Ben Dunlap: The life-long learner

Tłumaczenie: Przemysław G. Korekta: Piotr Zalewski

"Jó napot, pacák" Which, as somebody here must surely know,

"Jo napot, pacak!" Co, jak ktoś z tutaj obecnych na pewno wie,

means "What's up, guys?" in Magyar,

znaczy "Co słychać, Panowie?" po magjarsku -

that peculiar non-Indo-European language spoken by Hungarians

specyficznym nieindoeuropejskim języku używanym przez Węgrów,

for which, given the fact that cognitive diversity is

dla których poznawcza różnorodność jest

at least as threatened as biodiversity on this planet,

co najmniej tak zagrożona, jak bioróżnorodność na tej planecie.

few would have imagined much of a future even a century or two ago.

Nawet wiek lub dwa wieki temu, niewielu wyobrażało sobie taką przyszłość.

But there it is: "Jó napot, pacák"

Więc to jest to: "Jo napot, pacak!"

I said somebody here must surely know, because

Powiedziałem, że ktoś tutaj musi na pewno wiedzieć, ponieważ

despite the fact that there aren't that many Hungarians to begin with,

pomimo faktu, iż, po pierwsze,nie ma tutaj wielu Węgrów,

and the further fact that, so far as I know, there's not a drop

i tego, że jak mi wiadomo, ani kropla

of Hungarian blood in my veins, at every critical juncture of my life

węgierskiej krwi nie płynie w moich żyłach. W każdym kluczowym momencie mojego życia

there has been a Hungarian friend or mentor there beside me.

był przy mnie węgierski przyjaciel lub wychowawca.

I even have dreams that take place in landscapes

Miałem nawet sny, które rozgrywały się pośród krajobrazów,

I recognize as the landscapes of Hungarian films,

które rozpoznaje jako te z węgierskich filmów,

especially the early movies of Miklos Jancso.

zwłaszcza wczesnych filmów Miklosa Jancso.

So, how do I explain this mysterious affinity?

Więc jak wytłumaczę to tajemnicze pokrewieństwo?

Maybe it's because my native state of South Carolina,

Może tym, że moim rodowitym stanem jest Południowa Karolina,

which is not much smaller than present-day Hungary,

która jest niewiele mniejsza niż dzisiejsze Węgry,

once imagined a future for itself as an independent country.

które dawniej wyobrażały sobie przyszłość jako niepodległy kraj.

And as a consequence of that presumption,

W konsekwencji tego założenia,

my hometown was burned to the ground by an invading army,

moja miejscowość została zrównana z ziemią przez najeżdżającą armię -

an experience that has befallen many a Hungarian town and village

doświadczenie, które przytrafiło się wielu węgierskim miastom i wioskom

throughout its long and troubled history.

przez całą jej długą i zawiłą historię.

Or maybe it's because when I was a teenager back in the '50s,

A może dzieje się tak, ponieważ kiedy byłem nastolatkiem w latach 50-tych,

my uncle Henry -- having denounced the Ku Klux Klan

mój wujek Henry, potępiając Ku Klux Klan -

and been bombed for his trouble and had crosses burned in his yard,

i będąc zbombardowanym przez własne kłopoty, kiedy krzyże zostały spalone na jego podwórku,

living under death threat -- took his wife and children to Massachusetts for safety

żyjąc pod groźbą śmierci, wziął dla bezpieczeństwa swoją żonę i dzieci do Massachusetts

and went back to South Carolina to face down the Klan alone.

i powrócił do Południowej Karoliny, aby samotnie stawić czoła klanowi.

That was a very Hungarian thing to do,

To była bardzo węgierska rzecz do zrobienia,

as anyone will attest who remembers 1956.

o czym poświadczy każdy, kto pamięta rok 1956.

And of course, from time to time Hungarians

I oczywiście, od czasu do czasu, Węgrowie

have invented their own equivalent of the Klan.

wymyślili własny odpowiednik klanu.

Well, it seems to me that this Hungarian presence in my life

Więc wydaje mi się, że ta węgierska obecność w moim życiu

is difficult to account for, but ultimately I ascribe it to an admiration

jest trudna do wytłumaczenia, ale ostatecznie przypisuje ją podziwowi

for people with a complex moral awareness,

dla ludzi ze złożoną świadomością moralną -

with a heritage of guilt and defeat matched by defiance and bravado.

wraz ze spuścizną winy i obrony pasującą do buntu i brawury.

It's not a typical mindset for most Americans,

Nie jest to typowy sposób myślenia dla większości Amerykanów.

but it is perforce typical of virtually all Hungarians.

Ale jest to rzecz nieodzowna dla praktycznie wszystkim Węgrów.

So, "Jó napot, pacák!"

Więc "Jo napot, pacak!"

