Adam Spencer: Why I fell in love with monster prime numbers

Tłumaczenie: Alina Matejko Korekta: Rysia Wand

Ah yes, those university days,

Ach te studenckie czasy...

a heady mix of Ph.D-level pure mathematics

mocna dawka czystej matematyki,

and world debating championships,

mistrzostwa świata w debatach,

or, as I like to say, "Hello, ladies. Oh yeah."

mówiąc krótko: "Witajcie, dziewczyny".

Didn't get much sexier than the Spence

Nic bardziej seksownego niż Spence na studiach.

at university, let me tell you.

Nic bardziej seksownego niż Spence na studiach.

It is such a thrill for a humble breakfast radio announcer

To taka frajda dla skromnego prezentera radiowego

from Sydney, Australia, to be here on the TED stage

z Sydney w Australii, żeby stać tutaj na scenie TED,

literally on the other side of the world.

dosłownie po drugiej stronie globu.

And I wanted to let you know, a lot of the things you've heard

Wiele z tego, co słyszeliście

about Australians are true.

o Australijczykach to prawda.

From the youngest of ages, we display

Od najmłodszych lat wykazujemy

a prodigious sporting talent.

ogromny talent sportowy.

On the field of battle, we are brave and noble warriors.

Na polu bitwy jesteśmy dzielni i szlachetni.

What you've heard is true.

Australians, we don't mind a bit of a drink,

Wszystko, co mówią, to prawda.

My, Australijczycy, lubimy czasem za dużo wypić,

sometimes to excess, leading to embarrassing social situations. (Laughter)

co prowadzi do żenujących sytuacji. (Śmiech)

This is my father's work Christmas party, December 1973.

To jest impreza świąteczna u taty w pracy, w grudniu 1973.

I'm almost five years old. Fair to say,

Mam tu prawie 5 lat. Trzeba przyznać,

I'm enjoying the day a lot more than Santa was.

że bawię się dużo lepiej niż św. Mikołaj.

But I stand before you today

Ale stoję dzisiaj przed wami

not as a breakfast radio host,

nie jako prezenter radiowy,

not as a comedian, but as someone who was, is,

nie jako komik, ale jak ktoś kto był,

and always will be a mathematician.

jest i zawsze będzie matematykiem.

And anyone who's been bitten by the numbers bug

Ktoś, kto połknął matematycznego bakcyla

knows that it bites early and it bites deep.

wie, że atakuje on wcześnie i dogłębnie.

I cast my mind back when I was in second grade

Wracam pamięcią do drugiej klasy podstawówki,

at a beautiful little government-run school

gdzie w pięknej, małej państwowej szkole

called Boronia Park in the suburbs of Sydney,

Boronia Park na przedmieściach Sydney,

and as we came up towards lunchtime, our teacher,

zbliżała się przerwa na obiad, a nasza nauczycielka,

Ms. Russell, said to the class,

Pani Russell zapytała:

"Hey, year two. What do you want to do after lunch?

"Dzieciaki, co robimy po obiedzie?

I've got no plans."

Nic nie zaplanowałam".

It was an exercise in democratic schooling,

To było ćwiczenie z edukacji demokratycznej,

and I am all for democratic schooling, but we were only seven.

którą popieram, ale mieliśmy tylko 7 lat.

So some of the suggestions we made as to what

Niektóre pomysły poobiednich zajęć

we might want to do after lunch were a little bit impractical,

były trochę niepraktyczne.

and after a while, someone made a particularly silly suggestion

Ktoś zaproponował coś tak głupiego,

and Ms. Russell patted them down with that gentle aphorism,

że pani Russell skwitowała to aforyzmem:

"That wouldn't work.

"To by nie wyszło. To tak, jakby próbować

That'd be like trying to put a square peg through a round hole."

włożyć kwadratowy kołek w okrągły otwór".

Now I wasn't trying to be smart.

Nie usiłowałem wtedy zabłysnąć.

I wasn't trying to be funny.

Nie próbowałem nawet być zabawny.

I just politely raised my hand,

Po prostu grzecznie podniosłem rękę

and when Ms. Russell acknowledged me, I said,

i gdy pani Russell wskazała na mnie,

in front of my year two classmates, and I quote,

na oczach całej klasy drugiej powiedziałem:

"But Miss,

"Ale proszę pani,

surely if the diagonal of the square

przecież jeśli przekątna kwadratu

is less than the diameter of the circle,

jest mniejsza niż średnica koła,

well, the square peg will pass quite easily through the round hole."

to kwadratowy kołek bez problemu przejdzie przez okrągły otwór".

