Phil Borges: Documenting our endangered cultures

Tłumaczenie: Karolina Pawlak Korekta: Marek Kasiak

A fact

Fakt

came out of MIT,

ujawniony przez MIT

couple of years ago. Ken Hale,

kilka lat temu.

who's a linguist,

Ken Hale, który jest lingwistą,

said that of the 6,000 languages

oznajmił, że z 6000 języków

spoken on Earth right now,

którymi obecnie mówi się na ziemi,

3,000 aren't spoken by the children.

3000 nie jest używane przez dzieci.

So that in one generation,

A więc w czasie jednego pokolenia

we're going to halve our cultural diversity.

zmniejszymy o połowę różnorodność naszej kultury.

He went on to say

Mówił on dalej,

that every two weeks,

że co dwa tygodnie,

an elder goes to the grave

umiera stary człowiek

carrying the last spoken word

niosący ostatnie żywe słowo

of that culture.

tej kultury.

So an entire philosophy,

Tak więc cała filozofia,

a body of knowledge about the natural world

zbiór wiedzy o świecie przyrody

that had been empirically gleaned over centuries,

zebranej empirycznie przez stulecia

goes away.

znika.

And this happens every two weeks.

I zdarza się to co 2 tygodnie.

So for the last 20 years,

Przez ostatnie 20 lat,

since my dental experience,

od czasu gdy pracowałem jako dentysta,

I have been traveling the world

podróżowałem po świecie

and coming back

i wracałem

with stories about some of these people.

z opowieściami o niektórych z tych ludzi.

What I'd like to do right now

A co chciałbym zrobić teraz

is share some of those stories with you.

to podzielić się niektórymi opowieściami z wami.

This is Tamdin.

Oto Tamdin.

She is a 69-year-old nun.

Jest 69 letnią mniszką.

She was thrown in prison in Tibet for two years

Trafiła do więzienia w Tybecie na 2 lata

for putting up a little tiny placard

za umieszczenie małego afiszu

protesting the occupation of her country.

w proteście przeciw okupacji jej ojczyzny.

And when I met her, she had just

Gdy ją poznałem, właśnie zakończyła

taken a walk over the Himalayas

podróż pieszo przez Himalaje

from Lhasa, the capital of Tibet,

z Lhassy, stolicy Tybetu,

into Nepal, across to India --

do Nepalu i dalej do Indii --

30 days --

30 dni --

to meet her leader, the Dalai Lama.

aby spotkać swojego przywódcę, Dalai Lamę.

The Dalai Lama lives in Dharamsala, India.

Dalai Lama mieszka w Dharmsali w Indiach.

So I took this picture three days

Zrobiłem to zdjęcie

after she arrived,

trzy dni po tym jak dotarła,

and she had this beat-up pair of tennis shoes on,

a miała na sobie znoszone tenisówki,

with her toes sticking out.

z których wystawały palce.

And she crossed in March,

Przechodziła w marcu,

and there's a lot of snow at 18,500 feet in March.

a w marcu jest dużo śniegu na wysokości 5600 metrów.

This is Paldin.

Oto Paldin.

Paldin is a 62-year-old monk.

Paldin jest 62 letnim mnichem.

And he spent 33 years in prison.

Spędził 33 lata w więznieniu.

His whole monastery was thrown into prison

On i cały jego klasztor trafił do więzienia

at the time of the uprising,

w czasie powstania,

when the Dalai Lama had to leave

kiedy Dalai Lama

Tibet.

musiał opuścić Tybet.

And

I był on

he was beaten, starved,

bity, głodzony,

tortured -- lost all his teeth while in prison.

torturowany, stracił w więzieniu wszystkie zęby.

And when I met him, he was a kind gentle old man.

Kiedy go spotkałem, był miłym, łagodnym, starszym człowiekiem.

And it really impressed me --

I to naprawdę mi zaimponowało

I met him two weeks after he got out of prison --

Spotkałem go 2 tygodnie po tym, jak wyszedł z więzienia,

that he went through that experience, and ended up

po takim doświadczeniu, zachował

with the demeanor that he had.

swoje nastawienie.

So I was in Dharamsala meeting these people,

Tak więc byłem w Dharmasali, spotykałem się z tymi ludźmi.

and I'd spent about five weeks there,

Spędziłem tam około pięciu tygodni,

and I was hearing these similar stories

i słyszałem podobne historie

of these refugees that had poured out of Tibet

o uchodźcach spływających z Tybetu

into Dharamsala.

do Dharmsali.

