Ben Dunlap: The life-long learner

Ben Dunlap nói về một cuộc sống nồng nhiệt

Translator: Nguyễn Bình Long Reviewer: Hoang Ly

"Jó napot, pacák" Which, as somebody here must surely know,

Chắc phải có một vài người ở đây biết, "Yo napot, pacak!"

means "What's up, guys?" in Magyar,

có nghĩa là "Có chuyện gì vậy, các bạn?" theo tiếng Magyar,

that peculiar non-Indo-European language spoken by Hungarians

một thứ tiếng hơi kì lạ không thuộc hệ thống ngôn ngữ Ấn-Âu mà người Hungary sử dụng--

for which, given the fact that cognitive diversity is

cho thấy rằng sự đa dạng về nhận thức

at least as threatened as biodiversity on this planet,

ít nhất cũng bị đe doạ như sự đa dạng sinh học trên trái đất này,

few would have imagined much of a future even a century or two ago.

điều mà ít ai sống ở một hay hai thế kỉ gần đây nghĩ là sẽ trở thành hiện thực.

But there it is: "Jó napot, pacák"

Nhưng nó là như vậy: "Yo napot, pacak!"

I said somebody here must surely know, because

Tôi nói chắc phải có vài người ở đây biết, bởi vì

despite the fact that there aren't that many Hungarians to begin with,

mặc dù trước hết ở đây không có nhiều người Hungary,

and the further fact that, so far as I know, there's not a drop

và một điều sâu xa hơn, tới một chừng mực mà tôi biết, dù không có

of Hungarian blood in my veins, at every critical juncture of my life

một giọt máu Hungary nào trong huyết quản của tôi, nhưng tại mỗi thời điểm trọng đại trong cuộc đời,

there has been a Hungarian friend or mentor there beside me.

luôn có một người bạn hay người thầy Hungary ở đây bên cạnh tôi.

I even have dreams that take place in landscapes

Tôi thậm chí đã có những giấc mơ được bước vào những khung cảnh

I recognize as the landscapes of Hungarian films,

mà tôi biết đó là khung cảnh trong những bộ phim Hungary,

especially the early movies of Miklos Jancso.

đặc biệt là những bộ phim đầu tiên của Miklos Jancso.

So, how do I explain this mysterious affinity?

Vậy làm thế nào để tôi có thể giải thích được mối liên hệ bí ẩn này?

Maybe it's because my native state of South Carolina,

Có thể bở vì bang South Carolina quê hương tôi,

which is not much smaller than present-day Hungary,

một nơi không nhỏ hơn nhiều so với nước Hungary ngày nay,

once imagined a future for itself as an independent country.

tự tưởng tượng rằng trong tương lai nó sẽ là một quốc gia độc lập.

And as a consequence of that presumption,

Và như một hệ quả của sự giả định đó,

my hometown was burned to the ground by an invading army,

quê hương của tôi đã bị thiêu trụi bởi quân đội xâm lược,

an experience that has befallen many a Hungarian town and village

một trải nghiệm đã xảy ra với rất nhiều làng mạc và thị trấn Hungary

throughout its long and troubled history.

trong suốt chiều dài lịch sử đầy biến động của đất nước này.

Or maybe it's because when I was a teenager back in the '50s,

Hoặc có thể bởi vì vào những năm 50, khi tôi còn là một thiếu niên

my uncle Henry -- having denounced the Ku Klux Klan

bác Henry của tôi, đã đứng lên chống lại Đảng 3K (Ku Klux Klan) --

and been bombed for his trouble and had crosses burned in his yard,

và đã bị đánh bom vì điều đó với những cây thánh giá bị đốt cháy trong sân nhà của mình --

living under death threat -- took his wife and children to Massachusetts for safety

sống dưới sự đe doạ của cái chết, bác đã đưa vợ và các con đến Massachusetts để trú ẩn

and went back to South Carolina to face down the Klan alone.

và một mình quay lại South Carolina để đối mặt với Đảng 3K.

That was a very Hungarian thing to do,

Đó là một hành động rất Hungary,

as anyone will attest who remembers 1956.

và những người nhớ về năm 1956 sẽ chứng thực điều đó.

And of course, from time to time Hungarians

Và tất nhiên, theo thời gian, người Hungary

have invented their own equivalent of the Klan.

cũng đã tạo ra được sự bình đẳng của họ đối với Đảng 3K.

Well, it seems to me that this Hungarian presence in my life

Với tôi, sự hiện diện của những người Hungary trong đời tôi

is difficult to account for, but ultimately I ascribe it to an admiration

dường như rất khó để giải thích, rồi cuối cùng tôi cho đó là điều lí thú

for people with a complex moral awareness,

đối với những người có nhận thức đạo đức phức tạp--

with a heritage of guilt and defeat matched by defiance and bravado.

với sự kế thừa của tội lỗi và sự thất bại tương xứng bởi sự thách thức và lòng can đảm giả tạo.

It's not a typical mindset for most Americans,

Đó không phải là quan điểm điển hình đối với hầu hết người Mỹ.

but it is perforce typical of virtually all Hungarians.

Nhưng đó là điều tất yếu đối với hầu hết người Hungary.

So, "Jó napot, pacák!"

Vậy, "Yo napot, pacak!"