(Laughter)

(Śmiech)

"It'd be like putting a piece of toast through a basketball hoop, wouldn't it?"

"To jak przełożenie tosta przez obręcz do koszykówki, prawda?"

And there was that same awkward silence

I zapadła ta niezręczna cisza,

from most of my classmates,

koledzy z klasy milczeli,

until sitting next to me, one of my friends,

aż kolega siedzący obok mnie,

one of the cool kids in class, Steven, leaned across

jeden z popularniejszych w klasie, Steven,

and punched me really hard in the head.

nachylił się i walnął mnie mocno w głowę.

(Laughter)

(Śmiech)

Now what Steven was saying was, "Look, Adam,

To, co chciał przekazać było jasne:

you are at a critical juncture in your life here, my friend.

"Adam, to twój przełomowy moment.

You can keep sitting here with us.

Możesz dalej siedzieć z nami.

Any more of that sort of talk, you've got to go and sit

Ale jeśli jeszcze raz coś tak palniesz,

over there with them."

to będziesz musiał usiąść z nimi".

I thought about it for a nanosecond.

Przemyślałem to w nanosekundę.

I took one look at the road map of life,

Spojrzałem na mapę drogową swojego życia

and I ran off down the street marked "Geek"

i pobiegłem wzdłuż ulicy oznaczonej tabliczką "Maniak"

as fast as my chubby, asthmatic little legs would carry me.

tak szybko, jak pozwoliły mi tłuściutkie, astmatyczne nóżki.

I fell in love with mathematics from the earliest of ages.

Zakochałem się w matematyce bardzo wcześnie.

I explained it to all my friends. Maths is beautiful.

Tłumaczyłem wszystkim kolegom. Matematyka jest piękna.

It's natural. It's everywhere.

Jest pierwotna. Jest wszędzie.

Numbers are the musical notes

Liczby są nutami,

with which the symphony of the universe is written.

którymi zapisana jest symfonia wszechświata.

The great Descartes said something quite similar.

Kartezjusz powiedział coś podobnego.

The universe "is written in the mathematical language."

Wszechświat "jest zapisany w języku matematyki".

And today, I want to show you one of those musical notes,

Dzisiaj chcę pokazać jedną z tych nut,

a number so beautiful, so massive,

liczbę tak piękną, tak ogromną,

I think it will blow your mind.

że rzuci was na kolana.

Today we're going to talk about prime numbers.

Dziś porozmawiamy o liczbach pierwszych.

Most of you I'm sure remember that six is not prime

Pewnie pamiętacie, że 6 nie jest liczbą pierwszą,

because it's 2 x 3.

bo 6 = 2 x 3

Seven is prime because it's 1 x 7,

7 jest liczbą pierwszą, bo 1 x 7,

but we can't break it down into any smaller chunks,

i nie da się rozłożyć na mniejsze części,

or as we call them, factors.

tak zwane czynniki.

Now a few things you might like to know about prime numbers.

Kilka rzeczy o liczbach pierwszych.

One is not prime.

1 nie jest liczbą pierwszą.

The proof of that is a great party trick

Dowodem na to jest świetna imprezowa sztuczka,

that admittedly only works at certain parties.

która działa tylko na pewnych imprezach.

(Laughter)

(Śmiech)

Another thing about primes, there is no final biggest prime number.

Po drugie nie ma ostatniej, największej liczby pierwszej.

They keep going on forever.

Ciągną się w nieskończoność.

We know there are an infinite number of primes

Dzięki Euklidesowi wiemy, że liczb pierwszych jest nieskończenie wiele.

due to the brilliant mathematician Euclid.

Dzięki Euklidesowi wiemy, że liczb pierwszych jest nieskończenie wiele.

Over thousands of years ago, he proved that for us.

Udowodnił to nam ponad tysiąc lat temu.

But the third thing about prime numbers,

Trzeci fakt o liczbach pierwszych,

mathematicians have always wondered,

nad którym głowili się matematycy

well at any given moment in time,

we wszystkich epokach:

what is the biggest prime that we know about?

jaka jest największa liczba pierwsza?