And it just so happened, on the fifth week,

W piątym tygodniu,

there was a public teaching by the Dalai Lama.

odbywały się nauki Dalai Lamy.

And

I

I was watching this crowd of monks and nuns,

Patrzyłem na ten tłum mnichów i mniszek,

many of which I had just interviewed,

z wieloma z nich dopiero co przeprowadzałem wywiady,

and heard their stories,

słuchałem ich historii,

and I watched their faces,

obserwowałem ich twarze.

and they gave us a little FM radio,

Dali nam małe radio

and we could listen to the translation of his teachings.

i mogliśmy słuchać tłumaczenia jego nauk.

And what he said was:

Opowiadał o tym,

treat your enemies as if they were precious jewels,

aby traktować swoich wrogów jak drogocenne klejnoty,

because it's your enemies

bo to przeciwnicy

that build your tolerance and patience

budują w nas tolerancję i cierpliwość

on the road to your enlightenment.

na drodze do oświecenia.

That hit me so hard,

To mnie bardzo uderzyło,

telling these people that had been through this experience.

mówić tym ludziom, którzy byli tak doświadczeni.

So, two months later, I went into

2 miesiące poźniej udałem się

Tibet, and I started

do Tybetu i rozpocząłem

interviewing the people there, taking my photographs. That's what I do.

przeprowadzać wywiady, robić fotografie. Oto czym się zajmuję.

I interview and do portraits.

Robię wywiady i zdjęcia.

And this is a little girl.

A to mała dziewczynka.

I took her portrait up on top of the Jokhang Temple.

Zrobiłem jej portret na szczycie świątyni Jokhang.

And I'd snuck in --

I wkradłem się,

because it's totally illegal to have a picture of the Dalai Lama in Tibet --

bo posiadanie podobizny Dalai Lamy w Tybecie jest całkowicie nielegalne,

it's the quickest way you can get arrested.

to najszybszy sposób żeby zostać aresztowanym.

So I snuck in a bunch of little wallet-sized pictures of the Dalai Lama,

Wiec wkradłem się tam z garścią kieszonkowej wielkości obrazków Dalai Lamy,

and I would hand them out.

aby je rozdać.

And when I gave them to the people,

I kiedy wręczałem je ludziom,

they'd either hold them to their heart,

przyciskali je do serca,

or they'd hold them up to their head and just stay there.

albo przykładali do głowy i tak pozostawali.

And this is --

A to jest

well, at the time -- I did this 10 years ago --

to znaczy w tym czasie, zrobiłem to zdjęcie 10 lat temu,

that was 36 years after the Dalai Lama had left.

to było 36 lat po tym jak Dalai Lama wyjechał.

So

Więc

I was going in, interviewing these people and doing their portraits.

zbliżałem się, robiąc wywiady i ich portrety.

This is Jigme and her sister, Sonam.

Oto Jigme i jej siostra, Sonam.

And they live up on the Chang Tang, the Tibetan Plateau,

Żyją w Chang Tang na Wyżynie Tybetańskiej,

way in the western part of the country.

w zachodniej części kraju.

This is at 17,000 feet.

Na wysokości 5,200 metrów.

And they had just come down from the high pastures,

I właśnie zeszły z wysoko położonych pastwisk,

at 18,000 feet.

na 5,500 metrów.

Same thing: gave her a picture,

To samo: dałem jej obrazek,

she held it up to her forehead.

trzymała go przyciśniętego do czoła.

And I usually hand out Polaroids

Zwykle rozdaję polaroidy

when I do these, because I'm setting up lights,

kiedy robię zdjęcia, bo ustawiam światła,

and checking my lights,

sprawdzam światła,

and when I showed her her Polaroid, she screamed and ran into her tent.

i kiedy pokazałem jej zdjęcie z Polaroida krzyknęła i uciekła do swego namiotu.

This is Tenzin Gyatso;

Oto Tenzin Gyatso,

he was found to be the Buddha of Compassion at the age of two,

został odnaleziony jako Budda Współczucia w wieku lat dwóch,

out in a peasant's house,

gdzieś w wiejskim domu,

way out in the middle of nowhere.

daleko, pośrodku niczego.

