Ben Dunlap: The life-long learner

Vertaald door: Tom Proost Nagekeken door: Rudolf Penninkhof

"Jó napot, pacák" Which, as somebody here must surely know,

"Yo napot, pacak!" Wat, zoals sommigen hier zeker weten,

means "What's up, guys?" in Magyar,

betekent "Hoe gaat het, jongens?" in het Magyaars,

that peculiar non-Indo-European language spoken by Hungarians

die eigenaardige niet-Indo-Europese taal gesproken door Hongaren --

for which, given the fact that cognitive diversity is

voor welke, gegeven het feit dat cognitieve diversiteit

at least as threatened as biodiversity on this planet,

op zijn minst even bedreigd is als biodiversiteit op deze planeet,

few would have imagined much of a future even a century or two ago.

weinigen zich een toekomst zouden ingebeeld hebben, zelfs een eeuw of twee geleden.

But there it is: "Jó napot, pacák"

Maar daar is het: "Yo napot, pacak!"

I said somebody here must surely know, because

Ik zei dat iemand hier dat zeker moest weten, omdat

despite the fact that there aren't that many Hungarians to begin with,

ondanks het feit dat er om te beginnen niet veel Hongaren zijn,

and the further fact that, so far as I know, there's not a drop

en het verdere feit dat, voor zover ik weet, er geen druppel

of Hungarian blood in my veins, at every critical juncture of my life

Hongaars bloed door mij stroomt, op elke kritieke moment in mijn leven

there has been a Hungarian friend or mentor there beside me.

er een Hongaarse vriend of mentor aan mijn zijde was.

I even have dreams that take place in landscapes

Ik heb zelfs dromen die plaatshebben in landschappen

I recognize as the landscapes of Hungarian films,

die ik herken als landschappen uit Hongaarse films,

especially the early movies of Miklos Jancso.

vooral de vroege films van Milkos Jancso.

So, how do I explain this mysterious affinity?

Dus hoe verklaar ik deze mysterieuze overeenkomsten?

Maybe it's because my native state of South Carolina,

Misschien is het omdat mijn geboortestaat Zuid-Carolina,

which is not much smaller than present-day Hungary,

welke niet veel kleiner is dan het huidige Hongarije,

once imagined a future for itself as an independent country.

zich ooit een toekomst voor zichzelf inbeelde als een onafhankelijk land.

And as a consequence of that presumption,

En als gevolg van die onbescheidenheid,

my hometown was burned to the ground by an invading army,

is mijn geboortedorp met de grond gelijk gemaakt door een binnenvallend leger,

an experience that has befallen many a Hungarian town and village

een ervaring die ook vele Hongaarse steden en dorpen is overkomen

throughout its long and troubled history.

doorheen hun lange en geplaagde geschiedenis.

Or maybe it's because when I was a teenager back in the '50s,

Of misschien is het omdat ik, toen ik een tiener was in de jaren 50,

my uncle Henry -- having denounced the Ku Klux Klan

mijn oom Henry, na het opzeggen van de Ku Klux Klan --

and been bombed for his trouble and had crosses burned in his yard,

werd hij gebombardeerd en kreeg hij brandende kruisen in zijn tuin --

living under death threat -- took his wife and children to Massachusetts for safety

hij leefde met doodsbedreigingen, bracht zijn vrouw en kinderen in veiligheid te Massachusetts

and went back to South Carolina to face down the Klan alone.

en ging terug naar Zuid-California om de Klan alleen te trotseren.

That was a very Hungarian thing to do,

Dat was een erg Hongaars ding om te doen,

as anyone will attest who remembers 1956.

wat iedereen zal beamen die zich 1956 herinnert.

And of course, from time to time Hungarians

En natuurlijk, van tijd tot tijd hebben Hongaren

have invented their own equivalent of the Klan.

hun eigen equivalent van de Klan uitgevonden.

Well, it seems to me that this Hungarian presence in my life

Wel, het lijkt me dat deze Hongaarse aanwezigheid in mijn leven

is difficult to account for, but ultimately I ascribe it to an admiration

moeilijk te verklaren is, maar uiteindelijk schrijf ik het toe aan een bewondering

for people with a complex moral awareness,

voor mensen met een complex moraal bewustzijn --

with a heritage of guilt and defeat matched by defiance and bravado.

met een erfenis van schuld en nederlagen gepaard met trots en braveur ..............

It's not a typical mindset for most Americans,

Het is niet een typische gedachtenkader voor de meeste Amerikanen.

but it is perforce typical of virtually all Hungarians.

Maar het is tegen wil en dank een typisch aan haast alle Hongaren.

So, "Jó napot, pacák!"

Dus, "Yo napot, pacak!"