I went back to South Carolina after some 15 years amid the alien corn

Wróciłem do Południowej Karoliny po jakichś 15 latach,

at the tail end of the 1960s,

pod koniec lat 60-tych,

with the reckless condescension of that era

z lekkomyślną protekcjonalnością tej epoki,

thinking I would save my people.

myśląc o tym, że mógłbym ocalić swoich ludzi.

Never mind the fact that they were slow to acknowledge they needed saving.

Nie szkodzi fakt, że byli nieskorzy,aby przyznać, iż potrzebowali ocalenia.

I labored in that vineyard for a quarter century before

Pracowałem wcześniej w winnicy przez ćwierć wieku,

making my way to a little kingdom of the just in upstate South Carolina,

zmierzając ku małemu królestwu sprawiedliwości na północy stanu Południowa Karolina,

a Methodist-affiliated institution of higher learning called Wofford College.

metodystycznie-stowarzyszonej instytucji wyższej edukacji, zwanej Wofford College.

I knew nothing about Wofford

Nie wiedziałem nic o Wofford

and even less about Methodism,

i nawet mniej o metodyzmie,

but I was reassured on the first day that I taught at Wofford College

ale byłem pewien już pierwszego dnia, że nauczałem na Wofford College,

to find, among the auditors in my classroom,

aby odnaleźć wśród słuchaczy mojej klasy

a 90-year-old Hungarian, surrounded by a bevy of middle-aged European women

90-letniego Węgra, otoczonego przez grupę europejskich kobiet w średnim wieku,

who seemed to function as an entourage of Rhinemaidens.

które zdawały się funkcjonować jak świta panien z nad Renu.

His name was Sandor Teszler.

On nazywał się Sandor Teszler.

He was a puckish widower whose wife and children were dead

Był psotnym wdowcem, któremu umarła żona i dzieci

and whose grandchildren lived far away.

i którego wnuki mieszkały daleko.

In appearance, he resembled Mahatma Gandhi,

Z wyglądu był podobny do Mahatma Gandhiego -

minus the loincloth, plus orthopedic boots.

oprócz przepaski na biodra, z butami ortopedycznymi.

He had been born in 1903 in the provinces

Urodził się w 1903 r., w prowincjach

of the old Austro-Hungarian Empire,

starego Cesarstwa Austro-Węgierskiego,

in what later would become Yugoslavia.

które później przekształciło się w Jugosławię.

He was ostracized as a child, not because he was a Jew --

Był prześladowany jako dziecko, nie z powodu bycia Żydem -

his parents weren't very religious anyhow --

jego rodzice nie byli bardzo religijni mimo wszystko -

but because he had been born with two club feet,

lecz dlatego, iż urodził się z dwiema skrzywionymi stopami -

a condition which, in those days, required institutionalization

chorobą, która w tamtych czasach wymagała instytucjonalizacji

and a succession of painful operations between the ages of one and 11.

i serii bolesnych operacji pomiędzy pierwszym a 11 rokiem życia.

He went to the commercial business high school as a young man

Poszedł do prywatnej średniej szkoły biznesowej jako młody człowiek

in Budapest, and there he was as smart as he was modest

w Budapeszcie i tam był równie mądry, jak skromny,

and he enjoyed a considerable success. And after graduation

cieszył się znacznym sukcesem i po ukończeniu szkoły średniej,

when he went into textile engineering, the success continued.

kiedy zajął się przemysłem włókienniczym, sukces trwał.

He built one plant after another.

Budował jeden zakład przemysłowy za drugim.

He married and had two sons. He had friends in high places who

Ożenił się i miał dwóch synów. Miał przyjaciół na wysokich stanowiskach, którzy

assured him that he was of great value to the economy.

zapewnili go, że miał duży wkład w gospodarkę.

Once, as he had left instructions to have done,

Raz, kiedy zostawił instrukcje, co należy zrobić,

he was summoned in the middle of the night by the night watchman at one of his plants.

został wezwany w środku nocy przez stróża do jednego z zakładów przemysłowych.

The night watchman had caught an employee who was stealing socks --

Stróż złapał pracownika, który kradł skarpety -

it was a hosiery mill, and he simply backed a truck up to the loading dock

był to zakład wyrobów pończoszniczych, on po prostu cofał ciężarówką do miejsca załadunku towaru

and was shoveling in mountains of socks.

i ładował ją po brzegi skarpetami.

Mr. Teszler went down to the plant and confronted the thief and said,

Teszler zszedł do zakładu, stawił czoła złodziejowi i powiedział:

"But why do you steal from me? If you need money you have only to ask."

"Dlaczego kradniesz akurat ode mnie? Jeśli potrzebujesz pieniędzy, po prostu zapytaj."

The night watchman, seeing how things were going and waxing indignant,

Stróż, widząc przebieg zdarzeń i stając się oburzonym,

said, "Well, we're going to call the police, aren't we?"

powiedział: "Więc zadzwonimy na policję, prawda?"

