Bart Knols: Cheese, dogs and a pill to kill mosquitoes and end malaria

Translator: Joseph Geni Reviewer: Morton Bast

Translator: Zhigger Abozaid Reviewer: Ahmed Yousify

(Mosquito buzzing)

(بڤبڤا پێشییێ)

(Swat)

(دەنگێ شەق لێدانێ)

Gotcha.

من تۆ گرتی.

Mosquitoes.

پێشی.

I hate them.

کەربێن من ژوان ڤەدبن.

Don't you?

کەربێت تەژی ژوان ڤە نابن؟

That awful buzzing sound at night around your ears

ئەو بڤبڤا نەخوەش لدەوروبەری گوهێن تە بشەڤێ

that drives you absolutely crazy?

یاکو تە بتەمامی دین دکەت؟

Knowing that she wants to stick a needle in your skin

بزانینا وێ چەندێ کو ئەوێ دڤێت شیژنەکێ بکەتە

and suck out your blood?

دپیستێ تەدا و خوینا تە بمێژیت؟

That's awful, right?

گەلەک نەخوەشە، مانە وەسایە؟

In fact, there's only one good thing I can think of when it gets to mosquitoes.

براستی، دەربارەی پێشییا، تشتەکێ باش یێ هەی ئەز دشێم هزر تێدا بکەم.

When they fly into our bedroom at night,

،دەمێ بشەڤێ دژوورا مەیا نڤستنێ ڤە دفرن

they prefer to bite my wife.

.وا پێخوشە لەقا لهەڤژینامن بدەن

(Laughter)

(پێكەنين)

But that's fascinating, right?

بەلـێ پا تشتەکێ بالکێشە، مانە؟

Why does she receive more bites than I do?

بوچی ئەو پتر ژمن لەقا دخوەت؟

And the answer is smell,

و بەرسڤ بێهنە،

the smell of her body.

بێهنا لەشێ وێ.

And since we all smell different and produce chemicals on our skin

و مادەم بێهنا مە هەمییان یا ژێک جودایە و ماددێن کیمیایی یێن جودا ئەم

لسەر لەشێ خوە بەرهەم دئینین، کو یان پێشیان بەرەف خوەڤە دکێشن یان ددەنە پاش،

that either attract or repel mosquitoes,

some of us are just more attractive than others.

هەما بتنێ ژبەرکو هندەک ژمە پتر ژیێن دی دسەرنجراکێشترن.

So my wife smells nicer than I do, or I just stink more than she does.

ڤێجا بێهنا هەڤژینا من خوەشترە ژیامن، یانژی بتنێ بێهنا من پیسترە ژیا وێ.

Either way, mosquitoes find us in the dark by sniffing us out. They smell us.

بهەر ڕێکەکا هەبیت، پێــشی دتاریاتییێ دا مە دبینن برێکا بێهنکرنێ. ئەو بێهن دکەنە مە.

And during my PhD, I wanted to know exactly

و دماوێ دکتورایا خوەدا، من دڤیا بدروستاهی بزانم کا ئەو چ کیمییای نە

what chemicals from our skin African malaria mosquitoes use

ژلەشێ مە کو پێشیا مەلاریا یا ئەفریقی بکاردئینیت داکو

to track us down at night.

بدویف مە بکەڤیت بشەڤێ.

And there's a whole range of compounds that they do use.

و ڕێژەکا گەلەک ژ تێکەلان یا هەی یێن کو ئەو بکاردئینن.

And this was not going to be an easy task.

و ئەڤە نە کارەکێ بسانەهی بوو.

And therefore we set up various experiments.

و ژبەر ڤێ چيندێ مە ژمارەکا جیاواز یا تاقیکرنان ئامادەکرن.

Why did we set up these experiments?

بوچی مە ئەڤ تاقیکرنە ئامادەکرن؟

Because half the world's population

ژبەرکو نیڤا دانویشتییێن جیهانێ

runs the risk of contracting a killer disease like malaria

یێن ژمەترسییا توشبوونێ بئێشەکا کوژەک درەڤن وەک مەلاریایێ

through a simple mosquito bite.