I went back to South Carolina after some 15 years amid the alien corn

Ik ging terug naar Zuid-Californie na ongeveer 15 jaren te midden van vervreemdende maisvelden,

at the tail end of the 1960s,

aan het einde van de 1960's,

with the reckless condescension of that era

met de roekeloze neerbuigendheid van dat tijdperk,

thinking I would save my people.

denkende dat ik mijn mensen zou redden.

Never mind the fact that they were slow to acknowledge they needed saving.

Niettemin het feit dat ze traag waren om te erkennen dat ze redding nodig hadden.

I labored in that vineyard for a quarter century before

Ik werkte in die wijngaard voor een kwart-eeuw voordat

making my way to a little kingdom of the just in upstate South Carolina,

ik mijn weg maakte naar een klein koninkrijk van de rechtvaardigen in Zuid-Carolina,

a Methodist-affiliated institution of higher learning called Wofford College.

een methodistisch-verwant instituut van hoger onderwijs Wofford College genaamd.

I knew nothing about Wofford

Ik wist niets over Wofford,

and even less about Methodism,

en zelfs nog minder over methodisme,

but I was reassured on the first day that I taught at Wofford College

maar ik werd gerustgesteld op de eerste dag dat ik les gaf in Wofford College

to find, among the auditors in my classroom,

daar er, onder de luisteraars in mijn klas,

a 90-year-old Hungarian, surrounded by a bevy of middle-aged European women

een 90-jaar oude Hongaar zat, omringd door een schare aan Europese vrouwen van middelbare leeftijd

who seemed to function as an entourage of Rhinemaidens.

die leken te functioneren als een entourage van Rijnse maagden.

His name was Sandor Teszler.

Zijn naam was Sandor Teszler.

He was a puckish widower whose wife and children were dead

Hij was een ondeugende weduwenaar wien's vrouw en kinderen gestorven waren

and whose grandchildren lived far away.

en wien's kleinkinderen ver weg leefden.

In appearance, he resembled Mahatma Gandhi,

Uiterlijk leek hij op Mahatma Gandhi --

minus the loincloth, plus orthopedic boots.

zonder de lendendoek, maar met orthopedische schoenen.

He had been born in 1903 in the provinces

Hij was geboren in 1903 in de provincies

of the old Austro-Hungarian Empire,

van het oude Oostenrijks-Hongaarse rijk,

in what later would become Yugoslavia.

in wat later Joegoslavië zou worden.

He was ostracized as a child, not because he was a Jew --

Hij was als kind verstoten, niet omdat hij joods was --

his parents weren't very religious anyhow --

zijn ouders waren niet erg religieus --

but because he had been born with two club feet,

maar omdat hij was geboren met twee horrelvoeten,

a condition which, in those days, required institutionalization

een aandoening die, in die dagen, institutionalisering

and a succession of painful operations between the ages of one and 11.

en een opeenvolging van pijnlijke operaties tussen de leeftijd van 1 en 11 vereistte.

He went to the commercial business high school as a young man

Als jongeman ging hij naar de handelsschool

in Budapest, and there he was as smart as he was modest

in Boedapest. En daar was hij even slim als bescheiden,

and he enjoyed a considerable success. And after graduation

en hij genoot aanzienlijk succes, en na afgestudeerd te zijn,

when he went into textile engineering, the success continued.

toen hij in de textiel-industrie ging, ging het succes verder.

He built one plant after another.

Hij bouwde de ene fabriek na de andere.

He married and had two sons. He had friends in high places who

Hij trouwde en had twee zonen. Hij had hooggeplaatste vrienden die

assured him that he was of great value to the economy.

hem verzekerden dat hij van grote waarde was voor de economie.

Once, as he had left instructions to have done,

Op een keer werd hij, volgens zijn eigen instructies

he was summoned in the middle of the night by the night watchman at one of his plants.

gebeld in het midden van de nacht door de nachtwaker van één van zijn fabrieken.

The night watchman had caught an employee who was stealing socks --

De nachtwaker had een werknemer betrapt die sokken aan het stelen was --

it was a hosiery mill, and he simply backed a truck up to the loading dock

het was een kousenfabriek, en hij was simpelweg met de vrachtwagen naar het laaddok gereden

and was shoveling in mountains of socks.

en hij was bergen sokken aan het inladen.

Mr. Teszler went down to the plant and confronted the thief and said,

Mr. Teszler ging naar de fabriek en confronteerde de dief en zei,

"But why do you steal from me? If you need money you have only to ask."

"Maar waarom steel je van mij? Als je geld nodig hebt moet je het maar vragen."

The night watchman, seeing how things were going and waxing indignant,

De nachtwaker, die verontwaardigd was en zag hoe de dingen gingen aflopen,

said, "Well, we're going to call the police, aren't we?"

zei, "Dus, we gaan de politie opbellen, niet?"