But Mr. Teszler answered, "No, that will not be necessary.

Lecz Teszler odpowiedział: "Nie, nie będzie takiej potrzeby.

He will not steal from us again."

On nie okradnie nas ponownie."

Well, maybe he was too trusting, because he stayed where he was

Zatem może był zbyt ufny, ponieważ został w miejscu, w którym przebywał

long after the Nazi Anschluss in Austria

długo po nazistowskim połączeniu w Austrii

and even after the arrests and deportations began in Budapest.

i nawet wtedy, gdy rozpoczęły się aresztowania i deportacje w Budapeszcie.

He took the simple precaution of having cyanide capsules placed in lockets

Zastosował proste środki ostrożności posiadając kapsułki cyjanku umieszczone w medalionach,

that could be worn about the necks of himself and his family.

które mogły być noszone na jego szyi i jego rodziny.

And then one day, it happened: he and his family were arrested

I wtedy, pewnego dnia, stało się - on i jego rodzina zostali aresztowani

and they were taken to a death house on the Danube.

zabrano ich do budynku z celami skazańców oczekujących egzekucji na Dunaju.

In those early days of the Final Solution, it was handcrafted brutality;

Podczas tych dni Ostatecznego Rozwiązana, brutalność oznaczała krew na rękach-

people were beaten to death and their bodies tossed into the river.

ludzie byli bici na śmierć, a ich ciała wrzucane do rzeki -

But none who entered that death house had ever come out alive.

nikt, kto tam wszedł, nie zdołał już wyjść żywy.

And in a twist you would not believe in a Steven Spielberg film --

Pod żadnym pozorem nie uwierzylibyście w film Stevena Spielberga, tak jak i w to,

the Gauleiter who was overseeing this brutal beating was the very same thief

iż gauleiter, który nadzorował tymi torturami, był tym samym złodziejem,

who had stolen socks from Mr. Teszler's hosiery mill.

który ukradł skarpety z zakładu pończoszniczego Teszlera.

It was a brutal beating. And midway through that brutality,

To było brutalne pobicie. W trakcie

one of Mr. Teszler's sons, Andrew, looked up and said,

jeden z synów Teszlera - Andrew, spojrzał i powiedział:

"Is it time to take the capsule now, Papa?"

"Czy to już czas, aby połknąć kapsułkę, tato?"

And the Gauleiter, who afterwards vanishes from this story,

Gauleiter, o którym nie będzie już w tej historii,

leaned down and whispered into Mr. Teszler's ear,

pochylił się i szepnął do ucha Teszlera:

"No, do not take the capsule. Help is on the way."

"Nie, nie bierzcie kapsułek. Pomoc jest w drodze.",

And then resumed the beating.

po czym wznowił bicie.

But help was on the way, and shortly afterwards

Lecz pomoc rzeczywiście była w drodze i krótko po tym

a car arrived from the Swiss Embassy.

przyjechał samochód ze szwajcarskiej ambasady.

They were spirited to safety. They were reclassified as Yugoslav citizens

Łaknęli bezpieczeństwa. Zostali ponownie sklasyfikowani jako obywatele Jugosławii

and they managed to stay one step ahead of their pursuers

i postanowili pozostać o jeden krok naprzód przed swoimi prześladowcami

for the duration of the War, surviving burnings and bombings

na czas trwania wojny, przeżywając podpalenia i bombardowania

and, at the end of the War, arrest by the Soviets.

a pod koniec wojny zostając zaaresztowanymi przez Sowietów.

Probably, Mr. Teszler had gotten some money into Swiss bank accounts

Prawdopodobnie Teszler miał trochę pieniędzy na szwajcarskich kontach bankowych,

because he managed to take his family first to Great Britain,

ponieważ najpierw postanowił zabrać swoją rodzinę do Wielkiej Brytanii,

then to Long Island and then to the center of the textile industry in the American South.

następnie do Long Island i potem do centrum przemysłu włókienniczego na południu Ameryki,

Which, as chance would have it, was Spartanburg, South Carolina,

które przez przypadek okazało się być Spartanburgiem w Południowej Karolinie -

the location of Wofford College.

położeniem Wofford College.

And there, Mr. Teszler began all over again and once again achieved immense success,

Tutaj Teszler zaczął wszystko od nowa i kiedy osiągnął ogromny sukces,

especially after he invented the process

zwłaszcza po tym, jak wynalazł metodę

for manufacturing a new fabric called double-knit.

do produkcji nowej tkaniny, wykorzystując równocześnie dwa druty do szydełkowania.

And then in the late 1950s, in the aftermath of Brown v. Board of Education,

Wtedy, pod koniec lat 50-tych, w następstwie Browna przeciw Komisji Edukacji,

when the Klan was resurgent all over the South,

kiedy klan odrodził się na całym południu,

Mr. Teszler said, "I have heard this talk before."

