they had nothing whatsoever in common.

jednak w świetle prawa nie mieli ze sobą nic wspólnego.

The next thing we did is that the Nonhuman Rights Project,

Drugim zadaniem Nonhuman Rights Project, który założyłem,

which I founded, then began to look at what kind of values and principles

była analiza rodzajów wartości i zasad,

do we want to put before the judges?

jakie chcieliśmy przedstawić sędziom.

What values and principles did they imbibe with their mother's milk,

Jakie wartości i zasady wyssali z mlekiem matki,

were they taught in law school, do they use every day,

jakich nauczyli się w szkole, jakimi kierują się na co dzień,

do they believe with all their hearts -- and we chose liberty and equality.

w jakie wierzą całym sercem - i wybraliśmy wolność i równość.

Now, liberty right is the kind of right to which you're entitled

Wolność jest prawem, do którego każdy z was jest uprawniony,

because of how you're put together,

z racji tego jak jesteśmy poskładani,

and a fundamental liberty right protects a fundamental interest.

a podstawowe prawo wolności chroni nasze podstawowe interesy.

And the supreme interest in the common law

A dwa najważniejsze prawa w prawie powszechnym

are the rights to autonomy and self-determination.

to prawo do niezależności i samostanowienia.

So they are so powerful that in a common law country,

Są one tak potężne, że jeśli w państwie prawa

if you go to a hospital and you refuse life-saving medical treatment,

odmówisz w szpitalu terapii ratującej życie,

a judge will not order it forced upon you,

sędzia nie może cię do niej zmusić,

because they will respect your self-determination and your autonomy.

bo uszanuje twoją niezależność i prawo do samostanowienia.

Now, an equality right is the kind of right to which you're entitled

Z kolei równość jesteście uprawnieni,

because you resemble someone else in a relevant way,

bo w istotny sposób przypominacie kogoś innego,

and there's the rub, relevant way.

i w tym właśnie sęk - w istotny sposób.

So if you are that, then because they have the right, you're like them,

Ponieważ oni mają prawo, a ty ich przypominasz,

you're entitled to the right.

zyskujesz prawo do tego przywileju.

Now, courts and legislatures draw lines all the time.

Sądy i ciała ustawodawcze ciągle wytyczają nowe granice.

Some are included, some are excluded.

Niektórzy są uwzględnieni, inni nie.

But you have to, at the bare minimum you must --

Absolutne wymagane minimum,

that line has to be a reasonable means to a legitimate end.

ten podział ma być rozsądnym środkiem do godnego celu.

The Nonhuman Rights Project argues that drawing a line

Projekt Nonhuman Rights dowodzi, że przesuwanie granic,

in order to enslave an autonomous and self-determining being

aby uwięzić autonomiczną i stanowiącą o sobie jednostkę,

like you're seeing behind me,

jaką widzicie za moimi plecami,

that that's a violation of equality.

to naruszenie równości.

We then searched through 80 jurisdictions,

Następnie przebadaliśmy 80 jurysdykcji.

it took us seven years, to find the jurisdiction

7 lat zajęło nam znalezienie tej,

where we wanted to begin filing our first suit.

w której chcieliśmy wnieść pierwszy pozew.

We chose the state of New York.

Wybraliśmy stan Nowy Jork.

Then we decided upon who our plaintiffs are going to be.

Potem zdecydowaliśmy, w czyim imieniu składamy pozew.

We decided upon chimpanzees,

Postawiliśmy na szympansy,

not just because Jane Goodall was on our board of directors,

nie dlatego, że Jane Goodall była w radzie nadzorczej,

but because they, Jane and others,

ale dlatego że oni, Jane i inni,

have studied chimpanzees intensively for decades.

prowadzili intensywne badania nad szympansami od dziesiątek lat.

We know the extraordinary cognitive capabilities that they have,

Znamy ich ponadprzeciętne możliwości umysłowe,

and they also resemble the kind that human beings have.

w dodatku przypominają w tym istoty ludzkie.

And so we chose chimpanzees, and we began to then canvass the world

Wybraliśmy wiec szympansy i zaczęliśmy rozpuszczać wici,

to find the experts in chimpanzee cognition.

żeby znaleźć ekspertów od szympansich procesów poznawczych.

We found them in Japan, Sweden, Germany, Scotland, England and the United States,

Znaleźliśmy ich w Japonii, Szwecji, Niemczech, Szkocji, Anglii oraz USA.

and amongst them, they wrote 100 pages of affidavits

Napisali w sumie 100 stron oświadczeń,

in which they set out more than 40 ways

w których przedstawili ponad 40 sposobów,

in which their complex cognitive capability,

w których kompleksowe możliwości poznawcze szympansów,

either individually or together,

indywidualnie lub grupowo,

all added up to autonomy and self-determination.

składały się na ich autonomię i samostanowienie.

Now, these included, for example, that they were conscious.

Zawierały też na przykład to, że szympansy mają świadomość.

But they're also conscious that they're conscious.

Są także świadome, tego że są świadome.

They know they have a mind. They know that others have minds.

Wiedzą że mają umysł, że inni też mają umysł.

They know they're individuals, and that they can live.

Wiedzą że są niezależną jednostką, i że mogą żyć.

They understand that they lived yesterday and they will live tomorrow.

Rozumieją, że żyły wczoraj, i że jutro też będą żyć.

They engage in mental time travel. They remember what happened yesterday.

Angażują się w mentalną podróż w czasie. Pamiętają co stało się wczoraj.

They can anticipate tomorrow,

Potrafią oczekiwać jutra

which is why it's so terrible to imprison a chimpanzee, especially alone.

i dlatego więzienie szympansów, zwłaszcza w pojedynkę,

jest takie straszne.