But Mr. Teszler answered, "No, that will not be necessary.

Maar Mr. Teszler antwoordde, "Nee, dat is niet nodig.

He will not steal from us again."

Hij zal niet nogmaals van ons stelen."

Well, maybe he was too trusting, because he stayed where he was

Misschien was hij te vertrouwend, want hij bleef waar hij was

long after the Nazi Anschluss in Austria

lang na de Nazi Anschluss in Oostenrijk,

and even after the arrests and deportations began in Budapest.

en zelfs nadat de arrestaties en deportaties begonnen in Boedapest.

He took the simple precaution of having cyanide capsules placed in lockets

Hij nam de simpele voorzorg van het hebben van cyanide-capsules geplaatst in medaillons

that could be worn about the necks of himself and his family.

die gedragen konden worden rond de nek door hemzelf en zijn familie.

And then one day, it happened: he and his family were arrested

En toen, op een dag, gebeurde het: hij en zijn familie werden gearresteerd,

and they were taken to a death house on the Danube.

en ze werden naar het doodshuis gebracht aan de Donau.

In those early days of the Final Solution, it was handcrafted brutality;

In die vroege dagen van de Uiteindelijke Oplossing, was het geweld handgemaakt --

people were beaten to death and their bodies tossed into the river.

mensen werden doodgeslagen en hun lichamen werden in de rivier geworpen --

But none who entered that death house had ever come out alive.

maar niemand die er heen ging is er ooit levend uit gekomen.

And in a twist you would not believe in a Steven Spielberg film --

En in een plotwending die je niet zou geloven in een film van Steven Spielberg

the Gauleiter who was overseeing this brutal beating was the very same thief

bleek de Gauleiter die dit brutale geweld overzag dezelfde dief

who had stolen socks from Mr. Teszler's hosiery mill.

die de sokken had gestolen van Mr. Tesler's kousenfabriek.

It was a brutal beating. And midway through that brutality,

Het was een brutale ranseling . En midden in deze brutaliteit

one of Mr. Teszler's sons, Andrew, looked up and said,

keek één van Mr. Tesler's zonen, Andrew, op en zei,

"Is it time to take the capsule now, Papa?"

"Is het tijd om onze capsules te nemen papa?"

And the Gauleiter, who afterwards vanishes from this story,

En de Gauleiter, die nadien verdwijnt uit dit verhaal,

leaned down and whispered into Mr. Teszler's ear,

leunde voorover en fluisterde in Mr. Teszler's oor,

"No, do not take the capsule. Help is on the way."

"Nee, neem de capsule niet. Er is hulp onderweg."

And then resumed the beating.

En toen hernam de afranseling.

But help was on the way, and shortly afterwards

Maar hulp -- hulp was onderweg, en kort nadien

a car arrived from the Swiss Embassy.

arriveerde er een auto van de Zwitserse ambassade

They were spirited to safety. They were reclassified as Yugoslav citizens

Ze werden in veiligheid gebracht. Ze werden ge-herclassificeerd als Joegoslavische burgers

and they managed to stay one step ahead of their pursuers

en ze slaagden er in hun achtervolgers een stap voor te blijven

for the duration of the War, surviving burnings and bombings

gedurende de rest van de oorlog, ze overleefden branden en bombardementen,

and, at the end of the War, arrest by the Soviets.

en, op het einde van de oorlog, werden ze gearresteerd door de Sovjets.

Probably, Mr. Teszler had gotten some money into Swiss bank accounts

Waarschijnlijk had Mr. Teszler wat geld staan op Zwitserse bankrekeningen,

because he managed to take his family first to Great Britain,

want hij slaagde er in zijn familie eerst naar Groot-Brittannië te leiden,

then to Long Island and then to the center of the textile industry in the American South.

dan naar Long Island, en dan naar het centrum van de textiel-industrie in het zuiden van Amerika.

Which, as chance would have it, was Spartanburg, South Carolina,

Welke, hoe onwaarschijnlijk ook, in Spartanburg te Zuid-Carolina gelegen was:

the location of Wofford College.

de locatie van Wofford College.

And there, Mr. Teszler began all over again and once again achieved immense success,

En daar begon Mr. Teszler opnieuw van nul af aan, en opnieuw bereikte hij enorm succes

especially after he invented the process

vooral nadat hij een proces uitvond

for manufacturing a new fabric called double-knit.

voor het vervaardigen van een nieuwe stof genaamd 'double-knit'.