برێکا لەقەکا سادە یا پێشییێ.

Every 30 seconds, somewhere on this planet,

هەر ٣٠ چرکەیان، لجهەکی لسەر ڤێ هەسارێ،

a child dies of malaria,

زاروکەک دمریت ژبەر مەلاریایێ،

and Paul Levy this morning, he was talking about the metaphor

و ڤێ سپێدێ پاول لێڤی دەربارەی میتافورا ٧٢٧ێ

of the 727 crashing into the United States.

و هاتنا وێ بو ئەمریکا دئاخفت.

Well, in Africa, we have the equivalent of seven jumbo 747s

باشە، لئەفریقیا، مە نێزیکی ٧٤٧ێن گەلەک مەزن یێن هەین

crashing every day.

کو هەر ڕۆژ ڕوویددەن.

But perhaps if we can attract these mosquitoes to traps,

بەلـێ پا دبیت ئەگەر ئەم بشێین پێشییان بەرەف خەفکان ڤە بکێشین،

bait it with our smell,

دسەردا ببەین برێکا بێهنا خوە،

we may be able to stop transmission of disease.

لوی دەمی دبیت ئەم بشێین ڤەگوهاستنا ئێشان براوەستینن.

Now, solving this puzzle was not an easy thing,

نوکە، چارەسەرکرنا ڤێ ئاریشێ تشتەکێ بسانەهی نەبوو.

because we produce hundreds of different chemicals on the skin,

ژبەرکو ئەم سەدان ماددێن کیمیاییێن جودا بەرهەم دئینن لسەر پیستی،

but we undertook some remarkable experiments

بەلـێ پا مە هندەک تاقیکرنێن بالکێش ئەنجام دان

that managed us to resolve this puzzle very quickly indeed.

یێن کو ڕێک دایە مە کو گەلەک زوی ڤێ ئاریشێ چارەسەر بکەین.

First, we observed that not all mosquito species

لدەستپێکێ، مە تێبینیا وێ چەندێ کر کو نە هەمی توخمێن پێشییان

bite on the same part of the body.

لهەمان جهـێ لەشی لەقا ددانن.

Strange.

تشتەکێ سەیرە.

So we set up an experiment

ژبەرڤێ چەندێ مە تاقیکرنەک ئامادەکر

where we put a naked volunteer in a large cage,

و مە خوبەخشەکێ ڕویس کرە دقەفەسەکا مەزن دا،

(Laughter)

(پێکەنین)

and in that cage, we released mosquitoes

و دوێ قەفەسێ دا، مە پێشی بەردان

to see where they were biting on the body of that person.

دا ئەم ببینين کا ئەو لەقا ددانە کیڤە لسەر لەشێ وی کەسی.

And we found some remarkable differences.

و مە هندەک جیاوازییێن بالکێش دیتن.

On the left here you see the bites

للایێ چەپێ لڤێرە تو لەقێن

by the Dutch malaria mosquito on this person.

پێشییا مەلاریا یا ئەلمانی دبینی لسەر ڤی کەسی.

They had a very strong preference for biting on the face.

ئەوانا حەزەکا مەزن هەبوو ژبو لەقدانێ لسەر ناڤچاڤێن مرۆڤی.

In contrast, the African malaria mosquito

بەروڤاژی ڤێ چەندێ، پێشییا مەلاریا یا ئەفریقی

had a very strong preference for biting the ankles and feet of this person.

حەزەکا مەزن هەبوو ژبو لەقدانێ لئەنیشک و پێیێن ڤی کەسی.

And that, of course, we should have known all along,

و ئەو، چ پێنەڤێت، پێتڤییە مە زانیبایە ژکەڤن وەرە،

because they're called mosqui-toes, you see?

ژبەرکو دبێژنە وان [موسکی-تووس]، تو دبینی؟ تووس=تبلێن پێی بئینگلیزی

(Laughter)

(پێکەنین)

That's right.