Teszler powiedział: "Słyszałem tę rozmowę wcześniej.",

And he called his top assistant to him and asked,

po czym zawołał swojego najlepszego asystenta do siebie i spytał:

"Where would you say, in this region, racism is most virulent?"

"Gdzie rasizm w tym regionie rozprzestrzenia się szczególnie szybko?"

"Well, I don't rightly know, Mr. Teszler. I reckon that would be Kings Mountain."

"Nie mam zielonego pojęcia, Panie Teszler. Sądzę, że mogą to być Kings Mountain."

"Good. Buy us some land in Kings Mountain

"Dobrze. Kup dla nas trochę ziemi w Kings Mountain,

and announce we are going to build a major plant there."

a następnie ogłoś, iż zamierzamy wybudować tam duży zakład przemysłowy."

The man did as he was told, and shortly afterwards,

Mężczyzna zrobił tak, jak mu kazano i wkrótce

Mr. Teszler received a visit from the white mayor of Kings Mountain.

do Teszlera przybył z wizytą białoskóry burmistrz Kings Mountain.

Now, you should know that at that time,

Teraz powinniście wiedzieć o tym,iż w tamtych czasach

the textile industry in the South was notoriously segregated.

przemysł włókienniczy na południu był notorycznie segregowany.

The white mayor visited Mr. Teszler and said,

Burmistrz odwiedził Teszlera i powiedział:

"Mr. Teszler, I trust you’re going to be hiring a lot of white workers."

"Panie Teszler, ufam, iż zamierza Pan zatrudniać wielu białych pracowników."

Mr. Teszler told him, "You bring me the best workers that you can find,

Teszler powiedział mu: "Przyprowadź mi najlepszych pracowników, jakich jesteś w stanie znaleźć

and if they are good enough, I will hire them."

i jeśli są wystarczająco dobrzy, zatrudnię ich."

He also received a visit from the leader of the black community,

Przyjął również z wizytą lidera czarnoskórej społeczności,

a minister, who said, "Mr. Teszler, I sure hope you're going to

ministra, który powiedział: "Panie Teszler, oczywiście mam nadzieję, iż zamierza Pan

hire some black workers for this new plant of yours."

zatrudnić paru czarnych pracowników do swojego nowego zakładu."

He got the same answer: "You bring the best workers that you can find,

Otrzymał tą samą odpowiedź: "Przyprowadź mi najlepszych pracowników, jakich jesteś w stanie znaleźć

and if they are good enough, I will hire them."

i jeśli są wystarczająco dobrzy, zatrudnię ich."

As it happens, the black minister did his job better than the white mayor,

Tak się akurat składa, iż czarnoskóry premier wykonał swój obowiązek lepiej niż białoskóry burmistrz,

but that's neither here or there.

lecz ni stąd, ni zowąd,

Mr. Teszler hired 16 men: eight white, eight black.

Teszler zatrudnił 16 mężczyzn, 8 białych i 8 czarnych.

They were to be his seed group, his future foremen.

Mieli oni być jego ziarnem, grupą przyszłych nadzorców.

He had installed the heavy equipment for his new process

Zainstalował ciężki sprzęt na potrzeby swojego nowego procesu,

in an abandoned store in the vicinity of Kings Mountain,

w opuszczonym sklepie w pobliżu Kings Mountain

and for two months these 16 men would live and work together,

i za dwa miesiące tych 16 mężczyzn miało pracować razem,

mastering the new process.

opanowując nową metodę.

He gathered them together after an initial tour of that facility

Zgromadził ich razem po początkowym zwiedzaniu fabryki

and he asked if there were any questions.

i spytał, czy są jakieś pytania.

There was hemming and hawing and shuffling of feet,

Pojawiło się odkaszlanie, chrząkanie i przestępowanie z nogi na nogę.

and then one of the white workers stepped forward and said,

Wtedy jeden z białych robotników wyszedł naprzód i powiedział:

"Well, yeah. We’ve looked at this place and there's only one place to sleep,

"W porządku. Obejrzeliśmy to miejsce i jest tutaj tylko jedno miejsce do spania,

there's only one place to eat, there's only one bathroom,

jedno miejsce do jedzenia, jedna łazienka

there's only one water fountain. Is this plant going to be integrated or what?"

i tylko jedna fontanna. Czy ta fabryka ma być połączona w jedną całość, czy jak?"

Mr. Teszler said, "You are being paid twice the wages of any other textile workers in this region

Teszler powiedział: "Dostajecie podwójną płacę, wyższą niż jacykolwiek pracownicy włókienniczy w tym regionie

and this is how we do business. Do you have any other questions?"

i to jest sposób w jaki robimy interesy. Czy macie jeszcze jakieś pytania?"