Today we're going to hunt for that massive prime.

Dzisiaj zapolujemy na tę właśnie liczbę.

Don't freak out.

Nie bójcie się.

All you need to know, of all the mathematics

O matematyce, której żeście się uczyli,

you've ever learned, unlearned, crammed, forgotten,

oduczali, wkuwali, zapomnieli,

never understood in the first place,

albo nigdy nie rozumieli,

all you need to know is this:

musicie wiedzieć tylko jedno:

When I say 2 ^ 5,

kiedy mówię 2 ^ 5,

I'm talking about five little number twos next to each other

to mowa o rządku 5 cyferek,

all multiplied together,

pomnożonych przez siebie

2 x 2 x 2 x 2 x 2.

2 x 2 x 2 x 2 x 2.

So 2 ^ 5 is 2 x 2 = 4,

2 ^ 5 to 2 x 2 = 4,

8, 16, 32.

8, 16, 32.

If you've got that, you're with me for the entire journey. Okay?

Jeśli to wiecie, to wszystko będzie jasne.

So 2 ^ 5,

Więc 2 ^ 5

those five little twos multiplied together.

5 dwójek pomnożonych przez siebie.

(2 ^ 5) - 1 = 31.

(2 ^ 5) - 1 = 31.

31 is a prime number, and that five in the power

31 to liczba pierwsza, piątka z potęgi

is also a prime number.

też jest liczbą pierwszą.

And the vast bulk of massive primes we've ever found

Większość znanych ogromnych liczb pierwszych

are of that form:

ma taką formę:

two to a prime number, take away one.

2 do potęgi liczby pierwszej, odjąć jeden.

I won't go into great detail as to why,

Nie będę tłumaczył, dlaczego tak jest,

because most of your eyes will bleed out of your head if I do,

bo większości z was oczy wyszłyby z orbit,

but suffice to say, a number of that form

wystarczy powiedzieć, że łatwo sprawdzić

is fairly easy to test for primacy.

czy liczba w takiej formie jest liczbą pierwszą.

A random odd number is a lot harder to test.

Przypadkową liczbę nieparzystą dużo trudniej sprawdzić.

But as soon as we go hunting for massive primes,

Zaraz na początku polowania na ogromne liczby pierwsze,

we realize it's not enough

zdajemy sobie sprawę, że nie wystarczy

just to put in any prime number in the power.

podnosić do potęgi równej dowolnej liczbie pierwszej.

(2 ^ 11) - 1 = 2,047,

(2 ^ 11) - 1 = 2047

and you don't need me to tell you that's 23 x 89.

i nie muszę wam mówić, że to 23 x 89.

(Laughter)

(Śmiech)

But (2 ^ 13) - 1, (2 ^ 17) - 1

Ale (2 ^ 13) - 1, (2 ^ 17) - 1

(2 ^ 19) - 1, are all prime numbers.

(2 ^ 19) - 1, to wszystko liczby pierwsze.

After that point, they thin out a lot.

Potem już znacząco się przerzedzają.

And one of the things about the search for massive primes

Poszukiwanie ogromnych liczb pierwszych

that I love so much is some of the great mathematical minds

kocham również za to, że tak wielu matematycznych geniuszy

of all time have gone on this search.

wszech czasów się tym zajmowało.

This is the great Swiss mathematician Leonhard Euler.

To wspaniały szwajcarski matematyk Leonard Euler.

In the 1700s, other mathematicians said

W XVIII w. inni matematycy mawiali,

he is simply the master of us all.

że jest po prostu ich mistrzem.

He was so respected, they put him on European currency

Budził taki podziw, że dali go na pewien europejski banknot,

back when that was a compliment.

w czasach kiedy to jeszcze było komplementem.

(Laughter)

(Śmiech)

Euler discovered at the time the world's biggest prime:

Euler odkrył największą liczbę pierwszą swoich czasów:

(2 ^ 31) - 1.

(2 ^ 31) - 1.

It's over two billion.

To ponad dwa biliony.

He proved it was prime with nothing more

Udowodnił, że to liczba pierwsza tylko za pomocą

than a quill, ink, paper and his mind.

gęsiego pióra, atramentu, kartki papieru i rozumu.

You think that's big.

Myślicie, że to jest coś.

We know that (2 ^ 127) - 1

Wiemy, że (2 ^ 127) - 1

is a prime number.

to liczba pierwsza.