And then in the late 1950s, in the aftermath of Brown v. Board of Education,

En toen -- toen in de late jaren 1950, in de nasleep van Brown versus Board of Education,

when the Klan was resurgent all over the South,

wanneer de Klan was wederopgeleefd over het gehele zuiden,

Mr. Teszler said, "I have heard this talk before."

Zei Mr. Teszler, "Ik heb dit gesprek eerder gehoord."

And he called his top assistant to him and asked,

En hij riep zijn top-assistent bij zich en vroeg,

"Where would you say, in this region, racism is most virulent?"

"Waar zou je zeggen dat het racisme, in deze regio, het venijnigste is?"

"Well, I don't rightly know, Mr. Teszler. I reckon that would be Kings Mountain."

"Wel, ik weet het niet precies, Mr. Teszler. Ik denk dat dat in Kings Mountain is."

"Good. Buy us some land in Kings Mountain

"Goed, koop ons wat land in Kings Mountain,

and announce we are going to build a major plant there."

en kondig dan aan dat we daar een grote fabriek gaan bouwen."

The man did as he was told, and shortly afterwards,

De man deed zoals hem was opgedragen, en kort nadien

Mr. Teszler received a visit from the white mayor of Kings Mountain.

kreeg Mr. Teszler bezoek van de blanke burgemeester van Kings Mountain.

Now, you should know that at that time,

Nu, u moet weten dat in die tijd

the textile industry in the South was notoriously segregated.

de textiel-industrie in het Zuiden berucht gesegregeerd was.

The white mayor visited Mr. Teszler and said,

De blanke burgemeester bezocht Mr. Teslzer en zei,

"Mr. Teszler, I trust you’re going to be hiring a lot of white workers."

"Mr. Teszler, ik geloof er in dat u een heleboel blanke werknemers zult aannemen"

Mr. Teszler told him, "You bring me the best workers that you can find,

Mr. Teszler zei hem: "Breng me de beste werknemers die u kan vinden,

and if they are good enough, I will hire them."

en als ze goed genoeg zijn, zal ik ze aannemen."

He also received a visit from the leader of the black community,

Hij ontving ook een bezoek van de leider van de zwarte gemeenschap,

a minister, who said, "Mr. Teszler, I sure hope you're going to

een minister, die zei: "Mr. Teszler, ik hoop dat u wat zwarte werknemers zult aannemen

hire some black workers for this new plant of yours."

voor u nieuwe fabriek."

He got the same answer: "You bring the best workers that you can find,

Hij kreeg hetzelfde antwoord: "Breng je beste werklieden, en als

and if they are good enough, I will hire them."

ze goed genoeg zijn, zal ik ze aannemen."

As it happens, the black minister did his job better than the white mayor,

Het gebeurde dat de zwarte minister zijn job beter deed dan de blanke burgemeester,

but that's neither here or there.

maar dat is niet van belang.

Mr. Teszler hired 16 men: eight white, eight black.

Mr. Teszler nam 16 man in dienst, acht blanken, acht zwarten.

They were to be his seed group, his future foremen.

Ze zouden zijn nieuwe leidende groep, zijn toekomstige voormannen zijn.

He had installed the heavy equipment for his new process

Hij had de zware apparatuur voor zijn nieuwe proces geïnstalleerd

in an abandoned store in the vicinity of Kings Mountain,

in een verlaten loods in de nabijheid van Kings Mountain,

and for two months these 16 men would live and work together,

en gedurende twee maanden zouden deze 16 mannen samenleven en -werken,

mastering the new process.

om het nieuwe proces te leren beheersen.

He gathered them together after an initial tour of that facility

Hij verzamelde hen na een initiële rondleiding in de inrichting

and he asked if there were any questions.

en vroeg of er vragen waren.

There was hemming and hawing and shuffling of feet,

Er was wat gemor en geaarzel,

and then one of the white workers stepped forward and said,

en toen stapte één van de blanke werkers naar voren en zei:

"Well, yeah. We’ve looked at this place and there's only one place to sleep,

"Ja, be hebben deze plaats bekeken -- en er is maar één plaast om te slapen,

there's only one place to eat, there's only one bathroom,

er is maar één plaats om te eten, er is maar één badkamer,

there's only one water fountain. Is this plant going to be integrated or what?"

er is maar één water-fontein. Zal deze fabriek geïntegreerd zijn dan?"

Mr. Teszler said, "You are being paid twice the wages of any other textile workers in this region

Mr. Teszler zei: "Jullie wordt het dubbele loon betaald tegenover andere textielwerkers in deze regio,

and this is how we do business. Do you have any other questions?"

en dit is hoe wij zaken doen. Heb je nog andere vragen?"

"No, I reckon I don't."

"Nee, ik denk van niet."

