How to spark your curiosity, scientifically | Nadya Mason

Transcriber: Joseph Geni Reviewer: Joanna Pietrulewicz

Translator: Myo Aung Reviewer: Sanda Aung

လွန်ခဲ့တဲ့ ရက်အနည်းငယ်တုန်းက သူငယ်ချင်းတစ်ယောက် ဖုန်းဆက်ပြီး

A friend called me a few weeks ago

with bad news.

စိတ်ညစ်စရာကို ပြောပြခဲ့တယ်။

She dropped her cell phone into the toilet.

သူမရဲ့ ဆဲလ်ဖုန်း အိမ်သာထဲ ကျသွားခဲ့တယ်။

ဒီမှာ ရှိနေကြတဲ့ သူတွေဆီမှာရော အဲဒါမျိုး ကြုံခဲ့ဘူးသလား။

Anyone here done that before?

(Laughter)

(ရယ်သံများ)

So it was a bad situation.

ဒီတော့ အခြေအနေက စိတ်ပျက်စရာကြီးပေါ့။

You know, without getting into the details of exactly how that happened

ဘယ်လိုလုပ်ပြီး အဲဒီလိုကျသွားခဲ့တာလဲ၊ ပြီးတော့ ဘယ်လိုလုပ် သူပြန်ထုတ်ယူခဲ့လဲ

or how she got it out,

အသေးစိတ်တွေကို ပြောမပြချင်တော့ပါဘူး။

let's just say it was a bad situation.

အဲဒါဟာ တကယ့်ကို စိတ်ညစ်စရာ အခြေအနေဆိုတာ ရှင်းနေပါတယ်။

And she panicked because, like for many of us,

သူမဟာ ထိတ်လန့် တုန်လှုပ်နေခဲ့တယ်။

her phone is one of the most used and essential tools in her life.

ကျွန်မတို့ အားလုံးလိုပဲ ဖုန်းဟာ အများဆုံး သုံးတဲ့ ဘဝထဲ မရှိမဖြစ်တဲ့ အရာမို့လို့ပါ။

အခြားတစ်ဖက်မှကျတော့ သူမဟာ အဲဒီပြဿနာကို ဘယ်လိုဖြေရှင်းရမှန်း မသိခဲ့ပါ။

But, on the other hand, she had no idea how to fix it,

because it's a completely mysterious black box.

အဲဒါဟာ လုံးဝကို နားလည်မရနိုင်တဲ့ ဆန်းကြယ်တဲ့ အရာမို့လို့ပါ။

So think about it: what would you do?

သူ့အခြေအနေကို ရှင်တို့ စဉ်းစားကြည့်ကြပါ၊ ရှင်တို့ ဘာလုပ်ခဲ့ကြမလဲ။

What do you really understand about how your phone works?

ရှင်တို့ဟာ ရှင်တို့ရဲ့ ဖုန်းအလုပ်လုပ်ပုံ ဘယ်လောက်များ နားလည်ကြလို့လဲ။

What are you willing to test or fix?

ဘာတွေကိုများစမ်းသပ်ကြည့်ကြမလဲ ဒါမှမဟုတ် ပြင်ကြမှာလဲ။

For most people, the answer is, nothing.

လူအများစုကတော့ ဘာမှ လုပ်ကြမှာ မဟုတ်ပါဘူး။

စကားစပ်မိလို့၊ လေ့လာမှု တစ်ခု တွေ့ခဲ့တာက

In fact, one survey found

that almost 80 percent of smartphone users in this country

ဒီနိုင်ငံထဲက စမတ်ဖုန်းသုံးစွဲသူ ၈၀ ရာခိုင်နှုန်းနီးပါးတို့ဟာ

have never even replaced their phone batteries,

သူတို့ဖုန်းထဲက ဘက်ထရီကိုတောင် တစ်ခါဘူးမျှ မလဲခဲ့ကြပါ၊

and 25 percent didn't even know this was possible.

ပြီးတော့ ၂၅ % ကျတော့ ဘက်ထရီကို လဲလို့ ရနိုင်တာကိုတောင် မသိကြပါ။

ကျွန်မကတော့ စမ်းသပ်မှုတွေ ပြုလုပ်တဲ့ ရူပဗေဒပညာရှင်ပါ။

Now, I'm an experimental physicist,

hence the toys.

ဒါကြောင့် ဒီလိုအကြောင်းကို ဆွေးနွေးနေတာပါ။

I specialize in making new types of nanoscale electronic devices

ကျွန်မ nano အရွယ်အစား အီလက်ထရောနစ် ကိရိယာ တွေ ပြုစုထုတ်လုပ်မှု အထူးလေ့လာသူ ဖြစ်ပြီး

to study their fundamental quantum mechanical properties.