ئەڤ چەندە ڕاستە.

(Applause)

(دەست قوتان)

And so we started focusing on the smell of feet ...

و ژبەر ڤێ چەندێ مە دەستپێکر کو بالا خوە بدەینە سەر بێهنا پێیان...

on the smell of human feet,

لسە بێهنا پێیێن مرۆڤی.

until we came across a remarkable statement in the literature

حەتا ئەم گەهشتینە داخویانییەکا بالکێش دزانستێ ئەدەبی دا

that said that cheese smells after feet

کو دبێژیت کو بێهنا پێیان ژپەنیری دهێت

rather than the reverse.

نەکو بێهنا پەنیری ژپێیان دهێت.

Think of it.

هزرا خوە تێدا بکە.

And this triggered us to do a remarkable experiment.

و ئەڤێ وەل مە کر ژبو ئەنجام دانا تاقیکرنەکا بالکێش.

We tried, with a tiny little piece of Limburger cheese,

مە پێکولکر، ب پارچەکا بچوویک یا پەنیرێ لیمبورگەر،

which smells badly after feet,

یاکو گەلەک بێهنا پێیان ژێ دهات،

to attract African malaria mosquitoes.

داپێشییا مەلاریا یائەفریقی بەرەف خوەڤەبکێشیت.

And you know what? It worked.

و تو دزانی چ؟ ئەڤ چەندە ڕوویدا.

In fact, it worked so well

براستی، گەلەک بباشی برێڤە چوو

that now we have a synthetic mixture of the aroma of Limburger cheese

کو نوکە مە تێکەلەکێ دەستکرد یێ بێهنا پەنیرێ لیمورگەر یێ هەی

that we're using in Tanzania

کو ئەم یێ بکاردئینن لتەنزانییا

and has been shown there

و یا دیاربووی لوێرێ

to be two to three times more attractive to mosquitoes than humans.

کو دوو یان سێ جاران پتر ژمرۆڤان سەرنجراکێشترە بۆ پێشییان.

Limburg, be proud of your cheese,

لیمبورگ، یا سەر بلند بە بپەنیرێ خوە،

as it is now used in the fight against malaria.

ژبەرکو نوکە ئەو دهێتە بکارئینان دشەرێ لدژی پێشیيان دا.

(Applause)

(دەست قوتان)

That's the cheese, just to show you.

ئەڤە ئەو پەنیرە، بتنێ دا نیشا هەوە بدەم.

My second story is remarkable as well.

چیروکا من یا دووێ ژی یا بالکێشە.

It's about man's best friend. It's about dogs.

دەربارەی باشترین هەڤالێ مرۆڤییە. دەربارەی سەی یە.

And I will show you how we can use dogs in the fight against malaria.

و ئەزدێ نیشا هەوە دەم کا ئەم چەوا دێ شێین سەی بکارئینین لدژی مەلاریایێ.

One of the best ways of killing mosquitoes

ئێک ژباشترین ڕێکێن کوشتنا پێشییان

is not to wait until they fly around like adults

ئەوە کو خوە نەگری حەتا ئەو بشێن بفرن وەک پێشییێن پێگەهشتی

and bite people and transmit disease.

و لەقا بدانن و ئێشان بڤەگوهێزن.

It's to kill them when they're still in the water as larvae.

ڕێک ئەوە کو وان بکوژی دەمێ ئەو هێشتا دئاڤێ دا وەک کرموک.

Why?

بۆچی؟

Because they are just like the CIA.

ژبەرکو ئەو وەکی (سی-ئای-ئەی) نە.

In that pool of water, these larvae are concentrated.

دوی جهێ ئاڤێ دا، ئەڤ کرموکە بکوم بکومەنە.

They're all together there. They are immobile.

ئەو هەمییە یێن پێکڤە لوێرێ. ئەو نەشێن بلڤن.

They can't escape from that water.

ئەو نەشێن ژوێ ئاڤێ برەڤن.

They can't fly.

ئەو نەشێن بفرن.