And two months later when the main plant opened

En twee maanden later, wanneer de algemene fabriek opende

and hundreds of new workers, white and black,

en honderden nieuwe werkers, blanken en zwarten,

poured in to see the facility for the first time,

binnenstroomden om de faciliteit voor de eerste keer te bekijken,

they were met by the 16 foremen, white and black, standing shoulder to shoulder.

werden ze ontvangen door 16 voormannen, blank en zwart, ze stonden schouder aan schouder.

They toured the facility and were asked if there were any questions, and

Ze werden door de installatie geleid en er werd gevraagd of ze vragen hadden. En

inevitably the same question arose:

onontkomelijk werd dezelfde vraag gesteld:

"Is this plant integrated or what?"

"Zal deze fabriek geïntegreerd zijn dan?"

And one of the white foremen stepped forward and said,

Eén van de blanke voormannen stapte naar voren en zei,

"You are being paid twice the wages of any other workers

"Jullie word het dubbele loon betaald van eender welke andere werknemers

in this industry in this region and this is how we do business.

in deze industrie in deze regio en dit is hoe wij zakendoen.

Do you have any other questions?"

Heb je andere vragen?"

And there were none. In one fell swoop,

En er waren er geen. In één klap

Mr. Teszler had integrated the textile industry in that part of the South.

had Mr. Teszler de textiel-industrie geïntegreerd in dat deel van het Zuiden.

It was an achievement worthy of Mahatma Gandhi,

Het was een prestatie Mahatma Gandhi waardig,

conducted with the shrewdness of a lawyer and the idealism of a saint.

uitgevoerd met de snuggerheid van een advocaat en het idealisme van een heilige.

In his eighties, Mr. Teszler, having retired from the textile industry,

In zijn tachtiger jaren heeft Mr. Teszler, na met pensioen te zijn gegaan in de textiel-industrie,

adopted Wofford College,

Wofford College aangenomen --

auditing courses every semester,

elke semester cursussen bijwonende.

and because he had a tendency to kiss anything that moved,

En, omdat hij de neiging had om alles te kussen wat beweegde,

becoming affectionately known as "Opi" -- which is Magyar for grandfather --

werd hij liefkozend bekend als Opi -- welk Magyaars is voor grootvader --

by all and sundry. Before I got there, the library of the college

bij iedereen in het instituut. Tegen de tijd dat ik daar kwam was de bibiliotheek van het college

had been named for Mr. Teszler, and after I arrived in 1993,

genoemd naar Mr. Teszler, en nadat ik aankwam in 1993,

the faculty decided to honor itself by naming Mr. Teszler Professor of the College --

besloot de faculteit zichzelf te eren door Mr. Teszler tot Professor van het college te benoemen.

partly because at that point he had already taken

Deels omdat hij op dat punt al alle

all of the courses in the catalog, but mainly because

cursussen uit de catalogus had gevold, maar vooral omdat

he was so conspicuously wiser than any one of us.

hij zo opvallend veel wijser was dan éénieder van ons.

To me, it was immensely reassuring that the presiding spirit

Voor mij was het enorm geruststellend dat de voorzittende geest

of this little Methodist college in upstate South Carolina

van dit kleine methodistische college in Zuid-Carolina

was a Holocaust survivor from Central Europe.

een holocaust-overlever was van Centraal-Europa.

Wise he was, indeed, but he also had a wonderful sense of humor.

Wijs was hij, inderdaad, maar hij had ook een wonderlijk gevoel voor humor.

And once for an interdisciplinary class,

En één keer, voor een interdisciplinaire klas,

I was screening the opening segment of Ingmar Bergman's "The Seventh Seal."

was ik de openings-scene van Ingmar Bergman's "The Seventh Seal" aan het projecteren.

As the medieval knight Antonius Block returns from the wild goose chase

Wanneer de middeleeuwse Antonius Blok terugkerende van een wilde eenden-jacht

of the Crusades and arrives on the rocky shore of Sweden,

op de kruistochten en aankomende aan de rotskusten van Zweden,

only to find the specter of death waiting for him,

alleen het spook des doods op hem vond te wachten,

Mr. Teszler sat in the dark with his fellow students. And

zat Mr. Teszler in het donker met zijn medestudenten. En

as death opened his cloak to embrace the knight

toen de dood zijn mantel opende om de ridder te omhelzen

in a ghastly embrace, I heard Mr. Teszler's tremulous voice:

in een huiveringwekkende omhelzing, hoorde ik Mr. Teszler's sidderende stem:

"Uh oh," he said, "This doesn't look so good." (Laughter)

"O o", zei hij, "Dit ziet er niet zo goed uit."

But it was music that was his greatest passion, especially opera.