၎င်းတို့ရဲ့ အခြေခံ ကွမ်တမ်စက်မှု ဂုဏ်သတ္တိတွေကို အထူးပြု လေ့လာသူပါ။

But even I wouldn't know where to start in terms of testing elements on my phone

ဒါတောင် ကျွန်မကပါ ကျွန်မဖုန်း ပျက်သွား ခဲ့ရင် ဘယ်လို အစိတ်အပိုင်းတွေ

if it broke.

စမ်းသပ်ရမှာကို မသိပါဘူး။

And phones are just one example of the many devices that we depend upon

ကျွန်မတို့ အားကိုးရပေမဲ့ ကျွန်မတို့ မစမ်း သပ်တတ်၊ အပိုင်းအစတွေကို ခွဲမထုတ်တတ်တဲ့

but can't test, take apart, or even fully understand.

ကိရိယာတွေ အများအပြားထဲက ဖုန်းဟာ ဥပမာ တစ်ခုမျှပါ။

Cars, electronics, even toys are now so complicated and advanced

ကားတွေ၊ အီလက်ထရောနစ်ပစ္စည်းတွေသာမက ကစားစရာ တွေတောင် လွန်စွာမှ ရှုပ်ထွေးအဆင့်မြင့်လို့

that we're scared to open and fix them.

ကျွန်မတို့ဟာ ၎င်းတို့ကို ဖွင့်ဖို့၊ ပြင်ဖို့ကို ကြောက်ကြတယ်။

So here's the problem:

ဒီတော့ ပြဿနာက ဒီလိုပါ-

there's a disconnect between us and the technology that we use.

ကျွန်မတို့နဲ့ ကျွန်မတို့ သုံးတဲ့ နည်းပညာ ပစ္စည်းတွေ အကြားမှာအဆက်အသွယ် မရှိခြင်းပါ။

ကျွန်မတို့ အများဆုံး မှီခိုအားကိုးနေကြရတဲ့ ကိရိယာတွေနဲ့ လုံးဝကို ကင်းကွာနေကြလို့

We're completely alienated from the devices that we most depend upon,

which can make us feel helpless and empty.

ကျွန်မတို့ဟာ ဘာလုပ်ရမှန်းမသိ၊ ဘာမှမရှိတော့သလို ခံစားလာစေပါတယ်။

In fact, it's not surprising then that one study found

သုတေသန တစ်ခုက အခုခေတ်မှာ ကျွန်မတို့ဟာ သေရမှာထက်ကို နည်းပညာပစ္စည်းတွေကို

that we are now more afraid of technology

ပိုပြီး ကြောက်နေကြရတယ်လို့ ရှာတွေ့ခဲ့တာဟာ

than we are of death.

ဘာမှ မထူးဆန်းပါဘူး။

(Laughter)

(ရယ်သံများ)

But I think that we can reconnect to our devices,

ဒါပေမဲ့ ကျွန်မအထင် ကျွန်မတို့ဟာ ကျွန်မတို့ရဲ့ ကိရိယာတွေနဲ့ ဆက်သွယ်မှုကို

ပြန်ထူထောင်နိုင်ကြမယ်၊ လူသားဆန်အောင် လုပ်ပေးနိုင်ကြပါတယ်၊

rehumanize them in a sense,

by doing more hands-on experiments.

လက်တွေ့ စမ်းသပ်မှုတွေကို ပိုပြီး လုပ်ကိုင်ပေးကြဖို့ လိုပါတယ်။

Why? Well, because an experiment is a procedure to test a hypothesis,

ဘာ​ဖြစ်လို့လဲ? စမ်းသပ်မှု ဆိုတဲ့ဟာက ယူဆချက် တစ်ခုခုကို စမ်းသပ်တဲ့၊

demonstrate a fact.

အချက်တစ်ခုခုကို ပြသပေးတဲ့ လုပ်ငန်းစဉ်ပါ။

It's the way that we use our senses,

အဲဒီလိုနည်းဖြင့် ကျွန်မတို့ဟာ ကျွန်မတို့ရဲ့ အာရုံတွေကို သုံးပြီး၊

our hands,

ကျွန်မတို့ လက်များဖြင့်၊

to connect the world

ကမ္ဘာကြီးကို ထိတွေ့ဆက်သွယ်တဲ့

and figure out how it works.

အရာတွေ အလုပ်လုပ်ကြပုံကို သိနားလည်ရန် ကြိုးစားကြပါတယ်။

And that's the connection that we're missing.

အဲဒီလို ဆက်သွယ်မှုကိုမှ ကျွန်မတို့ အခုအချိန်မှာ မရှိကြတာပါ။

So let me give you an example.