At the age of four, he was installed

W wieku lat 4, został ustanowiony

as the 14th Dalai Lama.

czternastym Dalai Lamą

As a teenager, he faced

Jako nastolatek

the invasion of his country,

przeżył inwazję na swój kraj

and had to deal with it -- he was the leader of the country.

i musiał sobie z nią poradzić - był przywódcą kraju.

Eight years later, when they discovered there was a plot

8 lat później, gdy odkryto spisek

to kill him,

aby go zabić,

they dressed him up like a beggar

przebrano go za żebraka

and snuck him out of the country on horseback,

i wymknął się z kraju na grzbiecie konia,

and took the same trip that Tamdin did.

przebył tą samą drogę co Tamdin.

And he's never been back to his country since.

I żyje tutaj, nigdy potem nie był w swoim kraju.

And

A gdy

if you think about this man,

Gdy myślicie o tym człowieku,

46 years later,

46 lat później,

still sticking

wciąż trzymającym się

to this non-violent response

zasady odpowiedzi bez przemocy

to a severe political and human rights issue.

na dotkliwe problemy polityczne i humanitarne.

And the young people,

A młodzi ludzie,

young Tibetans, are starting to say, listen, this doesn't work.

młodzi Tybetańczycy, zaczynają mówić: słuchaj to nie przynosi rezultatu.

You know, violence as a political tool

Wiesz, przemoc jako narzędzie polityczne

is all the rage right now.

jest teraz powszechne.

And

On jednak

he still is holding this line.

dalej trzyma się tej metody.

So this is our icon

To nasza ikona

to non-violence in our world --

wyrzeknięcia się przemocy w naszym świecie

one of our living icons.

jedna z żyjących ikon.

This is another leader of his people.

To jest inny przywódca swego ludu.

This is Moi. This is in the Ecuadorian Amazon.

Oto Moi. W ekwadorskiej Amazonii.

And Moi is 35 years old.

Moi ma 35 lat.

And

A na tym

this area of the Ecuadorian Amazon --

obszarze ekwadorskiej Amazonii

oil was discovered in 1972.

odkryto ropę w 1972 roku.

And in this period of time -- since that time --

Od tego czasu

as much oil, or twice as much oil

dwukrotnie więcej ropy

as was spilled in the Exxon Valdez accident,

niż w katastrofie Exxon Valdez

was spilled in this little area of the Amazon,

zostało rozlane na tym niewielkim obszarze Amazonii,

and the tribes in this area have constantly had to move.

a plemiona z tego terenu musiały wciąż się przesiedlać.

And Moi

Moi

belongs to the Huaorani tribe,

należy do plemienia Huaorani,

and they're known as

są znani jako

very fierce, they're known as "auca."

bardzo agresywni, są znani jako "auca".

And they've managed to keep out

Udało im się utrzymać z dala

the seismologists and the oil workers

sejsmologów i pracowników wydobywających ropę

with spears and blowguns.

przy użyciu włóczni i dmuchawek.

And we spent --

Spedziłem,

I was with a team --

spędziliśmy jako zespół

two weeks with these guys out in the jungle

2 tygodnie z tymi ludźmi w dżungli,

watching them hunt.

przyglądając się jak polują.

This was on a monkey hunt,

To działo się na polowaniu na małpy,

hunting with curare-tipped darts.

polując przy użyciu strzałek zatrutych kurarą.

And the knowledge that these people have

Wiedza tych ludzi

about the natural environment is incredible.

o środowisku naturalnym jest niebywała.

They could hear things, smell things, see things I couldn't see.

Potrafili usłyszeć, wyczuć, zobaczyć rzeczy których ja nie mogłem zobaczyć.

And I couldn't even see the monkeys

Nie mogłem nawet dojrzeć małp

that they were

na które oni

getting with these darts.

polowali tymi strzałkami.

This is Yadira,

Oto Yadira

and Yadira is

Yadira ma 5 lat.

five years old. She's in a

Należy do

tribe that's neighboring the Huaorani.

plemienia sąsiadującego z Huaorani.

And her tribe has had to move

Jej plemię musiało przenieść się

three times in the last 10 years because of the oil spills.

trzy razy w ciągu ostatnich 10 lat z powodu wycieków ropy.