I went back to South Carolina after some 15 years amid the alien corn

Tôi trở lại South Carolina sau khoảng 15 năm sống giữa những người xa lạ nhạt nhẽo,

at the tail end of the 1960s,

vào cuối những năm 1960,

with the reckless condescension of that era

với cái sự kiêu ngạo liều lĩnh của thời đó,

thinking I would save my people.

nghĩ rằng tôi có thể cứu vớt đồng bào của tôi.

Never mind the fact that they were slow to acknowledge they needed saving.

Bỏ qua sự thật là họ rất chần chừ để chấp nhận rằng họ cần được cứu vớt.

I labored in that vineyard for a quarter century before

Tôi lao động trong vườn nho đó trong ¼ thế kỷ

making my way to a little kingdom of the just in upstate South Carolina,

trước khi di chuyển đến một vương quốc nhỏ bé ở phía bắc South Carolina,

a Methodist-affiliated institution of higher learning called Wofford College.

một ngôi trường thuộc Giáo hội Giám Lý có tên là Cao đẳng Woffford.

I knew nothing about Wofford

Trước đó tôi không biết tí gì về Wofford,

and even less about Methodism,

và thậm chí là biết rất ít về Giáo hội Giám Lý,

but I was reassured on the first day that I taught at Wofford College

nhưng tôi đã cảm thấy yên tâm hơn khi vào ngày đầu tiên tôi dạy ở trường Wofford

to find, among the auditors in my classroom,

tôi thấy trong số những người thỉnh giảng trong lớp của tôi,

a 90-year-old Hungarian, surrounded by a bevy of middle-aged European women

có một người Hungary 90 tuổi, xung quanh là một nhóm những phụ nữ trung niên châu Âu

who seemed to function as an entourage of Rhinemaidens.

những người trông như tuỳ tùng của những cô gái đồng trinh sông Ranh.

His name was Sandor Teszler.

Tên ông là Sandor Teszler.

He was a puckish widower whose wife and children were dead

Ông là một người tinh quái với vợ và các con đều đã chết

and whose grandchildren lived far away.

còn cháu chắt thì sống ở xa.

In appearance, he resembled Mahatma Gandhi,

Ông có vẻ bề ngoài rất giống với Mahatma Gandhi --

minus the loincloth, plus orthopedic boots.

ngoại trừ cái khố và đôi giày ống chỉnh hình.

He had been born in 1903 in the provinces

Ông sinh năm 1903 tại một thị trấn

of the old Austro-Hungarian Empire,

của đế chế Austro-Hungary cũ,

in what later would become Yugoslavia.

nơi mà sau này trở thành Nam Tư.

He was ostracized as a child, not because he was a Jew --

Ông bị khai trừ khi còn là một đứa trẻ, không phải bởi vì ông là người Do Thái --

his parents weren't very religious anyhow --

đại khái cha mẹ ông không phải là những người mộ đạo --

but because he had been born with two club feet,

nhưng bởi vì ông sinh ra với 2 bàn chân bị vẹo,

a condition which, in those days, required institutionalization

một điều kiện, mà trong bối cảnh đó, khiến ông bị đưa vào nhà cứu tế

and a succession of painful operations between the ages of one and 11.

và phải chịu các cuộc phẫu thuật đau đớn liên tiếp từ năm 1 tuổi đến 11 tuổi.

He went to the commercial business high school as a young man

Ông đến trường thương nghiệp khi còn là một thanh niên

in Budapest, and there he was as smart as he was modest

ở Budapest. Và ở đó ông là người thông minh và cũng rất khiêm tốn,

and he enjoyed a considerable success. And after graduation

và ông đã đạt được những thành công đáng kể, rồi sau khi tốt nghiệp,

when he went into textile engineering, the success continued.

khi ông làm việc trong ngành công nghệ dệt, ông vẫn tiếp tục đạt được thành công.

He built one plant after another.

Ông liên tiếp xây những nhà máy.

He married and had two sons. He had friends in high places who

Ông kết hôn và có 2 con trai. Ông có những người bạn ở địa vị cao

assured him that he was of great value to the economy.

những người đảm bảo cho ông trở thành một nguồn lực quan trọng đối với nền kinh tế.

Once, as he had left instructions to have done,

Một lần, sau khi đã để lại các chỉ thị về các công việc cần hoàn thành,

he was summoned in the middle of the night by the night watchman at one of his plants.

ông bị mời đến lúc nửa đêm bởi bảo vệ ở một trong số các nhà máy của ông.

The night watchman had caught an employee who was stealing socks --

Người gác ca đêm đã phát hiện ra một nhân viên đang trộm tất --

it was a hosiery mill, and he simply backed a truck up to the loading dock

đó là một nhà máy dệt kim, và anh ta chỉ cần lùi xe tải vào thang bốc dỡ

and was shoveling in mountains of socks.

rồi xúc cả núi tất.

Mr. Teszler went down to the plant and confronted the thief and said,

Ông Teszler đi xuống nhà máy để đối diện với tên trộm và nói:

"But why do you steal from me? If you need money you have only to ask."

"Nhưng tại sao cậu lại lấy trộm của tôi? Nếu cần tiền, cậu chỉ cần đề nghị thôi mà."

The night watchman, seeing how things were going and waxing indignant,

Người gác đêm, tỏ ra thịnh nộ khi chứng kiến sự việc,

said, "Well, we're going to call the police, aren't we?"

nói, "Vậy, chúng ta sẽ gọi cảnh sát chứ?"