ရှင်တို့ကို ဥပမာတစ်ခုနဲ့ ရှင်းပြပါရစေ။

ကျွန်မ မကြာခင်တုန်းက တာခ်ျစခရင် အလုပ်လုပ်ပုံကို နားလည်ရန်

Here's an experiment that I did recently

to think about how a touchscreen works.

ပြုလုပ်ခဲ့တဲ့ စမ်းသပ်မှု တစ်ခုက ဒီလိုပါ။

It's just two metal plates,

အဲဒီထဲမှာ သတ္တုပြား နှစ်ခုတည်းပါ၊

and I can put charge on one of the plates from a battery.

ကျွန်မဟာ ဘက်ထရီ တစ်ခုမှနေပြီး တစ်ခုဆီကို အားသွင်းပေးနိုင်တယ်။

အိုကေ နော်။

OK.

ပြီးတော့ ဓာတ်အား ထွက်လာတာကို ကျွန်မဟာ ဗို့မီတာနဲ့ တိုင်းနိုင်တးယ်။

And I can measure the charge separation with this voltmeter here.

အခုတော့ အဲဒါ အလုပ်လုပ်မှန်း သေချာဖို့ လိုပါတယ်။

Now -- let's make sure it's working.

ကျွန်မက ချပ်ပြားတွေ အနီးမှာ လက်နဲ့ ဝှေ့ယမ်းပြတော့

So when I wave my hand near the plates,

you can see that the voltage changes

တာခ်ျစခရင်က ကျွန်မလက်ကို တုံ့ပြန်သလိုပဲ

just like the touchscreen responds to my hand.

ဗို့အား ပြောင်းလဲသွားတာကို ရှင်တို့ မြင်နိုင်ပါတယ်။

But what is it about my hand? Now I need to do more experiments.

ကျွန်မ လက်က ဘာများ ထူးခြားလို့လဲ။ ကျွန်မဟာ စမ်းသပ်မှုကို နောက်ထပ် လုပ်ဖို့ လိုတယ်။

So I can, say, take a piece of wood

ဒါနဲ့၊ ကျွန်မက သစ်စ တစ်ခုကို ယူပြီး

and touch one of the plates and see that not much happens,

အပြားတစ်ခုကို တို့ကြည့်တော့ ဘာမှ ဖြစ်မလာတာ မြင်ရတယ်၊

but if I take a piece of metal and touch the plate,

ဒါပေမဲ့ ကျွန်မက သတ္တုအစ တစ်ခုကိုယူပြီး ထိကြည့်တော့

then the voltage changes dramatically.

ဗို့အား တစ်အားပြောင်းသွားခဲ့တယ်။

So now I can do further experiments to see what the difference is

အခုဆက်ပြီး သစ်နဲ့ သတ္ထုအကြား ခြားနားချက်ကို နားလည်ဖို့အတွက်

ကျွန်မ ရှေ့ဆက် စမ်းသပ်မှုကို လုပ်ကြည့်တော့

between the wood and the metal,

and I should find out that the wood is not conducting

သစ်စဟာ လျှပ်မကူးနိုင်ပေမဲ့ သတ္ထုကျတော့

but the metal is conducting like my hand.

ကျွန်မ လက်လိုပဲ လျှပ်ကူးနိုင်တာကို တွေ့ရမယ်။

And, you see, I build up my understanding.

ဒီလိုနည်းဖြင့် ကျွန်မဟာ အသိတရား တစ်ခုကို ရယူနိုင်ခဲ့ပြီ။

Like, now I can see why I can't use a touchscreen with gloves,

တာခ်ျစခရင်ကို သုံးချင်ရင် လက်အိတ်နဲ့ သုံးမရနိုင်တာ ကျွန်မ နားလည်လာပြီ၊

because gloves aren't conducting.

လက်အိတ်ဟာ လျှပ်မကူးနိုင်လို့ပါ။

But I've also broken down some of the mystery behind the technology

အဲဒီတစ်ချိန်တည်းမှာ ကျွန်မဟာ နည်းပညာနောက် ကွယ်က ထူးဆန်းချက် အချို့ကို သိနိုင်ခဲ့ပြီး

and built up my agency,

ကျွန်မကိုယ်တိုင် လေ့လာခဲ့ခြင်းဖြင့်

my personal input and interactions with the basis of my devices.

ကျွန်မရဲ့ ကိရိယာကို အသုံးချပြီး ကိုယ်တိုင် စူးစမ်း တုံ့ပြန်ကြည့်နိုင်ခဲ့တယ်။

ဒီလို စမ်းသပ်မှုဟာ တကယ်တော့ ပစ္စည်းတွေကို ခွဲထုတ်ယူမှုထက် တစ်ဆင့် ပိုမြင့်ပါတယ်။

But experimenting is a step beyond just taking things apart.

It's testing and doing hands-on critical thinking.