And we never hear about that. And the latest

A my nigdy o tym nie słyszeliśmy.

infraction against these people is,

Ostatnim nadużyciem wobec tych ludzi jest,

as part of Plan Colombia,

jako cześć Planu Kolumbia

we're spraying Paraquat or Round Up, whatever it is --

rozpylamy Paraquat lub Round Up, lub cokolwiek to jest --

we're defoliating thousands of acres

niszczymy tysiące akrów

of the Ecuadorian Amazon

ekwadorskiej Amazonii

in our war on drugs.

w naszej wojnie przeciw narkotykom.

And these people are the people who take the brunt of it.

A ci ludzie biorą na siebie tego ciężar.

This is Mengatoue.

Oto Mengatoue.

He's the shaman of the Huaorani,

Jest szamanem Huaorani.

and

Powiedział nam,

he said to us, you know, I'm an older man now;

wiesz, jestem już starym człowiekiem,

I'm getting tired, you know; I'm tired

powoli robię się zmęczony,

of spearing these oil workers.

przebijaniem włócznią tych pracowników wydobywających ropę,

I wish they would just go away.

Chciałbym żeby sobie po prostu stąd poszli.

And I was -- I usually travel alone

Zwykle podróżuję sam

when I do my work, but I did this --

gdy pracuję, ale to zrobiłem

I hosted a program for Discovery,

będąc gospodarzem programu dla Discovery,

and when I went down with the team,

i pojechałem tam z zespołem.

I was quite concerned about

Miałem sporo obaw

going in with a whole bunch of people, especially into the Huaorani,

jadąc tam z grupką ludzi, szczególnie do Huaorani,

deep into the Huaorani tribe.

głeboko w plemię Huaorani.

And

A jak się okazało

as it turned out, these guys really

ci ludzie naprawdę

taught me a thing or two about blending in

nauczyli mnie paru rzeczy o wtapianiu się

with the locals.

w środowisko tubylców.

(Laughter)

(Śmiech)

One of the things I did

Jedna z rzeczy, które zrobiłem

just before 9/11 --

tuż przed 11 września,

August of 2001 --

w sierpniu 2001 roku,

I took my son, Dax,

Zabrałem mojego syna, Daxa,

who was 16 at the time,

który miał wtedy 16 lat,

and I took him to Pakistan.

zabrałem go do Pakistanu.

Because at first I wanted --

Bo na początku chciałem--

you know, I've taken him on a couple of trips,

zabrałem go na kilka wycieczek,

but I wanted him to see

ale chciałem by zobaczył

people that live on a dollar a day or less.

ludzi żyjących za dolara lub mniej dziennie.

I wanted him to get an experience

Chciałem aby doświadczył

in the Islamic world

świata Islamu

and I also wanted him to --

ale chciałem też...

I was going there to work with a group,

Pojechałem tam z grupą ludzi,

do a story on a group called the Kalash,

zrobić materiał o Kalaszach

that are a group of animists, 3,000 animists,

jest to grupa animistów licząca 3,000 osób

that live -- very small area --

żyją na małym obszarze

surrounded by Islam -- there's 3,000

otoczeni przez wyznawców Islamu

of these Kalash left; they're incredible people.

zostało ich jedynie 3,000, są niesamowici.

So it was a great experience for him. He stayed up all night with them,

To było wspaniałe przeżycie dla niego. Całą noc

drumming and dancing.

grali razem na bębnach i tańczyli.

And he brought a soccer ball,

Przywieźliśmy ze sobą piłkę futbolową

and we had soccer every night in this little village.

i co wieczór urządzaliśmy mecze w tej małej wiosce.

And then we went up

Później poszliśmy wyżej

and met their shaman.

aby spotkać się z ich szamanem.

By the way, Mengatoue was the shaman

Mengatoue był również szamanem

of his tribe as well.

swojego plemienia.

And this is John Doolikahn,

A to jest John Doolikahn,

who's the shaman of the Kalash.

który jest szamanem Kalaszy.

And he's up in the mountains,

Mieszka w górach,

right on the border with Afghanistan.

na granicy z Afganistanem.

In fact, on that other side is the area, Tora Bora,

Po drugiej stronie znajduje się Tora Bora

the area where

gdzie podobno ukrywa się Osama bin Laden.

Osama bin Laden's supposed to be. This is the tribal area.