But Mr. Teszler answered, "No, that will not be necessary.

Nhưng ông Teszler trả lời, "Không, điều đó không cần thiết.

He will not steal from us again."

Anh ta sẽ không ăn trộm của chúng ta một lần nào nữa."

Well, maybe he was too trusting, because he stayed where he was

Vâng, có thể ông đã quá tin tưởng, bởi vì ông đã ở nơi mà ông đã ở

long after the Nazi Anschluss in Austria

rất lâu sau khi Đức quốc xã chiếm nước Áo năm 1938,

and even after the arrests and deportations began in Budapest.

và thậm chí là còn sau khi những cuộc bắt bớ và trục xuất bắt đầu ở Budapest.

He took the simple precaution of having cyanide capsules placed in lockets

Ông đã tạo ra một biện pháp "giải thoát" đơn giản bằng cách đặt những viên nang chứa chất độc xyanua vào trong những cái mề đay

that could be worn about the necks of himself and his family.

có thể được đeo trên cổ của ông và các thành viên trong gia đình.

And then one day, it happened: he and his family were arrested

Và rồi, vào một ngày, chuyện đó cũng đã xảy ra: ông và gia đình bị bắt,

and they were taken to a death house on the Danube.

và họ bị đưa đến một ngôi nhà chết trên sông Danube.

In those early days of the Final Solution, it was handcrafted brutality;

Trong những ngày đầu tiên của chiến dịch Giải Pháp Cuối Cùng, bàn tay con người đã gây ra những sự tàn bạo --

people were beaten to death and their bodies tossed into the river.

mọi người bị đánh đập cho đến chết và xác của họ bị quăng xuống sông --

But none who entered that death house had ever come out alive.

chưa một ai đã từng bước vào ngôi nhà chết đó mà còn sống để bước ra.

And in a twist you would not believe in a Steven Spielberg film --

Và một nút thắt mà có thể bạn không tin giống như ở trong phim Steven Spelberg

the Gauleiter who was overseeing this brutal beating was the very same thief

tên tỉnh trưởng giám sát cuộc đánh đập dã man này rất giống với tên trộm

who had stolen socks from Mr. Teszler's hosiery mill.

đã lấy trộm những đôi tất từ nhà máy dệt kim của ông Teszler.

It was a brutal beating. And midway through that brutality,

Đó là một cuộc tra tấn rất dã man. Và vào giữa trận đánh,

one of Mr. Teszler's sons, Andrew, looked up and said,

một trong số những người con trai của Teszler, Andrew, nhìn lên và nói,

"Is it time to take the capsule now, Papa?"

"Đã đến lúc để uống những viên nang này chưa bố?"

And the Gauleiter, who afterwards vanishes from this story,

Và tên tỉnh trưởng, kẻ sau này biến mất khỏi câu chuyện,

leaned down and whispered into Mr. Teszler's ear,

cúi xuống và thì thầm vào tai ông Teszler,

"No, do not take the capsule. Help is on the way."

"Không, đừng uống những viên thuốc đó. Sắp được cứu rồi."

And then resumed the beating.

Và tiếp tục đánh đập.

But help was on the way, and shortly afterwards

Nhưng sự giúp đỡ thực sự đang đến -- Và ngay sau đó

a car arrived from the Swiss Embassy.

có một chiếc xe đến từ đại sứ quán Thuỵ Sĩ.

They were spirited to safety. They were reclassified as Yugoslav citizens

Họ lập tức được đưa đến nơi an toàn. Sau đó được phân loại thành công dân Nam Tư

and they managed to stay one step ahead of their pursuers

và họ luôn đi trước một bước những kẻ săn đuổi mình

for the duration of the War, surviving burnings and bombings

trong suốt thời gian chiến tranh, sống sót sau những trận hoả hoạn và đánh bom,

and, at the end of the War, arrest by the Soviets.

và, vào cuối cuộc chiến, bị bắt giữ bởi quân Liên Xô.

Probably, Mr. Teszler had gotten some money into Swiss bank accounts

Có thể ông Teszler đã có một ít tiền trong tài khoản ở ngân hàng Thuỵ Sĩ,

because he managed to take his family first to Great Britain,

bởi vì ông đã xoay sở để đưa gia đình đến Anh,

then to Long Island and then to the center of the textile industry in the American South.

sau đó đến Long Island, và rồi đến trung tâm công nghiệp dệt may ở phía Nam Hoa Kì.

Which, as chance would have it, was Spartanburg, South Carolina,

Như một vận may đã được sắp đặt trước, nơi đó là Spartanburg, South Carolina:

the location of Wofford College.

vị trí của trường Wofford College.

And there, Mr. Teszler began all over again and once again achieved immense success,

Và tại đây ông Teszler đã bắt đầu lại tất cả, và một lần nữa lại đạt được thành công to lớn,

especially after he invented the process

đặc biệt là sau khi ông phát minh ra dây chuyền

for manufacturing a new fabric called double-knit.

sản xuất một loại vải mới có tên gọi là double-knit.

And then in the late 1950s, in the aftermath of Brown v. Board of Education,

Và sau đó-- vào cuối những năm 1950, do hậu quả của Brown chống lại hệ thống giáo dục

when the Klan was resurgent all over the South,

khi Đảng 3K đã hồi sinh trên toàn miền Nam,

Mr. Teszler said, "I have heard this talk before."