It's an absolute brute.

To dopiero bydlę.

Look at it here: 39 digits long,

Popatrzcie: 39 cyfr,

proven to be prime in 1876

w 1876 udowodniono, że to liczba pierwsza,

by a mathematician called Lucas.

zrobił to matematyk Lucas.

Word up, L-Dog.

Mocny wynik, Lucas!

(Laughter)

(Śmiech)

But one of the great things about the search for massive primes,

Co wspaniałe w poszukiwaniu ogromnych liczb pierwszych,

it's not just finding the primes.

nie chodzi o samo ich znajdowanie.

Sometimes proving another number not to be prime is just as exciting.

Czasem kręci udowodnienie, że dana liczba nie jest pierwsza.

Lucas again, in 1876, showed us (2 ^ 67) - 1,

Lucas w 1876 r. wykazał, że (2 ^ 67) - 1,

21 digits long, was not prime.

21 cyfr długości, nie jest liczbą pierwszą.

But he didn't know what the factors were.

Ale nie wiedział, jakie były czynniki.

We knew it was like six, but we didn't know

Było wiadomo, że działa jak 6,

what are the 2 x 3 that multiply together

ale nie wiadomo, co trzeba pomnożyć,

to give us that massive number.

żeby wyszła taka ogromna liczba.

We didn't know for almost 40 years

Nie było wiadomo przez prawie 40 lat,

until Frank Nelson Cole came along.

aż pojawił się Frank Nelson Cole.

And at a gathering of prestigious American mathematicians,

Na zebraniu znakomitych amerykańskich matematyków

he walked to the board, took up a piece of chalk,

podszedł do tablicy, wziął kawałek kredy

and started writing out the powers of two:

i zaczął pisać potęgi dwójki:

two, four, eight, 16 --

2, 4 ,8, 16,

come on, join in with me, you know how it goes --

no dołączcie, wiecie jak to leci...

32, 64, 128, 256,

32, 64, 128, 256,

512, 1,024, 2,048.

512, 1024, 2048.

I'm in geek heaven. We'll stop it there for a second.

Jestem w niebie dla kujonów. Zatrzymamy się tu.

Frank Nelson Cole did not stop there.

Frank Nelson Cole się nie zatrzymał.

He went on and on

Pisał dalej i dalej

and calculated 67 powers of two.

i wyliczył dwa do 67 potęgi.

He took away one and wrote that number on the board.

Odjął 1 i napisał na tablicy.

A frisson of excitement went around the room.

Dreszczyk podniecenia przebiegł po sali.

It got even more exciting when he then wrote down

Podniecenie wzrosło, kiedy zaczął

these two large prime numbers in your standard multiplication format --

te ogromne liczby pierwsze mnożyć przez siebie

and for the rest of the hour of his talk

i przez resztę godzinnego wystąpienia

Frank Nelson Cole busted that out.

Frank Nelson Cole zasunął im tak.

He had found the prime factors

Znalazł czynniki pierwsze

of (2 ^ 67) - 1.

liczby (2 ^ 67) - 1.

The room went berserk --

tłum na sali oszalał...

(Laughter) --

(Śmiech)

as Frank Nelson Cole sat down,

...kiedy Frank Nelson Cole usiadł,

having delivered the only talk in the history of mathematics

po jedynym w historii matematyki

with no words.

wystąpieniu bez słów.

He admitted afterwards it wasn't that hard to do.

Później przyznał, że to wcale nie było takie trudne.

It took focus. It took dedication.

Trzeba było skupienia i poświęcenia.

It took him, by his estimate,

Ocenił, że poświęcił na to

"three years of Sundays."

"wszystkie niedziele przez trzy lata".

But then in the field of mathematics,

Zaraz potem w dziedzinie matematyki,

as in so many of the fields that we've heard from in this TED,

jak w wielu innych dziedzinach, o których tu słyszeliśmy,

the age of the computer goes along and things explode.

rozpoczęła się era komputerów i zaczęły dziać się cuda.

These are the largest prime numbers we knew

Oto największe liczby pierwsze, jakie poznawaliśmy

decade by decade, each one dwarfing the one before

dekada za dekadą, każda przyćmiewająca poprzednią,

as computers took over and our power to calculate

aż w końcu wkroczyły komputery

just grew and grew.

i liczyć było coraz łatwiej.