အဲဒါဟာ လက်နဲ့ စမ်းသပ်လုပ်ကြည့်ရင်း နားလည်ဖို့ ကြိုးပမ်းမှုပါ။

And it doesn't really matter whether I'm testing how a touchscreen works

ဒီနေရာ ကျွန်မ စမ်းသပ်နေတာက တာခ်ျစခရင် အလုပ်လုပ်ပုံလား၊

or if I'm measuring how conducting different types of materials are,

မတူကွဲပြားကြတဲ့ ပစ္စည်းတွေရဲ့ လျှပ်ကူးမှုကို တိုင်းကြည့်နေတာလား၊

or even if I'm just using my hands to see how hard it is to break

ဒါမှမဟုတ် ပစ္စည်းတစ်ခုရဲ့ အထူအပါးကို လိုက်ပြီး ကျွန်မရဲ့ လက်နဲ့

different thicknesses of materials.

ဖိနှိပ်ရင်း ချိုးပစ်ဖို့ ဘယ်လောက် မလွယ်တာ စမ်းကြည့်နေတာလား မထူးပါဘူး။

In all cases, I'm gaining control and understanding

ကိစ္စရပ်အားလုံးထဲမှာ ကျွန်မဟာ ကျွန်မ သုံးကြည့်နေတဲ့ ပစ္စည်းရဲ့

of the basis of the things that I use.

အခြေခံကို နားလည်ဖို့ ကြိုးစားရင်း ထိန်းချုပ်ချင်ပါတယ်။

And there's research behind this.

အဲဒါ့အတွက် စူးစမ်းမှုကို လုပ်ရတာပါ။

For one, I'm using my hands,

တစ်ခုအတွက် ကျွန်မရဲ့ လက်ကို သုံးခဲ့ရာ

which seem to promote well-being.

အတော်ကလေး အောင်မြင်စွာ ပြီးဆုံးသွားပါတယ်။

ကျွန်မဟာ ပညာပို့ချရာမှာလည်း လက်တွေကို သုံးခြင်းဖြင့်

I'm also engaging in hands-on learning,

which has been shown to improve understanding and retention,

နားလည်စေရုံသာမက မှတ်ဉာဏ်ထဲ စွဲကျန်ရစ်စေပြီး

ကျွန်မတို့ ဦးနှောက်ထဲက ပိုများတဲ့ အပိုင်း တွေကိုပါ တက်ကြွပါဝင်စေနိုင်ပါတယ်။

and even activate more parts of your brain.

So hands-on thinking through experiments

ဒီတော့ ဒီလို လက်ကိုသုံးပြီး နားလည်နိုင်တဲ့ စမ်းသပ်မှုဒတွေဟာ

connects our understanding,

ကျွန်မတို့ သိရှိနားလည်တာတွေကို

even our sense of vitality,

ကျွန်မတို့ရဲ့ ပင်ကိုယ်စွမ်းရည်ကို တောင်၊

to the physical world and the things that we use.

ရုပ်ပိုင်း ကမ္ဘာကြီးနဲ့ ကျွန်မတို့ သုံးတဲ့ ပစ္စည်းတွေနဲ့ ဆက်သွယ်ပေးနိုင်ပါတယ်။

Looking things up on the internet

အင်တာနက်ပေါ်မှာအရာတွေကို ကြည့်ရှုရတာဟာ

does not have the same effect.

အဲဒီလို သက်ရောက်မှုမျိုး မရှိနိုင်ပါဘူး။

ကျွန်မရဲ့ စမ်းသပ်မှုတွေကို ဒီလို အာရုံစိုက်လာမှုဟာလည်း

Now, for me this focus on experiments

သိပ်ကို ပုဂ္ဂိုလ်ရေးဆန်တဲ့ အရာဖြစ်တယ်။

is also personal.

ကျွန်မဟာ စမ်းသပ်မှု ပြုလုပ်ရင်း ကြီးပြင်းလာခဲ့တာ မဟုတ်ပါ။

I didn't grow up doing experiments.

ရူပဗေဒပညာရှင်ဟာ ဘာတွေလုပ်မှန်း ကျွန်မ မသိခဲ့ပါ။

I didn't know what a physicist did.

I remember my sister had a chemistry set that I always wanted to use

ကျွန်မအစ်ဆီမှာ ဓာတုဗေဒပစ္စည်း တစ်စုံ ရှိခဲ့တာ ကျွန်မ သုံးချင်ခဲ့တာ မှတ်မိတယ်၊

but she never let me touch.

ဒါပေမဲ့ သူဟာ ထိခွင့်တောင် မပေးခဲ့ဘူး။

I felt mentally disconnected from the world

ကျွန်မ စိတ်ဟာ ကမ္ဘာကြီးနဲ့ ဆက်စပ်မှု မရှိသလို ကျွန်မခံစားမိခဲ့တယ်

and didn't know why.