Ông Teszler nói, "Tôi đã biết trước điều này."

And he called his top assistant to him and asked,

Và ông gọi trợ lý hàng đầu của mình tới và hỏi,

"Where would you say, in this region, racism is most virulent?"

"Theo cậu thì trong vùng này, nạn phân biệt chủng tộc ở đâu là tàn bạo nhất?"

"Well, I don't rightly know, Mr. Teszler. I reckon that would be Kings Mountain."

"Tôi không chắc lắm thưa ngài. Tôi nghĩ là vùng Kings Moutain."

"Good. Buy us some land in Kings Mountain

"Tốt. Hãy mua một vài miếng đất ở Kings Mountain,

and announce we are going to build a major plant there."

và sau đó tuyên bố rằng chúng ta sẽ xây dựng một nhà máy quan trọng lớn ở đó."

The man did as he was told, and shortly afterwards,

Người trợ lý làm đúng như những gì được yêu cầu, và ngay sau đó

Mr. Teszler received a visit from the white mayor of Kings Mountain.

Ông Teszler nhận được một cuộc viếng thăm từ người thị trưởng da trắng của Kings Moutain.

Now, you should know that at that time,

Bạn nên biết rằng vào thời điểm đó

the textile industry in the South was notoriously segregated.

công nghiệp dệt may ở miền Nam đã nổi tiếng là bị phân biệt đối xử

The white mayor visited Mr. Teszler and said,

Ngài thị trưởng đến thăm ông Teszler và nói,

"Mr. Teszler, I trust you’re going to be hiring a lot of white workers."

"Ông Teszler, tôi tin tưởng rằng ông sẽ thuê rất nhiều nhân công da trắng."

Mr. Teszler told him, "You bring me the best workers that you can find,

Ông Tezler trả lời, "Ngài hãy mang đến cho tôi những nhân công lành nghề nhất mà ngài biết,

and if they are good enough, I will hire them."

và nếu họ đáp ứng yêu cầu, tôi sẽ thuê họ."

He also received a visit from the leader of the black community,

Ông cũng nhận được một chuyến viếng thăm của người lãnh đạo cộng đồng người da đen,

a minister, who said, "Mr. Teszler, I sure hope you're going to

một vị mục sư, ông ta nói rằng, "Ông Teszler, tôi rất hy vọng rằng ông sẽ

hire some black workers for this new plant of yours."

thuê một vài nhân công da đen cho nhà máy mới của ông."

He got the same answer: "You bring the best workers that you can find,

Ông ta nhận được cùng một câu trả lời: "Ngài hãy mang đến những nhân công tốt nhất mà ngài biết,

and if they are good enough, I will hire them."

và nếu họ đáp ứng yêu cầu, tôi sẽ thuê họ."

As it happens, the black minister did his job better than the white mayor,

Và khi điều đó xảy ra, vị mục sư da đen đã làm tốt hơn vị thị trưởng da trắng,

but that's neither here or there.

nhưng dù ít dù nhiều,

Mr. Teszler hired 16 men: eight white, eight black.

Ông Teszler đã thuê 16 người, 8 người da trắng, 8 người da đen.

They were to be his seed group, his future foremen.

Họ trở thành nhóm "hạt giống" của ông, những người quản đốc tương lai.

He had installed the heavy equipment for his new process

Ông đã cho lắp đặt các thiết bị máy móc cho dây chuyền mới của mình

in an abandoned store in the vicinity of Kings Mountain,

tại một nhà kho bỏ hoang ở vùng lân cận của Kings Mountain,

and for two months these 16 men would live and work together,

và trong vòng hai tháng, 16 người đó sẽ sống và làm việc cùng nhau,

mastering the new process.

làm chủ dây chuyền mới.

He gathered them together after an initial tour of that facility

Ông tập hợp họ lại cùng nhau sau chuyến tham quan công trình đầu tiên

and he asked if there were any questions.

và hỏi họ có bất kỳ câu hỏi nào không.

There was hemming and hawing and shuffling of feet,

Đã có những bước chân ngập ngừng và lúng túng,

and then one of the white workers stepped forward and said,

rồi sau đó một trong số những nhân công da trắng bước lên phía trước và nói,

"Well, yeah. We’ve looked at this place and there's only one place to sleep,

"Vâng. Chúng tôi đã xem xét chỗ này -- và chỉ có một chỗ để ngủ,

there's only one place to eat, there's only one bathroom,

một chỗ để ăn, chỉ có một phòng tắm,

there's only one water fountain. Is this plant going to be integrated or what?"

và chỉ có một đài phun nước. Có phải là nhà máy sẽ được tích hợp hay là như thế nào?

Mr. Teszler said, "You are being paid twice the wages of any other textile workers in this region

Ông Teszler nói, "Các bạn được trả lương gấp đôi so với bất kỳ một công nhân dệt may nào trong vùng này,

and this is how we do business. Do you have any other questions?"

và đây là cách làm việc của chúng tôi. Các bạn có câu hỏi nào khác không?"

"No, I reckon I don't."

"Không, tôi nghĩ là không."