"No, I reckon I don't."

"Nie, myślę, że nie mam."

And two months later when the main plant opened

Dwa miesiące później, kiedy główny zakład został otwarty

and hundreds of new workers, white and black,

i setki nowych pracowników, białych i czarnych,

poured in to see the facility for the first time,

napływało, aby zobaczyć zakład po raz pierwszy,

they were met by the 16 foremen, white and black, standing shoulder to shoulder.

byli witani przez 16 nadzorców, białych i czarnych, stojących ramię w ramię.

They toured the facility and were asked if there were any questions, and

Oprowadzano ich po zakładzie i pytano czy mają jakieś pytania.

inevitably the same question arose:

Nieuchronnie, zrodziło się to samo pytanie:

"Is this plant integrated or what?"

"Ten zakład jest połączony w jedną całość, czy co?"

And one of the white foremen stepped forward and said,

Jeden z białych nadzorców wyszedł naprzód i powiedział:

"You are being paid twice the wages of any other workers

"Dostajesz dwukrotnie wyższą płacę niż inni pracownicy

in this industry in this region and this is how we do business.

w tym przemyśle w tym regionie. W ten sposób robimy interesy.

Do you have any other questions?"

Czy masz jeszcze jakieś pytania?"

And there were none. In one fell swoop,

Nie było żadnych. Za jednym zamachem

Mr. Teszler had integrated the textile industry in that part of the South.

Teszler zintegrował przemysł włókienniczy w tej części południa.

It was an achievement worthy of Mahatma Gandhi,

To było osiągniecie warte Mahatma Gandhiego,

conducted with the shrewdness of a lawyer and the idealism of a saint.

przeprowadzone ze sprytem prawnika i idealizmem świętego.

In his eighties, Mr. Teszler, having retired from the textile industry,

Będąc po osiemdziesiątce, Teszler, odchodząc z przemysłu włókienniczego,

adopted Wofford College,

adoptował Wofford College -

auditing courses every semester,

uczęszczając na kursy co semestr.

and because he had a tendency to kiss anything that moved,

Ponieważ miał skłonność do całowania wszystkiego, co się rusza

becoming affectionately known as "Opi" -- which is Magyar for grandfather --

został czule nazwany Opi - co w języku magjarskim oznacza dziadka -

by all and sundry. Before I got there, the library of the college

przez wszystkich bez wyjątku. Do czasu, kiedy się tam znalazłem, biblioteka uczelni

had been named for Mr. Teszler, and after I arrived in 1993,

była nazwana na cześć Teszlera i po tym, jak przybyłem w 1993 r.,

the faculty decided to honor itself by naming Mr. Teszler Professor of the College --

wykładowcy zdecydowali, aby nadać Teszlerowi tytuł profesora uczelni.

partly because at that point he had already taken

Częściowo z tego powodu, iż podjął on

all of the courses in the catalog, but mainly because

wszystkie kursy z katalogu, lecz głównie dlatego, iż

he was so conspicuously wiser than any one of us.

był mądrzejszy, niż którykolwiek z nas.

To me, it was immensely reassuring that the presiding spirit

Dla mnie było to niezmiernie krzepiące, że przewodnią duszą

of this little Methodist college in upstate South Carolina

tej małej metodystycznej uczelni na północy stanu Południowa Karolina

was a Holocaust survivor from Central Europe.

był ocalały z holokaustu, pochodzący ze środkowej Europy.

Wise he was, indeed, but he also had a wonderful sense of humor.

Był mądry, istotnie, lecz również miał wspaniałe poczucie humoru.

And once for an interdisciplinary class,

Raz, dla międzywydziałowej klasy,

I was screening the opening segment of Ingmar Bergman's "The Seventh Seal."

wyświetlałem początkowy odcinek "Siódmej pieczęci" Ingmara Bergmana.

As the medieval knight Antonius Block returns from the wild goose chase

Kiedy średniowieczny rycerz Antoniusz Block powrócił z pogoni dzikich gęsi

of the Crusades and arrives on the rocky shore of Sweden,

krzyżowców i przybył na skaliste wybrzeże Szwecji,

only to find the specter of death waiting for him,

aby odnaleźć widmo śmierci czekające na niego,

Mr. Teszler sat in the dark with his fellow students. And

Teszler usiadł w ciemności ze swoimi kolegami ze studiów i

as death opened his cloak to embrace the knight

jak śmierć rozpiął płaszcz, aby objąć rycerza.

in a ghastly embrace, I heard Mr. Teszler's tremulous voice:

W koszmarnym objęciu słyszałem drżący głos Teszlera:

"Uh oh," he said, "This doesn't look so good." (Laughter)

"Oh, oh" powiedział, "To nie wygląda zbyt dobrze."