ဘာကြောင့်လဲ ကျွန်မမသိပါ။

In fact, when I was nine years old,

တကယ်တော့ ကျွန်မ အသက်ကိုးနှစ်တုန်းက၊

my grandmother called me a solipsist,

ကျွန်မ အဖွားက ကျွန်မကို solipsist လို့ခေါ်ခဲ့တယ်၊

which is something I had to look up.

အဲဒါ ဘာလဲဆိုတာ ကျွန်မ ရှာကြည့်ခဲ့ရတယ်။

It means that you think that yourself is all that exists.

တည်ရှိနေတာဆိုလို့ ကိုယ်ကိုယ်တိုင် တစ်ဦးတည်းလို့ ထင်မြင်သူကို ဆိုလိုတာပါ။

အဲဒီတုန်းက ကျွန်မ အဲဒီလို အခေါ်ခံရတာ အတော်လေး စိတ်ဆိုးခဲ့ပါတယ်၊

And at the time I was pretty offended,

because whose grandmother calls them that?

ဘယ်သူရဲ့ အဖွားက အဲဒီလို ခေါ်ရက်မှာလဲ။

(Laughter)

(ရယ်သံများ)

But I think that it was true.

ဒါပေမဲ့ သူပြောခဲ့တာ မှန်တယ်လို့ ထင်တယ်။

And it wasn't until years later,

အဲဒီနောက် နှစ်ပေါင်း အတော်ကြာမှ၊

when I was in college and studying basic physics,

ကျွန်မ ကောလိပ်ကို တက်ရင်း ရူပဗေဒရဲ့ အခြေခံကို လေ့လာစဉ်၊

that I had a revelation

ကျွန်မ အချက်တစ်ချက်ကို သိမြင်လာခဲ့တယ်၊

that the world,

ကမ္ဘာကြီးဟာ၊

at least the physical world,

အနည်းဆုံးအားဖြင့် ရုပ်ပိုင်းကမ္ဘာဆိုတာ၊

could be tested and understood,

စမ်းသပ်လို့ ရနိုင်ပြီး သိနားလည်နိုင်တယ်၊

that I started to gain a completely different sense

ကမ္ဘာကြီး ဆိုတာ ဘာလဲ၊ ပြီးတော့ ကမ္ဘာကြီးထဲက ကျွန်မရဲ့ နေရာက ဘာလဲ

of how the world worked

ဆိုတဲ့ လုံးဝကို မတူခြားနားတဲ့

and what my place was in it.

ခံစားရတဲ့ အသိစိတ်ကို ရရှိခဲ့တယ်။

And then later, when I was able my own testing

အဲဒီနောက်မှာ ကျွန်မက ကိုယ်ပိုင် စမ်းသပ်မှုတွေ လုပ်နိုင်လာလို့

and understanding through research,

သုတေသနမှ တစ်ဆင့် အသိတရားတွေ ရလာချိန်မှာ

a big part of my connection to the world was complete.

ကမ္ဘာကြီးနဲ့ ကျွန်မ ဆက်သွယ်နေပုံ ပြည့်စုံ လာခဲ့ပါပြီ။

Now, I know that not everyone is an experimental physicist by profession,

အခုတော့ လူတိုင်းဟာ စမ်းသပ်မှု လုပ်နိုင်တဲ့ ရူပဗေဒပညာရှင်တွေ မဟုတ်တာ သိပါတယ်၊

but I think that everyone could be doing more hands-on experiments.

ဒါပေမဲ့ လူတိုင်းလူတိုင်းဟာ ကိုယ့်လက်နဲ့ စမ်းသပ်မှုတွေ လုပ်သင့်တယ်လို့ ယူဆပါတယ်။

And actually I think we sort of --

တကယ်တမ်းမှာ ကျွန်မ ထင်တာက၊

I'll give you another example.

နောက် ဥပမာတစ်ခု ပြောပြပါရစေ။

မကြာခင်တုန်းက ကျွန်မဟာ အလယ်တန်းကျောင်းသား အချို့နဲ့ အလုပ်လုပ်ခဲ့ရတယ်၊

I was recently working with some middle school students,

သံလိုက်ဓာတ်အကြောင်း သူတို့နားလည်ရန် ကူသင်ပေးနေခဲ့တာ၊

helping them learn about magnetism,

and I gave them a Magna Doodle to take apart.

ကျွန်မက သူတို့ကို Magna Doodle ကို ပေးပြီး တစ်ပိုင်းချင်း ထုတ်ကြည့်ဖို့ ပြောတယ်။

Remember one of these things?