And two months later when the main plant opened

Và hai tháng sau, khi nhà máy chính đi vào hoạt động

and hundreds of new workers, white and black,

với hàng trăm nhân công mới, cả da trắng và da đen,

poured in to see the facility for the first time,

ùa vào để xem nhà máy lần đầu tiên,

they were met by the 16 foremen, white and black, standing shoulder to shoulder.

họ được tiếp đón bởi 16 người quản đốc, cả da trắng và da đen, đứng sát cánh bên nhau.

They toured the facility and were asked if there were any questions, and

Họ được đưa đi tham quan nhà máy và được yêu cầu nói ra bất kỳ thắc mắc nào.

inevitably the same question arose:

Và chắc chắn rồi, cùng một câu hỏi được nói ra:

"Is this plant integrated or what?"

"Có phải nhà máy này được tích hợp hay như thế nào?"

And one of the white foremen stepped forward and said,

Một trong số những quản đốc da trắng bước lên phía trước và nói,

"You are being paid twice the wages of any other workers

"Các bạn được trả lương gấp đôi so với bất kỳ một công nhân nào khác

in this industry in this region and this is how we do business.

trong vùng công nghiệp này và đó là cách làm việc của chúng tôi.

Do you have any other questions?"

Các bạn có câu hỏi nào khác không?"

And there were none. In one fell swoop,

Và đã không có một câu hỏi nào khác. Chỉ với một hành động như thế,

Mr. Teszler had integrated the textile industry in that part of the South.

Ông Teszler đã chống lại nạn phân biệt chủng tộc trong ngành công nghiệp dệt ở miền Nam.

It was an achievement worthy of Mahatma Gandhi,

Đó là một thành công sánh ngang với Mahatma Gandhi,

conducted with the shrewdness of a lawyer and the idealism of a saint.

được thực hiện với sự khôn khéo của một luật sư và chủ nghĩa lí tưởng của một vị thánh.

In his eighties, Mr. Teszler, having retired from the textile industry,

Năm 80 tuổi, ông Teszler, sau khi rời khỏi ngành công nghiệp dệt may,

adopted Wofford College,

đã tài trợ cho trường Wofford College --

auditing courses every semester,

kiểm tra các khoá học mỗi học kỳ.

and because he had a tendency to kiss anything that moved,

Và, vì ông có xu hướng hôn tất cả những gì có thể cử động,

becoming affectionately known as "Opi" -- which is Magyar for grandfather --

nên được gọi với cái tên trìu mến là Opi -- theo tiếng Magyar là ông nội -- bởi tất cả mọi người.

by all and sundry. Before I got there, the library of the college

Vào thời điểm tôi đến, thư viện của trường

had been named for Mr. Teszler, and after I arrived in 1993,

đã được đặt theo tên ông Teszler, và sau khi tôi chuyển hẳn đến năm 1993,

the faculty decided to honor itself by naming Mr. Teszler Professor of the College --

ban quản lý trường đã phong ông Teszler làm giáo sư danh dự của trường.

partly because at that point he had already taken

Một phần bởi vì tại thời điểm đó ông đã tham dự

all of the courses in the catalog, but mainly because

tất cả các khoá học trong danh mục, nhưng chủ yếu là vì

he was so conspicuously wiser than any one of us.

ông ấy thực sự khôn ngoan hơn bất kỳ ai trong số chúng tôi.

To me, it was immensely reassuring that the presiding spirit

Với tôi, một điều hoàn toàn yên tâm là tinh thần chủ đạo

of this little Methodist college in upstate South Carolina

của một trường giáo hội Giám Lý nhỏ bé ở phía bắc South Carolina

was a Holocaust survivor from Central Europe.

là một người sống xót sau vụ thảm sát ở Trung Âu.

Wise he was, indeed, but he also had a wonderful sense of humor.

Quả thực, ngoài sự khôn ngoan, ông còn có một khiếu hài hước tuyệt vời.

And once for an interdisciplinary class,

Một lần, trong một lớp về các ngành học thuật,

I was screening the opening segment of Ingmar Bergman's "The Seventh Seal."

tôi đang trình chiếu đoạn mở đầu "The Seventh Seal" do Ignmar Bergman đạo diễn.

As the medieval knight Antonius Block returns from the wild goose chase

Đến đoạn hiệp sĩ thời trung cổ Antonius Blok trở về từ những trận chiến vô nghĩa

of the Crusades and arrives on the rocky shore of Sweden,

trong cuộc Thập Tự Chinh và đến trên bờ đá của Thuỵ Điển,

only to find the specter of death waiting for him,

chỉ để thấy bóng ma của cái chết đang chờ đợi anh ta,

Mr. Teszler sat in the dark with his fellow students. And

ông Teszler ngồi trong bóng tối với các sinh viên khác.

as death opened his cloak to embrace the knight

Và khi thần chết mở chiếc áo choàng để bắt lấy hiệp sĩ một cách hung tợn,

in a ghastly embrace, I heard Mr. Teszler's tremulous voice:

tôi nghe thấy giọng nói run run của Teszler:

"Uh oh," he said, "This doesn't look so good." (Laughter)

"Oh, oh," ông nói, "Điều này có vẻ không tốt chút nào."

But it was music that was his greatest passion, especially opera.

Nhưng phải nói rằng âm nhạc là đam mê lớn nhất của ông, đặc biệt là opera,

And on the first occasion that I visited his house, he gave me

và vào đúng dịp đầu tiên tôi ghé thăm căn nhà của ông, ông đã cho tôi

honor of deciding what piece of music we would listen to.

vinh dự được quyết định đoạn nhạc nào mà chúng tôi sẽ nghe.