To jest teren plemienia.

And we watched

Obserwowaliśmy Johna Doolikahna

and stayed with

i mieszkaliśmy

John Doolikahn.

u Johna.

And the shaman -- I did a whole series on shamanism,

Zrobiłem całą serię programów o szamaniźmie,

which is

który jest

an interesting phenomenon.

bardzo ciekawym zjawiskiem.

But around the world,

Ale w każdym miejscu na świecie

they go into trance in different ways,

wprowadzają się oni w trans w inny sposób.

and in Pakistan,

W Pakistanie

the way they do it is they burn juniper leaves

palą liście jałowca,

and they sacrifice an animal,

składają zwierzę w ofierze,

pour the blood of the animal on the leaves

którego krew wylewają na liście

and then inhale the smoke.

i wdychają dym.

And they're all praying

I wszyscy modlą się do

to the mountain gods

bogów gór

as they go into trance.

gdy wprowadzają się w trans.

You know,

Uważam, że

getting kids used to different realities,

oswajanie dzieci z różnymi kulturami

I think, is so important. What Dan Dennett said the other day --

jest bardzo ważne. Tak jak mówił Dan Dennett,

having a curriculum where they study different religions,

nauczanie o różnych systemach religijnych,

just to make a mental flexibility,

aby wyrobić sobie

give them a mental flexibility

otwartość i tolerancję

in different belief systems --

w stosunku do różnych systemów religijnych.

I think this is so necessary in our world today

W dzisiejszym świecie to niezwykle ważne

as you see these clash of beliefs taking place.

gdy ścierają się światopoglądy.

And all the security issues they cause us.

I wszystkie związane z tym problemy z bezpieczeństwem.

So, one thing we did five years ago:

Pięć lat temu rozpoczeliśmy

we started a program that links kids

program, który łączy dzieci

in indigenous communities with kids in the United States.

z plemion z dziećmi z USA.

So we first hooked up

Jako pierwsze połączyliśmy

a spot in the Navajo Nation with a classroom in Seattle.

miejsce w Navajo Nation z klasą w Seattle.

We now have 15 sites.

Obecnie mamy 15 miast.

We have one in Kathmandu, Nepal;

Mamy jedno w Katmandu, w Nepalu;

Dharamsala, India; Takaungu, Kenya --

w Dharmsali, w Indiach; w Takaungu, w Kenii;

Takaungu is one-third Christian, one-third Muslim

Takaungu jest w 1/3 chrześcijańskie, w 1/3 muzułmańskie,

and one-third animist, the community is --

a w 1/3 animistyczne.

Ollantaytambo, Peru,

Ollantatambo, w Peru

and Arctic Village, Alaska.

i Arctic Village, na Alasce.

This is Daniel; he's one of our students

To jest Daniel, jeden z naszych uczniów

in Arctic Village, Alaska.

z Arctic Village, na Alasce.

He lives in this log cabin --

Mieszka w domu z bali

no running water, no heat other than --

bez bieżącej wody ani ogrzewania,

no windows

bez okien,

and high-speed Internet connection.

bez łącza internetowego.

And this is --

A to jest,

I see this rolling out all over --

a to Ollantaytambo, w Peru,

this is our site in Ollantaytambo, Peru, four years ago,

cztery lata temu,

where they first saw their first computers;

gdy po raz pierwszy zobaczyli komputery,

now they have computers in their classrooms.

teraz mają komputery w klasach.

And the way we've done this --

Robiliśmy to w taki sposób,

we teach digital storytelling to these kids.

uczyliśmy dzieci jak opowiedzieć historię w cyfrowym świecie.

And we have them tell stories about issues in their community

Opowiadali historie związane z ich społecznością,

in their community that they care about.

ze społecznością, na której im zależy.

And this is in Peru, where the kids told the story

To jest w Peru, gdzie dzieci opowiedziały

about a river that they cleaned up.

o rzece, którą oczyszczali.

And the way we do it is, we do it in workshops,

Organizowaliśmy warsztaty,

and we bring people who want to learn

skupialiśmy ludzi, którzy chcą się uczyć

digital workflow and storytelling,

opowiadania historii w cyfrowym świecie

and have them

i chcieli

work with the kids.

pracować z dziećmi.

And just this last year we've taken a group of teenagers in,

W tym roku zebraliśmy grupę nastolatków

and this has worked the best.

i to wyszło najlepiej.