But it was music that was his greatest passion, especially opera.

Lecz muzyka była jego największą pasją, zwłaszcza opera,

And on the first occasion that I visited his house, he gave me

przy pierwszej okazji, gdy odwiedziłem go w domu, dał mi

honor of deciding what piece of music we would listen to.

zaszczyt zadecydowania, którego utworu będziemy słuchać.

And I delighted him by rejecting "Cavalleria Rusticana"

Zachwyciłem go poprzez odrzucenie "Cavalerria Rusticana"

in favor of Bela Bartok's "Bluebeard's Castle."

na korzyść "Bluebeard's Castle" Bela Bartoka.

I love Bartok's music, as did Mr. Teszler,

Uwielbiam muzykę Bartoka, tak samo jak i uwielbiał Teszler,

and he had virtually every recording of Bartok's music ever issued.

który miał niemal każde opublikowane nagranie Bartoka.

And it was at his house that I heard for the first time

Właśnie w jego domu usłyszałem po raz pierwszy

Bartok's Third Piano Concerto and learned from

"Third Piano Concerto" Bartoka i dowiedziałem się od Teszlera,

Mr. Teszler that it had been composed in nearby Asheville, North Carolina

że został skomponowany w pobliżu Asheville, w stanie Północna Karolina,

in the last year of the composer's life.

w ostatnich latach życia kompozytora.

He was dying of leukemia and he knew it,

Umierał na białaczkę, o czym wiedział

and he dedicated this concerto to his wife,

i zadedykował ten koncert swojej żonie

Dita, who was herself a concert pianist.

Dicie, która była pianistką koncertową.

And into the slow, second movement, marked "adagio religioso,"

W drugiej, wolnej części, znamienitym "adagio religioso,"

he incorporated the sounds of birdsong that he heard

umieścił śpiew ptaków, które słyszał

outside his window in what he knew would be his last spring;

za oknem,kiedy zdawał sobie sprawę, iż będzie to jego ostatnia wiosna.

he was imagining a future for her in which he would play no part.

Wyobrażał sobie jej przyszłość, w której on już nie zagra

And clearly this composition is his final statement to her --

Z pewnością ten utwór jest jego ostatecznym wyznaniem uczuć do niej,

it was first performed after his death --

został najpierw wykonany po jego śmierci

and through her to the world.

i poprzez nią dla świata,

And just as clearly, it is saying, "It's okay. It was all so beautiful.

tak wyraźnie, jak powiedzenie: "Jest dobrze. Wszystko było takie piękne.

Whenever you hear this, I will be there."

Za każdym razem, kiedy to usłyszysz, będę tam."

It was only after Mr. Teszler's death that I learned

Tuż po śmierci Teszlera nauczyłem się,

that the marker on the grave of Bela Bartok in Hartsdale, New York

że znak na grobie Bela Bartoka w Hartsdale, w Nowym Jorku,

was paid for by Sandor Teszler. "Jó napot, Bela!"

został opłacony przez Sandora Teszlera. "Jo napot, Bela!"

Not long before Mr. Teszler’s own death at the age of 97,

Nie tak dawno temu, Teszler zmarł w wieku 97 lat.

he heard me hold forth on human iniquity.

Słyszał mnie rozwodzącego się nad ludzką niegodziwością.

I delivered a lecture in which I described history

Wygłosiłem wykład, w którym opisałem historię

as, on the whole, a tidal wave of human suffering and brutality,

jako ogół niepowstrzymanej fali ludzkiego cierpienia i brutalności

and Mr. Teszler came up to me afterwards with gentle reproach and said,

Teszler podszedł potem do mnie z delikatnym wyrzutem i powiedział:

"You know, Doctor, human beings are fundamentally good."

"Wiesz, doktorze, istoty ludzkie są zasadniczo dobre."

And I made a vow to myself, then and there,

Przyrzekłem sobie, właśnie wtedy,

that if this man who had such cause to think otherwise

iż jeśli ten człowiek, który miał tyle powodów, aby być innego zdania,

had reached that conclusion,

doszedł do takiego wniosku

I would not presume to differ until he released me from my vow.

nie przestanę zgadzać się z tym, dopóki nie uwolni mnie z mojego przyrzeczenia.

And now he's dead, so I'm stuck with my vow.

A teraz jest martwy, więc jestem uwiązany z moim przyrzeczeniem.

"Jó napot, Sandor!"

"Jo napot, Sandor!"

I thought my skein of Hungarian mentors had come to an end,

Myslałem, że moje pasmo węgierskich mentorów dobiegło końca,

but almost immediately I met Francis Robicsek, a Hungarian doctor --

lecz niemal natychmiast spotkałem Francisa Robicseka - węgierskiego lekarza -

actually a heart surgeon in Charlotte, North Carolina, then in his late seventies --

właściwie kardiochirurga w Charlotte, w stanie Północna Karolina, wówczas, gdy był przed osiemdziesiątką

who had been a pioneer in open-heart surgery,

i był pionierem kardiochirurgii.

and, tinkering away in his garage behind his house,

Majstrując w garażu za swoim domem,

had invented many of the devices that are standard parts of those procedures.

wynalazł wiele urządzeń, które są standardowymi elementami tych procedur.