And I delighted him by rejecting "Cavalleria Rusticana"

Và tôi đã làm ông hài lòng bằng việc từ chối vở "Cavalerria Rusticana"

in favor of Bela Bartok's "Bluebeard's Castle."

và chọn "Bluebeard's Castle" của Bela Bartok.

I love Bartok's music, as did Mr. Teszler,

Tôi yêu âm nhạc của Bartok, giống như ông Teszler,

and he had virtually every recording of Bartok's music ever issued.

và ông có hầu hết tất cả các bản thu của Bartok đã từng được công chiếu.

And it was at his house that I heard for the first time

Và cũng tại nhà ông, lần đầu tiên tôi được nghe

Bartok's Third Piano Concerto and learned from

bản Concerto Piano Thứ Ba của Bartok, và đã tìm hiểu được

Mr. Teszler that it had been composed in nearby Asheville, North Carolina

từ ông Teszler rằng nó được soạn ở lân cận vùng Asheville, phía Bắc Carolina,

in the last year of the composer's life.

trong năm cuối đời của nhà soạn nhạc.

He was dying of leukemia and he knew it,

Nhà soạn nhạc sắp qua đời vì bệnh bạch cầu và ông biết điều đó,

and he dedicated this concerto to his wife,

và ông quyết dành tặng bản concerto cho vợ của mình,

Dita, who was herself a concert pianist.

Dita, một nghệ sĩ piano.

And into the slow, second movement, marked "adagio religioso,"

Và ở phần thứ hai chậm rãi của bản nhạc, có tên là "adagio religioso,"

he incorporated the sounds of birdsong that he heard

ông kết hợp những âm thanh của tiếng chim mà ông nghe được

outside his window in what he knew would be his last spring;

bên ngoài cửa sổ với những gì mà ông đã cảm nhận được trong mùa xuân cuối cùng của mình.

he was imagining a future for her in which he would play no part.

Ông đã tưởng tượng ra một tương lai không có ông của người vợ.

And clearly this composition is his final statement to her --

Và rõ ràng, bản giao hưởng này là lời tâm sự cuối cùng của ông dành cho vợ --

it was first performed after his death --

bản giao hưởng được chơi lần đầu tiên sau cái chết của ông --

and through her to the world.

thông qua người vợ để đến với thế giới.

And just as clearly, it is saying, "It's okay. It was all so beautiful.

Và cũng thật rõ ràng, nó nói lên rằng, "Sẽ ổn cả thôi. Tất cả sẽ tốt đẹp.

Whenever you hear this, I will be there."

Bất cứ khi nào em nghe thấy bài này, anh sẽ ở đó."

It was only after Mr. Teszler's death that I learned

Chỉ đến sau khi ông Teszler qua đời tôi mới biết rằng

that the marker on the grave of Bela Bartok in Hartsdale, New York

tấm bia trên ngôi mộ của Bela Bartok ở Hartsdale, New York

was paid for by Sandor Teszler. "Jó napot, Bela!"

được chi trả bởi Sandor Teszler. "Yo napot, Bela!"

Not long before Mr. Teszler’s own death at the age of 97,

Không lâu trước chính cái chết của ông ở tuổi 97,

he heard me hold forth on human iniquity.

ông đã nghe tôi trình bày về sự bất công của loài người.

I delivered a lecture in which I described history

Tôi đưa ra bài giảng mà trong đó tôi mô tả lịch sử, trên tổng thể,

as, on the whole, a tidal wave of human suffering and brutality,

như một đợt sóng triều tàn bạo và đau khổ của loài người,

and Mr. Teszler came up to me afterwards with gentle reproach and said,

và ông Teszler đến gặp tôi ngay sau đó với lời khiển trách nhẹ nhàng và kết luận,

"You know, Doctor, human beings are fundamentally good."

"Anh biết đấy, tiến sĩ, loài người về cơ bản là tốt."

And I made a vow to myself, then and there,

Và tôi đã tự hứa với bản thân mình

that if this man who had such cause to think otherwise

rằng nếu người đàn ông này có những lí do

had reached that conclusion,

để đạt được kết luận đó,

I would not presume to differ until he released me from my vow.

thì tôi sẽ không nói khác cho đến khi ông giải thoát tôi khỏi lời hứa của mình.

And now he's dead, so I'm stuck with my vow.

Và bây giờ ông ấy đã qua đời, nên tôi bị mắc kẹt với lời nguyền của mình.

"Jó napot, Sandor!"

"Yo napot, Sandor!"

I thought my skein of Hungarian mentors had come to an end,

Tôi đã nghĩ mớ bòng bong của tôi với những người thầy Hungary cuối cùng cũng đến hồi kết,

but almost immediately I met Francis Robicsek, a Hungarian doctor --

thế nhưng gần như ngay lập tức tôi gặp Francis Robicsek, một bác sĩ người Hungary --

actually a heart surgeon in Charlotte, North Carolina, then in his late seventies --

thực ra là một bác sĩ phẫu thuật tim ở Charlotte, North Carolina, rồi vào cuối những năm ở tuồi bảy mươi của mình--

who had been a pioneer in open-heart surgery,

ông đã là người đi tiên phong trong ngành phẫu thuật tim,

and, tinkering away in his garage behind his house,

và, bằng sự tự mày mò trong nhà để xe phía sau nhà của mình,

had invented many of the devices that are standard parts of those procedures.