ရှင်တို့ အဲဒါတွေကို မှတ်မိကြမှာပါ။

အစပိုင်းတွင် တစ်ယောက်ကမှ မထိမတို့ချင်ခဲ့ကြဘူး။

So at first, none of them wanted to touch it.

ပစ္စည်းတွေကို မချိုးရဘူးလို့ သူတို့ မကြာမကြာ မှာကြားခံခဲ့ရလို့

They'd been told for so long not to break things

that they're accustomed to just passive using.

သူတို့ဟာ ယူပြီးသုံးတတ်ရုံသာ သုံးကြသူတွေ ဖြစ်လာတယ်။

But then I started asking them questions.

အဲဒါနဲ့ ကျွန်မက သူတို့ကို မေးခွန်းတွေ မေးကြည့်ခဲ့တယ်။

You know, how does it work? What parts are magnetic?

ဒါ ဘယ်လို အလုပ်လုပ်တာ မင်းတို့ သိလား။ သံလိုက်ဆိုတဲ့ အပိုင်းက ဘယ်ဟာလဲ။

Can you make a hypothesis and test it?

ယူဆချက်တစ်ခုကို ခန့်မှန်းပြီး အဲဒါကို မင်းတို့ စမ်းကြည့်နိုင်သလား။

But they still didn't want to break it open.

ဒါတောင် သူတို့ ဖွင့်မကြည့်ခဲ့ကြဘူး။

They wanted to take it home with them, really.

အဲဒါကို သူတို့နဲ့အတူ အိမ်ကို ယူသွားချင်တယ်။

Until, one kid finally sliced it through and found really cool stuff inside.

နောက်ဆုံးမှာ ကလေးတစ်ယောက်က ဘူးဖောက်ရင်း အတွင်းမှာ အံ့ဖွယ်အရာတွေကို မြင်လိုက်ရတယ်။

အဲဒါကို ကျွန်မတို့ပါ ဒီမှာ လက်တွဲပြီး လုပ်ကိုင်ကြည့်နိုင်ကြပါတယ်။

And so this is something we can do here together.

They're pretty easy to take apart.

အထဲက အပိုင်းတွေကို တစ်ခုချင်း ထုတ်ယူဖို့ လွယ်ပါတယ်။

See, there's a magnet inside, and I can just cut this open.

ဒီမှာ၊ အထဲမှာ သံလိုက်ကို တွေ့နိုင်ပါတယ်၊ အဲဒါကို ဖြတ်ပြီး ဖွင့်နိုင်ပါတယ်။

Cut it open again, you can split it.

ထပ်ပြီး ဖြတ်လိုက်ရင် ခွဲထုတ်ယူနိုင်ပါပြီ။

OK, so when I do that -- I don't know if you can see this,

အဲဒီလို လုပ်လိုက်ရင် -- ရှင်တို့ မြင်ရလား မသိဘူး၊

but there is sort of -- there it is, this oozy white stuff in here.

ဒီထဲမှာ အဖြူရောင်အရာကို မြင်ကြတယ်နော်။

Now you can see it on my finger.

အခုတော့ ကျွန်မ လက်ချောင်း ပေါ်မှာလည်း တွေ့ကြရမှာပါ။

And when I drag the pen on it,

ကျွန်မက ဘောပင်ကို ၎င်းနားကို ကပ်ကြည့်ရင်၊

you can see that these filaments are attached to it.

ဒီလို အစလေးတွေ ၎င်းဆီ ကပ်လာကြတာ မြင်ရမယ်။

So the kids saw this,

ကလေးတွေက အဲဒါကို မြင်ရတော့၊

အဲဒါဟာ တယ်စိတ်ဝင်စားစရာ ကောင်းပါလား သိလာကြတယ်။

and at this point they're like, this is really cool.

They got excited.

သူတို့ဟာ စိတ်လှုပ်ရှားလာကြတယ်။

They all started ripping them open and taking them apart

အဲဒါနဲ့ သူတို့အားလုံးက ဘူးကိုဖွင့်ပြီး အပိုင်းအစတွေကို ထုတ်ယူကြတော့တယ်၊

and yelling out the things that they discovered,

သူတို့ရှာတွေ့တာကို တအံ့တဩ ကြည့်နေလျက်

how these magnetic filaments connected to the magnetic pen

သံလိုက်အမှုန်တွေ သံလိုက်က ဘောပင်ဆီ လာကပ်တာကို၊

အဲဒီလိုနည်းဖြင့် ရေးလို့ ရနိုင်တာကို မြင်လာကြတယ်။

and that's how it wrote.

Or, how the oozy white stuff kept things dispersed so it could write.