This is the largest prime number we knew in 1996,

To jest największa liczba pierwsza, poznana w 1996,

a very emotional year for me.

dla mnie był to bardzo wzruszający rok.

It was the year I left university.

Wtedy opuściłem uniwersytet.

I was torn between mathematics and media.

Byłem rozdarty między matematyką a mediami.

It was a tough decision. I loved university.

To była trudna decyzja. Kochałem uniwersytet.

My arts degree was the best nine and a half years of my life.

9,5 roku studiów to był najlepszy czas w moim życiu.

(Laughter)

(Śmiech)

But I came to a realization about my own ability.

Ale pogodziłem się ze swoimi zdolnościami.

Put simply, in a room full of randomly selected people,

W pokoju pełnym przypadkowych ludzi

I'm a maths genius.

jestem matematycznym geniuszem.

In a roomful of maths Ph.Ds,

W pokoju pełnym doktorów matematyki

I'm as dumb as a box of hammers.

jestem głupi jak but.

My skill is not in the mathematics.

Moje zdolności nie tkwią w matematyce.

It is in telling the story of the mathematics.

Tkwią w opowiadaniu historii matematyki.

And during that time, since I've left university,

Odkąd opuściłem uniwersytet,

these numbers have got bigger and bigger,

ilość liczb pierwszych wciąż rosła,

each one dwarfing the last,

każda przyćmiewała poprzednią,

until along came this man, Dr. Curtis Cooper,

aż nadszedł dr Curtis Cooper,

who a few years ago held the record for the largest ever prime,

który kilka lat temu pobił rekord na największą liczbę pierwszą,

only to see it snatched away by a rival university.

choć zaraz konkurencja odebrała mu tytuł.

And then Curtis Cooper got it back.

Curtis Cooper pobił ten rekord ponownie.

Not years ago, not months ago, days ago.

Nie lata temu, nie miesiące temu, kilka dni temu.

In an amazing moment of serendipity,

Szczęśliwy zbieg okoliczności sprawił,

I had to send TED a new slide

że musiałem dosłać kolejny slajd,

to show you what this guy had done.

żeby pokazać, czego ten facet dokonał.

I still remember -- (Applause) --

Nadal pamiętam... (Oklaski)

I still remember when it happened.

... kiedy to się stało.

I was doing my breakfast radio show.

Prowadziłem radiowy show.

I looked down on Twitter. There was a tweet:

Zobaczyłem na Twitterze wpis:

"Adam, have you seen the new largest prime number?"

"Adam, widziałeś już najnowszą największą liczbę pierwszą?".

I shivered --

Zadrżałem...

(Laughter) --

(Śmiech)

contacted the women who produced my radio show out in the other room,

powiedziałem producentce programu:

and said "Girls, hold the front page.

"Dziewczyny, wstrzymajcie pierwszą stronę.

We're not talking politics today.

Dzisiaj nie gadamy o polityce.

We're not talking sport today.

Ani o sporcie.

They found another megaprime."

Odkryli następną ogromniastą liczbę pierwszą".

The girls just shook their heads,

Koleżanki tylko pokiwały głowami,

put them in their hands, and let me go my own way.

złapały się za czoło i dały mi robić swoje.

It's because of Curtis Cooper that we know,

Dzięki Curtisowi Cooperowi poznaliśmy

currently the largest prime number we know,

największą na dziś liczbę pierwszą,

is 2 ^ 57,885,161.

czyli 2 ^ 57 885 161.

Don't forget to subtract the one.

Nie zapomnijcie odjąć jeden.

This number is almost 17 and a half million digits long.

Ta liczba składa się z prawie 17,5 miliona cyfr.

If you typed it out on a computer and saved it as a text file,

Zapisana na komputerze jako dokument tekstowy

that's 22 meg.

zajęłaby 22 Mb.

For the slightly less geeky of you,

Dla mniejszych zapaleńców matematycznych:

think about the Harry Potter novels, okay?

pomyślcie o książkach o Harrym Potterze.

This is the first Harry Potter novel.

To jest pierwszy tom.

This is all seven Harry Potter novels,

Tyle zajmie wszystkie siedem,

because she did tend to faff on a bit near the end.

bo autorkę trochę poniosło pod koniec.