And they're accessible.

و بسانەهی مرۆڤ دشێت بگەهیتە وان.

You can actually walk up to that pool and you can kill them there, right?

تو دشێی بسانەهی بچییە دەف وێ ئاڤێ و وان لوێرێ بکوژی، مانە؟

So the problem that we face with this

ڤێجا ئاریشە دهێتە درێکا مەدا لڤێرە ئەوە کو، لسەرانسەری ئەردی،

is that, throughout the landscape, all these pools of water with the larvae,

ئەڤ هەمی جهێن ئاڤێ یێن کرموک تێدا،

they are scattered all over the place,

ئەو دبەلاڤ بووینە لسەرانسەری جهی هەمییێ،

which makes it very hard for an inspector like this

کو بو چاڤدێرەکێ وەکی ڤی بزەحمەت لێ دکەت داکو بشێت ڤان هەمی جهێن

to actually find all these breeding sites and treat them with insecticides.

زێدە بوونا وان ببینیت و برێکا دەرمانێ مێش و مووران وان ژناڤ ببەت.

And last year we thought very, very hard, how can we resolve this problem?

وسالا بووری مە گەلەک هزر کر، گەلەک و گەلەک کا دێ چەوا شێین ڤێ ئاریشێ چارەسەر کەین؟

Until we realized that just like us -- we have a unique smell --

حەتا بوومە دیاربووی کو هەروەکی مە -- کا چەوا مە بێهنەکا جوودا هەیە --

mosquito larvae also have a very unique smell.

کرموکێن پێشییانژی بێهنەکا زێدە جوودا یا هەی.

And so we set up another crazy experiment,

و ژبەر ڤێ چەندێ مە تاقیکرنەکا دی یا دین

because we collected the smell of these larvae,

ئەنجام دا، ژبەرکو مە بێهنا ڤان کرموکان کوم دکر

put it on pieces of cloth, and then did something very remarkable.

ددانا سەر پارچەکا قوماشی، و پاشی تشتەکێ گەلەک بالکێش ئەنجام دا.

Here we have a bar with four holes

لڤێرە مە هێلەک یا هەی کو چوار کون یێن لێ

and we put the smell of these larvae in the left hole.

و مە بێهنا ڤان کرموکان کرە دکونا لاێ چەپێ دا.

Oh, that was very quick.

ئوهـ، گەلەک زووی رویدا.

And then you see the dog. It's called Tweed. It's a border collie.

و پاشی تو دبینی سەی. ناڤێ وی تویدە. ژجورێ کوڵییێ سنورایە.

He's examining these holes and now he's got it already.

ئەو یێ ڤان بێهنان تاقی دکەت و نوکە ئەو یێ ئامادەیە.

He's going back to check the control holes again,

ئەو دێ زڤریتە ڤە داکو دووبارە کونترولا کونان بکەت،

but he's coming back to the first one,

بەلـێ پا ئەو یێ دزڤریتەڤە بو یا ئێکێ،

and now he's locking into that smell,

و نوکە ئەو ما گرێدای بوێ بێهنڤێ ڤە،

which means that now, we can use dogs with these inspectors

کو نوکە ڕامانا وێ چەندێ ددەت، ئەم دشێین سەیان بکاربینین دگەل ڤان چاڤدێران

to much better find the breeding sites of mosquitoes in the field,

داکو گەلەک بسانەهیتر جهێن زێدە بوونا پێشییان ببینن،

and therefore have a much bigger impact on malaria.

و هوسا کارتێکرنەکا مەزنتر هەبیت لسەر مەلاریایێ.

This lady is Ellen van der Zweep.

ناڤێ ڤێ خاتینێ ئیلێن ڤان دێر زویپە.

She's one of the best dog trainers in the world,

ئەو ئێکە ژباشترین ڕاهێنەرێن سەیان لجیهانێ،

and she believes that we can do a lot more.

و ئەو باوەردکەت ئەم دشێین پتر ئەنجام بدەین.