Maar muziek was zijn grootste passie, vooral opera,

And on the first occasion that I visited his house, he gave me

en op de eerste gelegenheid dat ik zijn huis bezocht gaf hij me

honor of deciding what piece of music we would listen to.

de eer te beslissen naar welk muziekstuk we zouden luisteren.

And I delighted him by rejecting "Cavalleria Rusticana"

En ik verblijdde hem door "Cavalleria Rusticana" af te wijzen

in favor of Bela Bartok's "Bluebeard's Castle."

in plaats van Bela Bartok's "Bluebeard's Castle".

I love Bartok's music, as did Mr. Teszler,

Ik houd van Bartok's muziek, net als Mr. Teszler,

and he had virtually every recording of Bartok's music ever issued.

en hij had haast elke opname van Bartok's muziek ooit uitgegeven.

And it was at his house that I heard for the first time

En het was bij hem thuis dat ik voor de eerste keer

Bartok's Third Piano Concerto and learned from

Bartok's Derde Piano Concerto hoorde, en leerde van

Mr. Teszler that it had been composed in nearby Asheville, North Carolina

Mr. Teszler dat het gecomposeerd was in de buurt van Asheville, Noord-Carolina,

in the last year of the composer's life.

in het laaste jaar van het leven van de componist.

He was dying of leukemia and he knew it,

Hij ging dood een leukemie, en hij wist het,

and he dedicated this concerto to his wife,

en hij droeg dit concerto op aan zijn vrouw,

Dita, who was herself a concert pianist.

Dita, die zelf een concert-pianiste was.

And into the slow, second movement, marked "adagio religioso,"

En tijdens het trage, tweede deel, aangeduid "adagio religioso",

he incorporated the sounds of birdsong that he heard

verwerkte hij de geluiden van vogelgezang die hij hoorde

outside his window in what he knew would be his last spring;

door zijn raam, in wat hij wist dat zijn laatste lente was.

he was imagining a future for her in which he would play no part.

Hij beeldde zich een toekomst in voor haar waarin hij geen rol zou spelen.

And clearly this composition is his final statement to her --

En klaarblijkelijk, klaarblijkelijk was deze compositie zijn finale betuiging aan haar --

it was first performed after his death --

het stuk werd voor het eerst uitgevoerd na zijn dood --

and through her to the world.

en door haar, aan de wereld.

And just as clearly, it is saying, "It's okay. It was all so beautiful.

En al even duidelijk, zegt het, "het is oké, het was allemaal zo mooi.

Whenever you hear this, I will be there."

Elke keer als je dit hoort, zal ik er zijn."

It was only after Mr. Teszler's death that I learned

Het was slechts na Mr. Teszler's dood dat ik leerde

that the marker on the grave of Bela Bartok in Hartsdale, New York

dat de grafsteen op het graf van Bela Bartok in Hartsdal, New York

was paid for by Sandor Teszler. "Jó napot, Bela!"

betaald was door Sandor Teszler. "Yo napot, Bela!"

Not long before Mr. Teszler’s own death at the age of 97,

Niet lang voor Mr. Teslzer's eigen dood op de leeftijd van 97 jaar,

he heard me hold forth on human iniquity.

hoorde hij mij vertellen over menselijke ongerechtigheid.

I delivered a lecture in which I described history

Ik deed een les in welke ik de geschiedenis beschreef

as, on the whole, a tidal wave of human suffering and brutality,

als over het geheel bekeken een vloedgolf aan menselijk lijden en brutaliteit,

and Mr. Teszler came up to me afterwards with gentle reproach and said,

en nadien kwam Mr. Teszler naar mij toe en zei met een zachte aanpak,

"You know, Doctor, human beings are fundamentally good."

"Weet je, Doktor, dat mensen fundamenteel goed zijn."

And I made a vow to myself, then and there,

En ik deed een eed aan mezelf, toen en daar,

that if this man who had such cause to think otherwise

dat als een man die zulke redenen had gezien om anders te denken

had reached that conclusion,

tot deze conclusie was gekomen,

I would not presume to differ until he released me from my vow.

dat ik me niet zou voornemen dat het anders was tot dat hij mij vrij maakte van deze eed.

And now he's dead, so I'm stuck with my vow.

En nu is hij dood, dus zit ik vast aan mijn eed.

"Jó napot, Sandor!"

"Yo napot, Sandor!"

I thought my skein of Hungarian mentors had come to an end,

Ik dacht dat mijn streng aan Hongaarse mentors tot een einde was gekomen,

but almost immediately I met Francis Robicsek, a Hungarian doctor --

maar haast onmiddelijk ontmoette ik Francis Robicsek, een Hongaarse doktor --

actually a heart surgeon in Charlotte, North Carolina, then in his late seventies --

feitelijk een hartchirurg in Charlotte, Noord-Carolina, toen in zijn late zeventiger jaren --

who had been a pioneer in open-heart surgery,

die een pionier was geweest in open-hart-chirurgie,

and, tinkering away in his garage behind his house,

en die, knutselend in zijn garage achter zijn huis,

had invented many of the devices that are standard parts of those procedures.

vele toestellen had uitgevonden die standaard-onderdelen zijn van die ingrepen.