(Laughter)

(Śmiech)

Written out as a book, this number would run

Ta liczba zapisana jako książka

the length of the Harry Potter novels and half again.

wyniosłaby tyle, co 7 tomów i jeszcze 50% tyle.

Here's a slide of the first 1,000 digits of this prime.

Slajd pokazuje pierwsze 1000 cyfr tej liczby pierwszej.

If, when TED had begun, at 11 o'clock on Tuesday,

Gdyby zacząć o 11 we wtorek

we'd walked out and simply hit one slide every second,

i pokazywać jeden slajd na sekundę,

it would have taken five hours to show you that number.

pokazanie całości zajęłoby 5 godzin.

I was keen to do it, could not convince Bono.

Chciałem tak zrobić, ale nie przekonałem Bono.

That's the way it goes.

Tak to wygląda.

This number is 17 and a half thousand slides long,

Ta liczba zajmuje 17,5 tysiąca slajdów,

and we know it is prime as confidently

a mamy pewność, że to liczba pierwsza,

as we know the number seven is prime.

tak samo jak tego, że jest nią 7.

That fills me with almost sexual excitement.

To wywołuje we mnie prawie seksualne podniecenie.

And who am I kidding when I say almost?

I kogo chcę oszukać mówiąc "prawie"?

(Laughter)

(Śmiech)

I know what you're thinking:

Wiem, co sobie myślicie:

Adam, we're happy that you're happy,

Adam, cieszymy się z twojego szczęścia,

but why should we care?

ale dlaczego ma nas to obchodzić?

Let me give you just three reasons why this is so beautiful.

Dam wam 3 powody, dla których to takie piękne.

First of all, as I explained, to ask a computer

Po pierwsze, zapytać komputer "Czy to liczba pierwsza?",

"Is that number prime?" to type it in its abbreviated form,

podając liczbę w skróconej formie,

and then only about six lines of code is the test for primacy,

plus 6 linijek kodujących test na liczby pierwsze,

is a remarkably simple question to ask.

jest nadzwyczaj łatwo.

It's got a remarkably clear yes/no answer,

Nadzwyczaj jasna odpowiedź: tak lub nie

and just requires phenomenal grunt.

wymaga tylko nadzwyczajnego mozołu.

Large prime numbers are a great way of testing

Duże liczby pierwsze to świetny test

the speed and accuracy of computer chips.

szybkości i dokładności chipów komputerowych.

But secondly, as Curtis Cooper was looking for that monster prime,

Po drugie, nie tylko Curtis Cooper

he wasn't the only guy searching.

szukał kolejnej liczby pierwszej.

My laptop at home was looking through

Nawet mój domowy laptop

four potential candidate primes myself

badał 4 potencjalne liczby pierwsze

as part of a networked computer hunt around the world

w ramach sieciowego polowania

for these large numbers.

na duże liczby pierwsze.

The discovery of that prime is similar to the work

Odkrycie tej liczby pierwszej przypomina pracę

people are doing in unraveling RNA sequences,

wykonywaną przy badaniu sekwencji RNA,

in searching through data from SETI and other astronomical projects.

lub przeszukiwaniu danych z SETI czy innych projektów astronomicznych.

We live in an age where some of the great breakthroughs

W naszych czasach wielkie przełomy

are not going to happen in the labs or the halls of academia

nie dokonają się w laboratoriach akademickich,

but on laptops, desktops,

ale na laptopach, desktopach,

in the palms of people's hands

rękami ludzi,

who are simply helping out for the search.

którzy pomagają w poszukiwaniach.

But for me it's amazing because it's a metaphor

Dla mnie to zdumiewająca metafora

for the time in which we live,

czasów, w których żyjemy,

when human minds and machines can conquer together.

kiedy umysły i maszyny mogą dokonywać wspólnych podbojów.

We've heard a lot about robots in this TED.

Słyszeliśmy tu dużo wystąpień o robotach.

We've heard a lot about what they can and can't do.

Wiemy, co mogą, a czego nie.

It is true, you can now download onto your smartphone

Owszem, można ściągnąć na smartfona

an app that would beat most grandmasters at chess.

aplikację, która pokonałaby arcymistrzów szachowych.

You think that's cool.

Myślicie, że to jest coś.

Here's a machine doing something cool.

To jest maszyna, która robi fajne rzeczy.

This is the CubeStormer II.

Nazywa się CubeStormer II.