So our dream is to bring teenagers together,

Marzymy o tym, aby zbliżyć do siebie nastolatków,

so they'll have a community service experience

aby poczuły co to praca na rzecz lokalnej społeczności

as well as a cross-cultural experience,

ale również wielokulturowość,

as they teach kids in these areas

ponieważ uczą inne dzieciaki

and help them build their communication infrastructure.

i pomagają im zbudować infrastrukturę komunikacyjną.

This is teaching Photoshop

Uczymy te dzieciaki pracy w Photoshopem

in the Tibetan children's village in Dharamsala.

w ich tybetańskiej wiosce w Dharamsali.

We have the website, where the kids all get their homepage.

Mamy stronę internetową, gdzie dzieciaki mają swoje strony.

This is all their movies. We've got about 60 movies

To są ich filmy. Mamy ponad 60 filmów,

that these kids have made,

zrobionych przez dzieci

and they're quite incredible.

i są one niesamowite.

The one I want to show you --

Ten chciałbym wam pokazać.

after we get them to make the movies,

Po tym jak już skończą filmy,

we have a night where we show the movies to the community.

pokazujemy je lokalnej społeczności.

And this is in Takaungu --

To jest w Takaungu,

we've got a generator and a digital projector,

gdzie mamy generator oraz rzutnik

and we're projecting it up against a barn,

oraz gdzie wyświetlamy ich filmy

and showing one of the movies that they made.

na ścianie stodoły.

And if you get a chance, you can go to our website, and you'll see

Na naszej stronie możecie zobaczyć

the incredible work these kids do.

wspaniałe rezultaty ich pracy.

The other thing:

I jeszcze jedna rzecz.

I wanted to give indigenous people a voice.

Chciałem dać ludziom z plemion głos.

That was one of the big motivating factors.

To było dla mnie najważniejsze.

But the other motivating factor is

Równie ważny był jednak fakt

the insular nature of our country.

jak ograniczone horyzonty mają obywatele naszego kraju.

National Geographic just did a Roper Study

National Geographic zapytało

of 18 to 26 year olds

ludzi w wieku od 18 do 26 lat,

in our country

w naszym kraju,

and in nine other industrialized countries.

i w dziewięciu innych rozwiniętych krajach.

It was a two million dollar study.

To badanie kosztowało 2 miliony dolarów.

United States came in second to last

Stany Zjednoczony są na przedostatnim miejscu

in geographic knowledge.

w wiedzy geograficznej.

70 percent of the kids couldn't find

70% dzieci nie potrafiła znaleźć

Afghanistan or Iraq on a map;

Afganistanu czy Iraku na mapie,

60 percent couldn't find India;

60% nie potrafiło zlokalizować Indii,

30 percent couldn't find the Pacific Ocean.

a 30% nie potrafiło znaleźć Oceanu Spokojnego.

And this is a study

To badanie zostało przeprowadzone

that was just done a couple of years ago.

parę lat temu.

So what I'd like to show you now,

Na koniec

in the couple of minutes I have left,

chciałbym wam pokazać

is a film that a student made in Guatemala.

film zrobiony przez ucznia z Gwatemali.

We just had a workshop in Guatemala.

Mieliśmy warsztaty w Gwatemali,

A week before we got to the workshop,

a na tydzień przed huragan Stan

a massive landslide, caused by Hurricane Stan,

spowodował osunięcie się ziemi,

last October, came in and buried

rok temu w październiku,

600 people alive in their village.

które pogrzebało żywcem 600 mieszkańców wioski.

And this kid lived in the village --

On jest właśnie z tej wioski,

he wasn't there at the time --

nie było go tam w czasie katastrofy,

and this is the little movie he put together about that.

a to jego krótki film o tym wydarzeniu.

And he hadn't seen a computer before

I zanim zrobił ten film, nigdy wcześniej nie widział komputera.

we did this movie. We taught him Photoshop and --

Uczyliśmy go pracy w Photoshopie.

yeah, we can play it.

Możemy teraz zobaczyć ten film.

This is an old Mayan funeral chant

To jest tradycyjny, majski śpiew żałobny,

that he got from his grandfather.

nauczył go jego dziadek.

Thank you very much.

Dziękuję bardzo.

(Applause)

(Brawa)