ပြီးတော့ အဖြူရောင် အမှုန်တွေ ပြန့်ကြဲနေပုံ ရေးလို့ရနိုင်ပုံ နားလည်လာကြတယ်။

And as they were leaving the room,

သူတို့ဟာ အခန်းထဲက ထွက်ခါနီးမှာ

two of them turned to me and said,

ကလေးနှစ်ယောက်က ကျွန်မဘက်ကို လှည့်ပြီး

"We loved that.

"ကျနော်တို့ ဒါကို အရမ်းကြိုက်တယ်၊

Me and her are going home this weekend to do more experiments."

ဒီအပတ် စနေတနင်္ဂနွေမှာ အဲဒါတွေနဲ့ စမ်းသပ် မှုတွေ နောက်ထပ် လုပ်ကြမယ်"လို့ ပြောကြတယ်။

(Laughter)

(ရယ်သံများ)

Yeah, I know, the parents in there are worried about it,

အဲဒါကို မိဘတွေ စိုးရိမ်နိုင်ကြတာကို သိပါတယ်၊

but it's a good thing!

ဒါပေမဲ့ ဒါဟာ ကောင်းတဲ့အရာပါ။

Experimenting is good, and actually I found it extremely gratifying,

စမ်းသပ်ခြင်းဟာ သိပ်ကို ကောင်းတဲ့အပြင်

and I think hopefully it was very life-enriching for them.

သိပ်ကို အကျိုးဖြစ်ထွန်းတယ်လို့ ကျွန်မ ခံစားမိပါတယ်။

Because, even a basic magnet

ဒီလို သံလိုက်ရိုးရိုးလေးနဲ့တောင်

is something that we can experiment with at home.

ကျွန်မတို့ အိမ်မှာ စမ်းသပ်မှုတွေ လုပ်လို့ရနိုင်ပါတယ်။

They're both simple and complex at the same time.

၎င်းတို့ဟာ ရိုးရှင်းပေမဲ့ တစ်ချိန်တည်းမှာ ရှုပ်ထွေးကြပါတယ်။

ဥပမာအားဖြင့်၊ ရှင်တို့ မေးချင်လိုကြမှာက

For example, you can ask yourself,

ဘာဖြစ်လို့ ပစ္စည်းတစ်မျိုးတည်း ဖြစ်ပေမဲ့ ဆွဲယူနိုင်ပြီး တွန်းလှန်နိုင်ကြတာလဲ။

how can the same material both attract and repel?

If I take a magnet, is it useful if I can get one of them

သံလိုက် တစ်ခုကို ယူပြီး အဲဒါရဲ့ အကူအညီဖြင့်

to rotate the other, for example?

နောက်တစ်ခုကို လည်ပတ်အောင် လုပ်နိုင်မလား။

Or, you can take this dollar bill over here,

ဒါမှမဟုတ်၊ ဟောဒီ ဒေါ်လာငွေစက္ကူကို ယူပြီး

and I can take a set of magnets,

သံလိုက်တစ်စုံကို ဒီလိုထားကြည့်ရင်

and you can see that the dollar bill gets lifted by the magnets.

ဒေါ်လာငွေစက္ကူကို သံလိုက်တွေက မ’ယူနိုင်တာကို မြင်ကြရမှာပါ။

There's magnetic ink hidden in here that prevents counterfeiting.

ငွေစက္ကူအတု လုပ်မရနိုင်အောင် အဲဒီမှာ သံလိုက်မှင်ကို ထည့်ပေးထားလို့ပါ။

Or, here I have some crushed-up bran cereal. OK?

ဒါမှမဟုတ် ဟောဒီမှာ ကြိတ်ခွဲထားတဲ့ နံနက်စာ စားစရာပါ။ အိုကေနော်။

And that's also magnetic. Right?

အဲဒါဟာလည်း သံလိုက်ဆွဲယူနိုင်တယ်။ မှန်တယ်နော်။

That has iron in it.

အဲဒီမှာ သံပါလို့ပါ။

(Laughter)

(ရယ်သံများ)

And that can be good for you, right?

သံဓာတ်ဟာ ရှင်တို့အတွက် အကျိုးရှိတယ်လေ။

OK, here's something else.

နောက်ထပ် ပြောပြချင်ပါသေးတယ်။

This thing over here is not magnetic.

ဟောဒီမှာ ရှင်တို့ မြင်ရတာက သံလိုက်ဓာတ် မရှိပါဘူး။

I can't lift it up with the magnet.

အဲဒါကို ကျွန်မဟာ သံလိုက်နဲ့ မ’ယူ မရနိုင်ဘူး။

But now I'm going to make it cold.

ဒါပေမဲ့ အဲဒါကို အအေးခံပေးကြည့်မယ်။

The same thing in here, cold,

ခုနက အရာပဲ၊ အေးလာတဲ့ အခါမှာ၊

and when I make it cold,

ကျွန်မက အအေးခံပေးလိုက်ပြီး၊

and put it on top of the magnet,

သံလိုက် အပေါ်မှာ တင်ပေးကြည့်ရင်၊

so --

ဖြစ်လာပုံက --

(Applause)

(လက်ခုပ်သံများ)

It's amazing.