It can take a randomly shuffled Rubik's Cube.

Może zająć się pomieszaną kostką Rubika.

Using the power of the smartphone,

Używając zasilania smartfona

it can examine the cube and solve the cube

może przeanalizować kostkę i ułożyć ją

in five seconds.

w pięć sekund.

(Applause)

(Oklaski)

That scares some people. That excites me.

Niektórych to przeraża. Mnie ekscytuje.

How lucky are we to live in this age

Ile mamy szczęścia, żeby żyć w epoce,

when mind and machine can work together?

w której umysł i maszyna mogą współpracować?

I was asked in an interview last year in my capacity

W zeszłym roku zapytano mnie w wywiadzie,

as a lower-case "c" celebrity in Australia,

jako australijskiego celebrytę kategorii "c",

"What was your highlight of 2012?"

o "Najważniejszy moment w 2012 r.".

People were expecting me to talk about

Ludzie oczekiwali, że będę mówił

my beloved Sydney Swans football team.

o mojej ukochanej drużynie piłkarskiej Sydney Swans.

In our beautiful, indigenous sport of Australian football,

W naszej pięknej australijskiej piłce nożnej

they won the equivalent of the Super Bowl.

wygrali odpowiednik Super Bowl.

I was there. It was the most emotional, exciting day.

Byłem tam. To był bardzo ekscytujący dzień.

It wasn't my highlight of 2012.

Ale to nie był dla mnie najważniejszy moment roku.

People thought it might have been an interview I'd done on my show.

Myślano, że powiem o jakimś wywiadzie z mojego programu.

It might have been a politician. It might have been a breakthrough.

O polityku. To dopiero byłby przełom.

It might have been a book I read, the arts. No, no, no.

O przeczytanej książce, o sztuce. Nie.

It might have been something my two gorgeous daughters had done.

Może jakiś wyczyn moich pięknych córek.

No, it wasn't. The highlight of 2012, so clearly,

Nie. Odkryciem 2012 roku było oczywiście

was the discovery of the Higgs boson.

odkrycie bozonu Higgsa.

Give it up for the fundamental particle

Fundamentalna cząsteczka,

that bequeaths all other fundamental particles their mass.

która zostawia w spadku masę innym fundamentalnym cząsteczkom.

(Applause)

(Oklaski)

And what was so gorgeous about this discovery was

Cudowne w tym odkryciu było to,

50 years ago Peter Higgs and his team

że 50 lat temu Peter Higgs z zespołem

considered one of the deepest of all questions:

rozważali jedno z najgłębszych pytań:

How is it that the things that make us up have no mass?

Czemu to, z czego się składamy nie ma masy?

I've clearly got mass. Where does it come from?

Przecież ja mam masę. Skąd ona pochodzi?

And he postulated a suggestion

Zasugerował,

that there's this infinite, incredibly small field

że istnieje nieskończone, maleńkie pole,

stretching throughout the universe,

rozciągające się przez wszechświat,

and as other particles go through those particles

a gdy cząsteczki przenikają się i reagują,

and interact, that's where they get their mass.

to tam dostają swoją masę.

The rest of the scientific community said,

Reszta społeczności naukowej powiedziała,

"Great idea, Higgsy.

"Super pomysł, Higgsy.

We've got no idea if we could ever prove it.

Nie mamy pojęcia, czy to się da udowodnić.

It's beyond our reach."

To nas przerasta".

And within just 50 years,

W ciągu 50 lat,

in his lifetime, with him sitting in the audience,

za swojego życia, miał okazję zobaczyć,

we had designed the greatest machine ever

że zaprojektowano najwspanialszą maszynę,

to prove this incredible idea

żeby udowodnić ten niesamowity pomysł,

that originated just in a human mind.

który powstał w ludzkim umyśle.

That's what is so exciting for me about this prime number.

To właśnie jest ekscytujące w ogromnych liczbach pierwszych.

We thought it might be there,

Myśleliśmy, że istnieją,

and we went and found it.

i znaleźliśmy je.

That is the essence of being human.

To jest sedno ludzkiej egzystencji.

That is what we are all about.

Oto czym jesteśmy.

Or as my friend Descartes might put it,

Albo, jak ująłby to Kartezjusz:

we think,

myślimy,

therefore we are.

więc jesteśmy.

Thank you.

Dziękuję.

(Applause)

(Oklaski)