đã phát minh ra rất nhiều thiết bị tiêu chuẩn cho các công đoạn phẫu thuật.

He's also a prodigious art collector, beginning as an intern in Budapest

Ông cũng là một nhà sưu tập nghệ thuật phi thường, bắt đầu sưu tập khi còn là bác sĩ thực tập ở Budapest

by collecting 16th- and 17th-century Dutch art and Hungarian painting,

bằng việc sưu tập các bức tranh từ Hà Lan và Hungary ở thế kỷ 16 và 17,

and when he came to this country moving on to Spanish colonial art,

và khi ông đến đây, thì chuyển sang các tác phẩm nghệ thuật của thực dân Tây Ban Nha,

Russian icons and finally Mayan ceramics.

các biểu tượng của nước Nga và cuối cùng là đồ gốm của người Maya.

He's the author of seven books, six of them on Mayan ceramics.

Ông là tác giả của 7 cuốn sách, 6 trong số đó là về đồ gốm của người Maya.

It was he who broke the Mayan codex, enabling scholars to relate

Ông là người giải mã các cuốn sách chép tay của người Maya, giúp các học giả kết nối

the pictographs on Mayan ceramics to the hieroglyphs of the Mayan script.

các hình tượng trên đồ gốm với các văn tự tượng hình của người Maya.

On the occasion of my first visit, we toured his house

Trong dịp viếng thăm đầu tiên của tôi, chúng tôi tham quan nhà của ông

and we saw hundreds of works of museum quality,

và chúng tôi đã được thấy hàng trăm tác phẩm có chất lượng như ở một bảo tàng,

and then we paused in front of a closed door and Dr. Robicsek said,

và sau đó chúng tôi dừng lại trước một cánh cửa đóng kín, bác sĩ Robicsek nói,

with obvious pride, "Now for the piece De resistance."

với sự tự hào hiện rõ, "Bây giờ là những thứ được bảo vệ cẩn thận."

And he opened the door and we walked into a

Rồi ông mở cánh cửa, và chúng tôi bước vào một căn phòng

windowless 20-by-20-foot room with shelves from floor to ceiling, and

không cửa sổ, diện tích 20 nhân 20 foot, với những cái giá cao từ sàn nhà cho đến trần,

crammed on every shelf his collection of Mayan ceramics.

và chất đầy trên mỗi giá là bộ sưu tập đồ gốm Maya của ông.

Now, I know absolutely nothing about Mayan ceramics,

Bấy giờ, tôi không biết chút nào về đồ gốm Maya,

but I wanted to be as ingratiating as possible so I said,

nhưng tôi thực sự rất muốn làm ông vui. Nên tôi nói,

"But Dr. Robicsek, this is absolutely dazzling."

" Bác sĩ Robicsek, nơi này thật rực rỡ."

"Yes," he said. "That is what the Louvre said.

"Đúng vậy," ông trả lời. "Đó chính là những gì mà những người từ bảo tàng Louvre đã nói.

They would not leave me alone until I let them have a piece,

Họ sẽ không để cho tôi yên cho đến khi tôi tặng họ một thứ,

but it was not a good one." (Laughter)

nhưng đó cũng không phải là thứ tốt."

Well, it occurred to me that I should invite Dr. Robicsek

Và, một ý tưởng chợt xuất hiện trong tôi đó là tôi nên mời tiến sĩ Robicsek

to lecture at Wofford College on -- what else?

đến giảng tại Wofford về -- còn gì nhỉ?

-- Leonardo da Vinci. And further, I should invite him to meet

-- Leonardo da Vinci. Và xa hơn, tôi sẽ mời ông đến gặp

my oldest trustee, who had majored in French history at Yale

người cao tuổi nhất trong ban quản trị trường của tôi, người đã từng chuyên về môn lịch sử Pháp tại Yale

some 70-odd years before and, at 89, still ruled the world's

ở độ tuổi 70 có lẻ và, ở độ tuổi 89, vẫn điều hành

largest privately owned textile empire with an iron hand.

đế chế dệt may tư nhân lớn nhất thế giới với một bàn tay bằng sắt.

His name is Roger Milliken. And Mr. Milliken agreed,

Tên của ông là Roger Milliken. Và ông Milliken đã đồng ý,

and Dr. Robicsek agreed. And Dr. Robicsek visited

Tiến sĩ Robicsek đã đến thăm trường

and delivered the lecture and it was a dazzling success.

và đã đưa ra một bài giảng, đó là một bài giảng thành công rực rỡ.

And afterwards we convened at the President's House with Dr. Robicsek

Và sau đó chúng tôi đã gặp nhau tại khu di tích Nhà Tổng Thống ở Philadelphia

on one hand, Mr. Milliken on the other.

với một bên là Tiến sĩ Robicsek, và một bên là Ngài Milliken.

And it was only at that moment, as we were sitting down to dinner,

Và chỉ đến khi chúng tôi ngồi ăn tối với nhau,

that I recognized the enormity of the risk I had created,

tôi mới nhận ra sự nguy hiểm mà chính tôi tạo ra.