He's also a prodigious art collector, beginning as an intern in Budapest

Jest on również niesamowitym kolekcjonerem sztuki, rozpoczynającym jako lekarz stażysta w Budapeszcie,

by collecting 16th- and 17th-century Dutch art and Hungarian painting,

kolekcjonujący XVI i XVII -wieczną holenderską sztukę i węgierskie obrazy.

and when he came to this country moving on to Spanish colonial art,

Kiedy przybył do tego kraju, zaciekawił się hiszpańską sztuką kolonialną,

Russian icons and finally Mayan ceramics.

rosyjskimi ikonami i wreszcie ceramiką Majów.

He's the author of seven books, six of them on Mayan ceramics.

Jest on autorem siedmiu książek, w tym sześciu o ceramice Majów.

It was he who broke the Mayan codex, enabling scholars to relate

To on złamał kodeks Majów, umożliwiając uczonym ukazanie związku

the pictographs on Mayan ceramics to the hieroglyphs of the Mayan script.

pomiędzy piktogramami na ceramice Majów a hieroglifami pisma Majów.

On the occasion of my first visit, we toured his house

Przy okazji mojej pierwszej wizyty, zwiedziliśmy jego dom

and we saw hundreds of works of museum quality,

i obejrzeliśmy setki dzieł zachowanych w stanie muzealnym.

and then we paused in front of a closed door and Dr. Robicsek said,

Następnie zatrzymaliśmy się przed zamkniętymi drzwiami i doktor Robicsek powiedział,

with obvious pride, "Now for the piece De resistance."

z wyraźną dumą: "Teraz zmierzamy ku figurze sprzeciwu."

And he opened the door and we walked into a

Otworzył drzwi, weszliśmy do środka

windowless 20-by-20-foot room with shelves from floor to ceiling, and

pokoju bez okien o wymiarach 6x6 m, z półkami od podłogi aż po sufit i

crammed on every shelf his collection of Mayan ceramics.

wciśniętą na każdą półkę kolekcję ceramiki Majów.

Now, I know absolutely nothing about Mayan ceramics,

Nawet teraz nie mam zielonego pojęcia o ceramice Majów,

but I wanted to be as ingratiating as possible so I said,

lecz chciałem być tak miły jak tylko się da, więc powiedziałem:

"But Dr. Robicsek, this is absolutely dazzling."

"Ależ doktorze Robicsek, to jest absolutnie olśniewające."

"Yes," he said. "That is what the Louvre said.

"Tak," odrzekł. "To właśnie powiedział Louvre.

They would not leave me alone until I let them have a piece,

Nie zostawią mnie w spokoju, dopóki nie pozwolę im posiadać części,

but it was not a good one." (Laughter)

lecz to nie było uprzejme."

Well, it occurred to me that I should invite Dr. Robicsek

Więc przyszło mi do głowy, iż powinienem zaprosić doktora Robicseka,

to lecture at Wofford College on -- what else?

aby udzielił wykładu na Wofford College o czymś innym -

-- Leonardo da Vinci. And further, I should invite him to meet

o Leonardzie da Vincim. Następnie, powinienem zaprosić go do spotkania

my oldest trustee, who had majored in French history at Yale

mojego najstarszego powiernika, który studiował historię francuską w Yale,

some 70-odd years before and, at 89, still ruled the world's

jakieś 70-parę lat wcześniej, a w wieku 89 lat nadal rządził żelazną reką

largest privately owned textile empire with an iron hand.

największym na świecie prywatnym imperium przemysłu włókienniczego.

His name is Roger Milliken. And Mr. Milliken agreed,

Nazywał się Roger Milliken. Milliken, jak i

and Dr. Robicsek agreed. And Dr. Robicsek visited

doktor Robicsek zgodzili się. Doktor Robicsek przyjechał z wizytą i

and delivered the lecture and it was a dazzling success.

wygłosił wykład. Był to porażający sukces.

And afterwards we convened at the President's House with Dr. Robicsek

Potem zebraliśmy się w domu Prezydenta wraz z doktorem Robicsekiem

on one hand, Mr. Milliken on the other.

z jednego punktu widzenia i Millikenem z drugiego.