အဲဒါ အံ့သြစရာ မဟုတ်ပါလား။

အဲဒါဟာ သံလိုက်လိုက်တဲ့ အရာ မဟုတ်ခဲ့ဘူး။

That's not magnetic,

but somehow it's interacting with a magnet.

ဒါတောင် သံလိုက်နဲ့ တနည်းနည်းနဲ့ ဓာတ်ပြုနိုင်တယ်။

So clearly understanding this is going to take many more experiments.

ဒီတော့ ဒါကို နားလည်ဖို့အတွက် စမ်းသပ်မှုတွေ အများကြီး လုပ်ဖို့ လိုအပ်ပါတယ်။

In fact, this is something that I've spent much of my career studying.

တကယ်တော့၊ ကျွန်မက သုတေသီ တစ်ဦးအနေနဲ့ ဒါမျိုးကို လုပ်ကိုင်လာခဲ့တာ အများကြီးပါပဲ။

It's called a superconductor.

အဲဒါကို စူပါလျှပ်ကူးပစ္စည်းလို့ ခေါ်ပါတယ်။

Now, superconductors can be complex,

ဒီနေ့ စူပါလျှပ်ကူးပစ္စည်းတွေဟာ ရှုပ်ထွေးနိုင်ကြပါတယ်၊

but even simple experiments can connect us better to the world.

ဒါတောင် စမ်းသပ်မှုရိုးရိုးက ကျွန်မတို့ကို ကမ္ဘာကြီးနဲ့ ပိုကောင်းစွာ ဆက်သွယ်ပေးကြတယ်။

So now if I tell you that flash memory works by rotating small magnets,

flash memory ဆိုတာဟာ သံလိုက်ကို လည်ပတ် စေခြင်းဖြင့် အလုပ်လုပ်ကြတယ်လို့ ပြောရင်၊

ရှင်တို့ အဲဒါ စိတ်ကူးကြည့်ရနိုင်ပါပြီ။ ခုနက ရှင်တို့ မြင်ခဲ့ကြရတယ်။

then you can imagine it. You've seen it.

Or, if I say that MRI machines

ဒါမှမဟုတ် MRI စက်တွေကို ယူကြည့်ပါက၊

use magnetism to rotate magnetic particles in your body,

ရှင်တို့ ခန္ဓာကိုယ်ထဲရှိ သံလိုက်အမှုန်တွေကို လည်ပတ်စေခြင်းဖြင့်

ခုနက လုပ်ပြခဲ့သလို အလုပ်လုပ်တာကို နားလည်လာကြမှာပါ။

you've seen it done.

You've interacted with the technology and understood the basis of these devices.

ရှင်တို့ဟာ နည်းပညာတွေနဲ့ တုံ့ပြန်ခဲ့လို့ ကိရိယာတွေရဲ့ အခြေခံကို နားလည်လာကြပါပြီ။

Now, I know that it's hard to add more things to our lives,

ကျွန်မတို့ ဘဝထဲမှာ အသစ်အဆန်းတွေကို ထပ်ပေါင်းထည့်ဖို့ မလွယ်တာ ကျွန်မ သိပါတယ်၊

especially experiments.

စမ်းသပ်မှုတွေဆို ပိုခက်မှာပါ။

ဒါပေမဲ့ အဲဒီလို စိန်ခေါ်မှုဟာ လုပ်ရကျိုး နပ်တယ်လို့ ကျွန်မ ယူဆပါတယ်။

But I think that the challenge is worth it.

Think about how something works, then take it apart to test it.

တစ်ခုခု အလုပ်လုပ်ပုံကို စဉ်းစားရင်း အဲဒါ စမ်းသပ်ရန် အပိုင်းတွေ ခွဲထုတ်ယူပါ။

Manipulate something and prove some physical principle to yourself.

တစ်မျိုးမျိုး စမ်းသပ်ကြည့်ရင်း ရူပဥဗေဒ အခြေခံမူတချို့ကို မိမိဘာသာ သက်သေထူပြပါ။

Put the human back in the technology.

လူသားကို နည်းပညာရဲ့ နောက်မှာ ပြန်ပြီး ထည့်ပေးကြပါစို့။

ရှင်တို့ ရယူနိုင်ကြမယ့် ဆက်သွယ်မှုကြောင့် ရှင်တို့ အံ့အားသင့်မိကြမှာပါ။

You'll be surprised at the connections that you make.

Thank you.

ကျေးဇူးတင်ပါတယ်။

(Applause)

(လက်ခုပ်သံများ)