Bởi vì mang hai con người phi thường ấy, hai con người làm chủ vạn vật ấy, đến với nhau

because to bring these two titans, these two masters of the universe

together -- it was like introducing Mothra to Godzilla over the skyline of Tokyo.

thật chẳng khác gì giới thiệu Mortha với Godzilla tại cuối đường chân trời ở thành phố Tokyo.

If they didn't like each other, we could all get trampled to death.

Nếu họ không thích nhau, chúng ta sẽ đều bị giẫm đạp cho đến chết.

But they did, they did like each other.

Nhưng họ đã thích nhau.

They got along famously until the very end of the meal,

Họ rất ăn ý với nhau -- cho đến cuối bữa ăn,

and then they got into a furious argument.

và rồi họ có một cuộc tranh luận căng thẳng.

And what they were arguing about was this:

Và điều họ tranh luận là:

whether the second Harry Potter movie was as good as the first. (Laughter)

phần thứ hai của bộ phim Harry Potter có hay như phần thứ nhất không.

Mr. Milliken said it was not. Dr. Robicsek disagreed.

Ông Milliken trả lời là không. Còn tiến sĩ Robicsek thì không đồng ý.

I was still trying to take in the notion that these titans,

Tôi vẫn đang cố gắng để tin cái ý nghĩ là những con người phi thường này,

these masters of the universe, in their spare time watch Harry Potter movies,

những con người làm chủ vũ trụ này, vẫn xem phim Harry Potter trong thời gian rảnh rỗi,

Khi ông Milliken nghĩ ông đã chiến thắng cuộc tranh luận bằng cách nói,

when Mr. Milliken thought he would win the argument by saying,

"You just think it's so good because you didn't read the book."

"Ông chỉ nghĩ nó hay bởi vì ông không đọc truyện."

And Dr. Robicsek reeled back in his chair, but quickly gathered his wits,

Và Tiến sĩ Robicsek thu mình lại trên chiêc ghế của ông, nhưng cũng trấn tĩnh lại rất nhanh,

leaned forward and said, "Well, that is true, but I'll bet you went

cúi người ra phía trước và nói: "Vâng, quả thật là như vậy, nhưng tôi cá là ông

to the movie with a grandchild." "Well, yes, I did," conceded Mr. Milliken.

đi xem phim với những đứa cháu của mình." "Vâng, đúng là như vậy đấy," Ngài Milliken thừa nhận.

"Aha!" said Dr. Robicsek. "I went to the movie all by myself." (Laughter) (Applause)

"Aha!" Tiến sĩ Robicsek kêu lên. "Tôi đến xem phim có một mình thôi."

And I realized, in this moment of revelation,

Và tôi nhận ra, khi mà sự thật được hé lộ,

that what these two men were revealing was the secret

rằng cái điều mà hai con người ấy đang khám phá là những bí quyết

of their extraordinary success, each in his own right.

của những thành công to lớn mà họ có được, với những lí lẽ riêng của từng người.

And it lay precisely in that insatiable curiosity,

Và chính trong cái sự tò mò không bao giờ cạn ấy,

that irrepressible desire to know, no matter what the subject,

chính là khát khao hiểu biết không thể kìm nén được -- bất kể vấn đề có là gì,

no matter what the cost,

bất kể cái giá phải trả có lớn đến đâu,

even at a time when the keepers of the Doomsday Clock

ngay cả khi mà người trông coi Chiếc Đồng Hồ Ngày Tận Thế

are willing to bet even money that the human race won't be around

sẵn sàng cá cược, không kể thắng thua, rằng loài người sẽ thôi

to imagine anything in the year 2100, a scant 93 years from now.

không còn tưởng tượng về bất cứ thứ gì vào năm 2100, tức là chỉ còn 93 năm nữa.

"Live each day as if it is your last," said Mahatma Gandhi.

"Hãy sống mỗi ngày như là ngày cuối cùng của bạn," Mahatma Ghandi đã từng nói.

"Learn as if you'll live forever."

"Hãy học hỏi như là bạn sẽ sống mãi mãi."

This is what I'm passionate about. It is precisely this.

Đây chính là điều mà tôi thực sự say mê. Nó thực sự là như vậy.

It is this inextinguishable, undaunted appetite for learning and experience,

Đó là lòng khao khát bền bỉ và dũng cảm để được học và trải nghiệm,

no matter how risible, no matter how esoteric,

không quan trọng nó lố lăng hay phức tạp,

no matter how seditious it might seem.

hay trông nó nguy hiểm ra sao.

This defines the imagined futures of our fellow Hungarians --

Nó quyết định tương lai của những người bạn Hungary,

Robicsek, Teszler and Bartok -- as it does my own.

Robicsek và Teszler và Bartok, cũng như nó làm đối với tôi.

As it does, I suspect, that of everybody here.

Và tôi tin rằng, nó cũng quyết định tương lai của tất cả mọi người đang ngôi ở đây.

To which I need only add, "Ez a mi munkank; es nem is keves."

Tôi chỉ muốn nói thêm rằng, "Ez a mi munkank; es nem is keves."

This is our task; we know it will be hard.

Đây là nhiệm vụ của chúng ta. Chúng ta đều biết là nó sẽ rất khó khăn.

"Ez a mi munkank; es nem is keves. Jó napot, pacák!" (Applause)

"EZ a mi munkank; es nem is keves. " Yo napot, pacak!