He's also a prodigious art collector, beginning as an intern in Budapest

Hij is ook een enorm kunstverzamelaar, beginnende als een stagist in Boedapest

by collecting 16th- and 17th-century Dutch art and Hungarian painting,

door het verzamelen van 16de- en 17de-eeuwse Nederlandse kunst en Hongaarse schilderijen,

and when he came to this country moving on to Spanish colonial art,

en toen hij naar dit land kwam, ging hij verder met Spaanse koloniale kunst,

Russian icons and finally Mayan ceramics.

Russische iconen en ten slotte, Mayaanse keramiek.

He's the author of seven books, six of them on Mayan ceramics.

Hij is de auteur van zeven boeken, van dewelke zes gaan over Mayaanse keramiek.

It was he who broke the Mayan codex, enabling scholars to relate

Hij was het die de Mayaanse codex ontcijferde, waardoor hij het geleerden mogelijk maakte

the pictographs on Mayan ceramics to the hieroglyphs of the Mayan script.

om pictogrammen op Mayaanse keramiek te relateren met de hiërogliefen van het Mayaanse geschrift.

On the occasion of my first visit, we toured his house

Tijdens mijn eerste bezoek, wandelden we door zijn huis

and we saw hundreds of works of museum quality,

en we zagen honderden werken van museum-kwaliteit,

and then we paused in front of a closed door and Dr. Robicsek said,

en toen bleven we staan voor een gesloten deur en Dr. Robicsek zei,

with obvious pride, "Now for the piece De resistance."

met duidelijke trots, "Nu, het pièce de resistance".

And he opened the door and we walked into a

Hij opende de deur, en we wandelden binnen in een

windowless 20-by-20-foot room with shelves from floor to ceiling, and

raamloze kamer van 6 op 6 meter met planken van de vloer tot aan het plafond, en

crammed on every shelf his collection of Mayan ceramics.

elke plank was volstouwd met zijn collectie Mayaanse keramiek.

Now, I know absolutely nothing about Mayan ceramics,

Nu, ik weet absoluut niets over Mayaanse keramiek,

but I wanted to be as ingratiating as possible so I said,

maar ik wilde zo gedienstig zijn als mogelijk. Dus ik zei,

"But Dr. Robicsek, this is absolutely dazzling."

"Maar Dr. Robicsek, dit is absoluut beeldig."

"Yes," he said. "That is what the Louvre said.

"Ja", zei hij. "Dat is wat het Louvre zei.

They would not leave me alone until I let them have a piece,

Ze lieten me niet met rust tot ik hen een stuk gaf,

but it was not a good one." (Laughter)

maar het was geen goed stuk."

Well, it occurred to me that I should invite Dr. Robicsek

Het kwam in me op dat ik Dr. Robicsek moest uitnodigen

to lecture at Wofford College on -- what else?

om een les te geven aan het Wofford College over -- wat anders?

-- Leonardo da Vinci. And further, I should invite him to meet

-- Leonardo da Vinci. En verder, zou ik hem uitnodigen om mijn

my oldest trustee, who had majored in French history at Yale

oudste vertrouweling te ontmoeten, welke zich had verdiept in Franse geschiedenis te Yale,

some 70-odd years before and, at 89, still ruled the world's

ongeveer een 70-tal jaar daarvoor, en, op een leeftijd van 89 nog altijd een 's wereld's

largest privately owned textile empire with an iron hand.

grootste privé-imperium textiel bezat met ijzeren hand.

His name is Roger Milliken. And Mr. Milliken agreed,

Zijn naam is Roger Miliken. En Mr. Miliken stemde toe,

and Dr. Robicsek agreed. And Dr. Robicsek visited

en Dr. Robicsek stemde toe. En Dr. Robicsek bezocht

and delivered the lecture and it was a dazzling success.

en leverde de literatuur, en het was een ongelooflijk succes.

And afterwards we convened at the President's House with Dr. Robicsek

En nadien werden we bijeengeroepen op het presidentiële huis met aan de ene kant Dr. Robicsek,

on one hand, Mr. Milliken on the other.

en aan de andere kant Mr. Miliken.

And it was only at that moment, as we were sitting down to dinner,

En het was maar toen, op dat moment, toen we samen zaten om te eten,

that I recognized the enormity of the risk I had created,

dat ik dacht aan het enorme risico dat ik had gecreëerd.