Since we also know that people that carry malaria parasites

ژبەرکو ئەم وی چەندێ ژی دزانین کو ئەو کەسێن مێشومورێن مەلاریا لێ دهەلگرن

smell different compared to people that are uninfected,

بێهنا وان یا جیاوازە ژوی کەسێ نە توشبووی،

she's convinced that we can train dogs to find people that carry the parasite.

ئەو لوێ باوەرێ یە کو ئەم دشێین سەیان فێربکەین

کو وان کەسان ببینیت یێن توشی مەلاریایێ بووین.

That means that in a population where malaria has gone down all the way

ئەڤە ڕامانا وێ ددەت کو دناڤ کومەکا مرۆڤان دا ئەو جهێ

and there's few people remaining with parasites,

مەلاریایێ ڕێکا خوە دناڤ هەمییێ دا دیتی وژمارەکا کێم

that the dogs can find these people,

یا مرۆڤان یا مای دگەل ڤان مێش وموران

we can treat them with antimalarial drugs and give the final blow to malaria.

کو سە دشێن ڤان مرۆڤان ببینن، ئەم دشێین وان دەرمان بکەین بدەرمانێن لدژی مەلاریایێ و

Man's best friend in the fight against malaria.

دوماهیکەکێ بدانین بو مەلاریایێ.

باشترین هەڤالێ مرۆڤی دشەرێ لدژی مەلاریایێ دا.

My third story is perhaps even more remarkable ...

چیروکا من یا سێیێ بالکێشترە...

and, I should say, has never been shown to the public until today.

،وپێتڤییە ئەز بێژم، چ جاران نەهاتییە گوتن

(Audience cheers)

حەتا نوکە (هەوارکرنا ئامادەبوویا)

Yeah.

بەلـێ ئە،

It's a crazy story, but I believe it's perhaps the best and ultimate revenge

چیروکەکا دینە، بەلـێ پا ئەز باوەر دکەم کو دێ باشترین تولڤەکرن بیت

against mosquitoes ever.

حەتا نوکە لدژی پێشییان.

In fact, people have told me

براستی، خەلکی یا گوتییە من

that now they will enjoy being bitten by mosquitoes.

کو نوکە وان کەیف بلەقدانا پێشییان دهێت.

And the question of course is,

و چ پێ نەڤێت پرسیار ئەڤەیە،

what would make someone enjoy being bitten by mosquitoes?

ئەو چ تشتە وەدکەت کو کەسەک کەیفێ ژلەقدانا پێشییان ببینیت؟

And the answer I have right here ...

و بەرسڤ من یا لڤێرە هەی...

in my pocket --

دبەریکا خوەدا --

(Laughter)

(پێکەنین)

if I get it.

ئەگەر ئەز بزانم.

It's a tablet.

ئەو حەبکە.

A simple tablet,

حەبکەکا سادە،

and when I take it with water ...

و دەمێ ئەز دگەل ئاڤێ ڤەدخوەم...

it does miracles.

ئەو نەوازەیان (موعجیزان) دکەت.

Thank you.

سوپاس بو هەوە.

Now, let me show you how this works.

نوکە، بهێلن دا نیشا هەوە بدەم کا چەوە کاردکەت.

Here in this box, I have a cage

لڤێرە دڤێ بوکسێ دا، من قەفەسەک یا هەی

with several hundred hungry female mosquitoes ...

کوچەند سەد پێشییێن مێ یێن برسی یێن تێدا...

(Laughter)

(پێکەنین)

that I'm just about to release.

یێن کو نوکە دێ بەردەم.

(Laughter)

(پێکەنین)

Just kidding, just kidding.

ترانا دکەم، ترانا دکەم.

(Laughter)

(پێکەنین)

What I'm going to show you is, I'm gonna stick my arm into it

ئەوا ئەز نیشا هەوە بدەم ئەوە، کو ئەز دێ دەستێ خوە کەمە تێدا

and I will show you how quickly they will bite.

و دێ نیشا هەوە دەم چەند زوی ئەو دێ لەقا دانن.