It's the thing that we do to our worst criminals,

Takie rzeczy robimy najtwardszym kryminalistom,

and we do that to chimpanzees without even thinking about it.

ale także szympansom i to nawet bez zastanowienia.

They have some kind of moral capacity.

Mają one pewien rodzaj potencjału moralnego.

When they play economic games with human beings,

Gdy grają w ekonomiczne gry z ludźmi,

they'll spontaneously make fair offers, even when they're not required to do so.

spontanicznie składają uczciwe propozycje, nawet jeśli się tego od nich nie wymaga.

They are numerate. They understand numbers.

Potrafią liczyć. Rozumieją cyfry.

They can do some simple math.

Wykonują proste działania.

They can engage in language -- or to stay out of the language wars,

Potrafią się zagłębić w język albo unikać językowych sporów,

they're involved in intentional and referential communication

angażują się w celową i mającą odniesienie komunikację,

in which they pay attention to the attitudes of those

w której zwracają uwagę na nastawienie rozmówców.

with whom they are speaking.

They have culture.

Mają kulturę.

They have a material culture, a social culture.

Mają kulturę materialną, kulturę społeczną.

They have a symbolic culture.

Mają też kulturę symboliczną.

Scientists in the Taï Forests in the Ivory Coast

Naukowcy z Parku Narodowego Tai na Wybrzeżu Kości Słoniowej

found chimpanzees who were using these rocks to smash open

znaleźli szympansy, które z pomocą kamieni

the incredibly hard hulls of nuts.

rozłupywały niewiarygodnie twarde orzechy.

It takes a long time to learn how to do that,

Sporo czasu zajmuje nauczenie się tego,

and they excavated the area and they found

ale naukowcy zbadawszy teren odkryli,

that this material culture, this way of doing it,

że tę kulturę materialną, ten sposób rozłupywania,

these rocks, had passed down for at least 4,300 years

te kamienie, przekazywano sobie od co najmniej 4,300 lat,

through 225 chimpanzee generations.

przez 225 pokoleń szympansów.

So now we needed to find our chimpanzee.

Teraz musieliśmy znaleźć naszego szympansa.

Our chimpanzee,

Naszego szympansa,

first we found two of them in the state of New York.

początkowo znaleźliśmy dwa w stanie Nowy Jork.

Both of them would die before we could even get our suits filed.

Oba umarłyby, zanim nawet zdążylibyśmy wnieść pozew.

Then we found Tommy.

Następnie znaleźliśmy Tommy'ego.

Tommy is a chimpanzee. You see him behind me.

Tommy to szympans. Widzicie go za mną.

Tommy was a chimpanzee. We found him in that cage.

Tommy był szympansem. Znaleźliśmy go w tej klatce.

We found him in a small room that was filled with cages

Znaleźliśmy go w małym, pełnym klatek pokoju w magazynie

in a larger warehouse structure on a used trailer lot in central New York.

na parkingu używanych przyczep w centrum Nowego Jorku.

We found Kiko, who is partially deaf.

Znaleźliśmy Kiko, jest częściowo głucha.

Kiko was in the back of a cement storefront in western Massachusetts.

Kiko była na betonowym zapleczu sklepu w zachodnim Massachusetts.

And we found Hercules and Leo.

Znaleźliśmy też Herkulesa i Leo.

They're two young male chimpanzees

Te dwa młode szympansy

who are being used for biomedical, anatomical research at Stony Brook.

używane były do badań biomedycznych i anatomicznych w Stony Brook.

We found them.

Znaleźliśmy je.

And so on the last week of December 2013,

W ostatnim tygodniu grudnia 2013 roku

the Nonhuman Rights Project filed three suits all across the state of New York

projekt Nonhuman Rights wniósł 3 pozwy w obrębie stanu Nowy Jork,

using the same common law writ of habeus corpus argument

używając tego samego argumentu nietykalności osobistej,

that had been used with James Somerset,

który zastosowano w przypadku Jamesa Somerseta,

and we demanded that the judges issue these common law writs of habeus corpus.

i zażądaliśmy, żeby sędziowie zastosowali akt habeas corpus.

We wanted the chimpanzees out,

Chcieliśmy wypuścić szympansy

and we wanted them brought to Save the Chimps,

i przenieść je do Save the Chimps,

a tremendous chimpanzee sanctuary in South Florida

wspaniałego sanktuarium dla szympansów w Południowej Florydzie,

which involves an artificial lake with 12 or 13 islands --

które ma sztuczne jezioro z 12 czy 13 wysepkami,

there are two or three acres where two dozen chimpanzees live

2 - 3 akry każda,

i na każdej mieszka ze dwadzieścia szympansów.

on each of them.

And these chimpanzees would then live the life of a chimpanzee,

Te szympansy miałyby szansę żyć swoim szympansim życiem

with other chimpanzees in an environment that was as close to Africa as possible.

z innymi szympansami w środowisku jak najbliższym afrykańskiemu.

Now, all these cases are still going on.

Wszystkie te sprawy są nadal w toku.

We have not yet run into our Lord Mansfield.

Jeszcze nie trafiliśmy na naszego lorda Mansfielda.

We shall. We shall.

Trafimy, trafimy.

This is a long-term strategic litigation campaign. We shall.

To długotrwała kampania strategiczna.

And to quote Winston Churchill,

I jeszcze zacytuję Winstona Churchilla:

the way we view our cases is that they're not the end,

nie uważamy naszych spraw za zakończenie,

they're not even the beginning of the end,

ani nawet nie za początek końca,

but they are perhaps the end of the beginning.

ale może są końcem początku".

Thank you.

Dziękuję.

(Applause)

(Brawa)