Want het samenbrengen van deze twee titanen, deze twee meesters van het universum,

because to bring these two titans, these two masters of the universe

together -- it was like introducing Mothra to Godzilla over the skyline of Tokyo.

was als het introduceren van Mothra aan Godzilla aan de horizon van Tokyo.

If they didn't like each other, we could all get trampled to death.

Als ze elkaar niet mochten, zouden we allemaal tot de dood vermorzeld worden.

But they did, they did like each other.

Maar ze mochten elkaar.

They got along famously until the very end of the meal,

Ze kwamen geweldig overeen -- tot het absolute einde van de maaltijd,

and then they got into a furious argument.

en toen raakten ze in een furieuze ruzie verstrikt.

And what they were arguing about was this:

En dit was waarover ze ruzieden:

whether the second Harry Potter movie was as good as the first. (Laughter)

Of de tweede Harry Potter-film even goed was als de eerste.

Mr. Milliken said it was not. Dr. Robicsek disagreed.

Mr. Miliken zei dat het niet zo was. Dr. Robicsek was het oneens.

I was still trying to take in the notion that these titans,

Ik was nog steeds bezig het feit te verwerken dat deze titanen,

these masters of the universe, in their spare time watch Harry Potter movies,

deze meesters van het universum, in hun vrije tijd keken naar Harry Potter-fims,

wanneer Mr. Miliken dacht dat hij de discussie zou winnen door te zeggen,

when Mr. Milliken thought he would win the argument by saying,

"You just think it's so good because you didn't read the book."

"Je denkt dat het goed is omdat je het boek niet gelezen hebt."

And Dr. Robicsek reeled back in his chair, but quickly gathered his wits,

En Dr. Robicsek wankelde achteruit in zijn stoel, maar kwam snel tot rede.

leaned forward and said, "Well, that is true, but I'll bet you went

Hij leunde voorover en zei, "Dat is waar, maar ik wed dat je

to the movie with a grandchild." "Well, yes, I did," conceded Mr. Milliken.

naar de film ging met je kleinkind". "Ja, dat deed ik", beaamde Mr. Miliken.

"Aha!" said Dr. Robicsek. "I went to the movie all by myself." (Laughter) (Applause)

"Aha!", zei Dr. Robicsek. "Ik ging alleen naar de film".

And I realized, in this moment of revelation,

En ik realiseerde me, in dit moment van openbaring,

that what these two men were revealing was the secret

dat wat deze twee mannen onthulden het geheim was

of their extraordinary success, each in his own right.

van hun uitzonderlijke succes, elk in zijn eigen recht.

And it lay precisely in that insatiable curiosity,

En het lag precies in die onverzadigbare nieuwsgierigheid,

that irrepressible desire to know, no matter what the subject,

dat ononderdrukbare begeren om te weten -- ongeacht het onderwerp,

no matter what the cost,

ongeacht de kosten.

even at a time when the keepers of the Doomsday Clock

Zelfs in een tijd wanneer de houders van de klok des doems

are willing to bet even money that the human race won't be around

bereid zijn om zelfs geld te wedden dat het menselijke ras niet meer zal bestaan

to imagine anything in the year 2100, a scant 93 years from now.

om iets in te beelden in het jaar 2100, een karige 93 jaar van nu verwijderd.

"Live each day as if it is your last," said Mahatma Gandhi.

"Leef elke dag alsof het je laatste is", zei Mahatma Ghandi.

"Learn as if you'll live forever."

"Leer alsof je voor eeuwig zult leven".

This is what I'm passionate about. It is precisely this.

Dat is wat waarover ik gepassioneerd ben. Dat is het.

It is this inextinguishable, undaunted appetite for learning and experience,

Het is deze onblusbare, onverschrokken lust naar leren en ervaring,

no matter how risible, no matter how esoteric,

hoe lachwekkend, obscuur,

no matter how seditious it might seem.

of opruiend het ook mag klinken.

This defines the imagined futures of our fellow Hungarians --

Dit defineert de ingebeelde toekomsten van onze mede-Hongaren,

Robicsek, Teszler and Bartok -- as it does my own.

Robicsek en Teszler en Bartok, alsook ik.

As it does, I suspect, that of everybody here.

Alsook, vermoed ik, iedereen hier.

To which I need only add, "Ez a mi munkank; es nem is keves."

Hier moet ik alleen maar aan toevoegen, "Ez a mi munkank; es nem is keves".

This is our task; we know it will be hard.

Dis is onze taak. We weten dat het zwaar zal zijn.

"Ez a mi munkank; es nem is keves. Jó napot, pacák!" (Applause)

"Ez a mi munkank; es nem is keves." Yo napot, pacak!