There we go.

ئەها ئەڤ ئەم دێ وەکەین.

Don't worry, I do this all the time in the lab.

نەترسن، ئەز هەمی دەمان ڤێ چەندێ دکەم دتاقیگەهێ ڤە.

There we go.

.ئەها ئەڤە

OK.

ئەم دێ وەکەین. باشە.

Now, on the video --

نوکە، لسەر ڤیدیویێ --

on the video here,

لڤێرە، لسەر ڤیدیویێ،

I'm going to show you exactly the same thing,

ئەز دێ هەمان تشت نیشا هەوە دەم،

except that what I'm showing you on the video

ژبلی ئەوا ئەز نیشا هەوە ددەم دڤیدیویێ دا

happened one hour after I took the tablet.

دەمژمێرەکێ پشتی من حەبک بکارئینای.

Have a look.

بەرێ خوە بدێ.

That doesn't work.

ئەڤە کارناکەت.

OK. Sorry about that.

باشە. ببورن.

I'm sticking in my arm, I'm giving them a big juicy blood meal,

ئەز یێ دەستێ خوە دکەمە تێدا، ئەز یێ خوارنەکا مەزن و تژی ژخوینێ

I'm shaking them off, and we follow them through time

ددەمێ، ئەز یێ وان دلەرزینم، و لدویف وان دکەڤم

to see these mosquitoes get very, very sick indeed,

چ پێ نەڤێت داکو ڤان پێشییان ببینم گەلەک نەساخ ببن،

here shown in fast motion.

لڤێرە بلڤینا بلەز دیار دکەت.

And three hours later, what we see at the bottom of the cage

و پشتی سێ دەمژمێران، ئەوا ئەم دبینن لبنێ قەفەسێ

is dead mosquitoes ...

پێشییێن مرینە...

very dead mosquitoes.

پێشییێن گەلەک مری.

And I'm going to say, ladies and gentlemen,

ئەز دێ بێژم، بەرێزان،

we have swapped the cards with mosquitoes.

مە کارت دگەل پێشییان لێک گوهارتن.

They don't kill us. We kill them.

ئەو مە ناکوژن. ئەم وان دکوژین.

(Applause)

(دەست قوتان)

Now --

نوکە --

(Laughter)

(پێکەنین)

Maastricht, be prepared.

ماسترێخت، خوە ئامادە کە.

Now, think of what we can do with this.

نوکە، هزر بکە ئەم دشێین چ لڤێ بکەین.

We can actually use this to contain outbreaks

ئەم دشێین براستی بکاربینین داکو ئێشێن ڤەگر

of mosquito-born diseases, of epidemics, right?

یێن پێشییان براوەستینین، مانە؟

And better still, imagine what would happen

و هێشتا باشتر، هزربکە دا چ ڕوویدەت

if, in a very large area, everyone would take these drugs, for just three weeks.

ئەگەر، دجهەکێ مەزن دا، هەمی کەسان ئەڤ دەرمانە بکارئینابان،

بتنێ بو ماوێ سێ حەفتییان.

That would give us an opportunity

ئەو دا دەرفەتەکێ دەتە مە کو براستی ئێشا مەلاریایێ ژناڤ ببەین.

to actually eliminate malaria as a disease.

So cheese, dogs and a pill to kill mosquitoes.

ڤێجا پەنیر، سە و حەبکەک داکو پێشییان بکوژن.

That's the kind of out-of-the-box science that I love doing ...

ئەڤە ئەوجورێ زانستییە یێ ژدەرڤەی بوکسێ دا یێ ئەز حەز ژێ دکەم بکەم ...

for the betterment of mankind,

ژبو باشترکرنا مرۆڤایەتییێ،

but especially for her,

بەلـێ پا بتایبەتی ژبو وێ،

so that she can grow up in a world without malaria.

کو ئەو بشێت دجیهانەکێ دا مەزن بیت بێی مەلاریا.

Thank you.

سوپاس.

(Applause)

(دەست قوتان)