And it was only at that moment, as we were sitting down to dinner,

To był tamten moment, kiedy usiedliśmy do obiadu,

that I recognized the enormity of the risk I had created,

kiedy dostrzegłem ogrom ryzyka, które stworzyłem,

ponieważ, aby doprowadzić do spotkania tych dwóch tytanów, tych dwóch nauczycieli wszechświata

because to bring these two titans, these two masters of the universe

together -- it was like introducing Mothra to Godzilla over the skyline of Tokyo.

było jak zaznajomienie Mothry z Godzillą przez linię horyzontu Tokio.

If they didn't like each other, we could all get trampled to death.

Jeśli nie lubili się wzajemnie, mogliśmy zostać stratowani na śmierć.

But they did, they did like each other.

Lecz było inaczej. Polubili się.

They got along famously until the very end of the meal,

Świetnie się dogadywali, prawie do samego końca posiłku.

and then they got into a furious argument.

wtedy wywiązała się między nimi kłótnia pełna furii.

And what they were arguing about was this:

Jej powodem było

whether the second Harry Potter movie was as good as the first. (Laughter)

czy druga część Harry'ego Pottera jest równie dobra, jak pierwsza.

Mr. Milliken said it was not. Dr. Robicsek disagreed.

Milliken powiedział, że nie. Doktor Robicsek miał odmienne zdanie.

I was still trying to take in the notion that these titans,

Próbowałem wyobrazić sobie tych dwóch tytanów,

these masters of the universe, in their spare time watch Harry Potter movies,

panów wszechświata, oglądających "Harry'ego Pottera" w wolnym czasie.

Kiedy Milliken myślał, iż jest w stanie wygrać przez powiedzenie:

when Mr. Milliken thought he would win the argument by saying,

"You just think it's so good because you didn't read the book."

"Ty po prostu myślisz, że jest tak dobry, ponieważ nie czytałeś książki."

And Dr. Robicsek reeled back in his chair, but quickly gathered his wits,

Doktor Robicsek odchylił się w swoim krześle, lecz szybko zebrał myśli,

leaned forward and said, "Well, that is true, but I'll bet you went

pochylił się naprzód i powiedział: "A więc, to prawda, lecz założę się, że Ty poszedłeś

to the movie with a grandchild." "Well, yes, I did," conceded Mr. Milliken.

na film z wnukiem". "Rzeczywiście", przyznał Milliken.

"Aha!" said Dr. Robicsek. "I went to the movie all by myself." (Laughter) (Applause)

"Aha!" ,powiedział doktor Robicsek, "Ja na film poszedłem samotnie."

And I realized, in this moment of revelation,

W tym momencie zdałem sobie sprawę

that what these two men were revealing was the secret

że to, co tych dwóch mężczyzn odkryło, było sekretem

of their extraordinary success, each in his own right.

ich niezwykłych sukcesów, każdego na swój sposób.

And it lay precisely in that insatiable curiosity,

Znajdował się on właśnie w tej nienasyconej ciekawości,

that irrepressible desire to know, no matter what the subject,

tej niepohamowanej żądzy wiedzy - nie ważne na jaki temat,

no matter what the cost,

nieważne jakim kosztem,

even at a time when the keepers of the Doomsday Clock

nawet w czasie, gdy opiekunowie Zegaru Zagłady

are willing to bet even money that the human race won't be around

są gotowi założyć się, że ludzka rasa nie będzie w pobliżu,

to imagine anything in the year 2100, a scant 93 years from now.

aby wyobrazić sobie cokolwiek w 2100 roku, 93 lata od teraz.

"Live each day as if it is your last," said Mahatma Gandhi.

"Przeżywaj każdy dzień tak, jakby był Twoim ostatnim" , powiedział Mahathma Ghandi.

"Learn as if you'll live forever."

"Ucz się, jak gdybyś miał żyć wiecznie."

This is what I'm passionate about. It is precisely this.

To jest moja pasja. Dokładnie to.

It is this inextinguishable, undaunted appetite for learning and experience,

Jest to niewygasła, niezrażona żądza wiedzy i doświadczenia,

no matter how risible, no matter how esoteric,

nieważne jak śmieszna, nieważne jak ograniczona,

no matter how seditious it might seem.

nieważne jak wywrotowa mogłaby się wydawać.

This defines the imagined futures of our fellow Hungarians --

To określa wyobrażoną przyszłość naszych kolegów Węgrów,

Robicsek, Teszler and Bartok -- as it does my own.

zarówno Robicseka, Teszlera i Bartoka, jak i moją.

As it does, I suspect, that of everybody here.

Podejrzewam, że także każdego z tutaj obecnych.

To which I need only add, "Ez a mi munkank; es nem is keves."

trzeba jedynie dodać: "Ez a mi munkank; es nem is keves."

This is our task; we know it will be hard.

To jest nasze zadanie. Wiemy, że będzie ciężko.

"Ez a mi munkank; es nem is keves. Jó napot, pacák!" (Applause)

"Ez a mi munkank; es nem is keves." Jo napot, pacak!