Beau Lotto + Amy O'Toole: Science is for everyone, kids included

Translator: Joseph Geni Reviewer: Morton Bast

Translator: Hiwa Foundation Reviewer: Hanasa-hiwa foundation

Beau Lotto: So, this game is very simple.

بیۆلۆتۆ:لەبەر ئەوە،ئەم یاریە زۆر ئاسانە

All you have to do is read what you see. Right?

هەموو ئەوەی پێویستە بیکەیت خوێندنەوەی ئەوەیە کە ئەیبینیت،وانیە؟

So, I'm going to count to you, so we don't all do it together.

بۆت ئەبژێرم بەڵام هەموویان پێکەوە نابژێرین

Okay, one, two, three.Audience: Can you read this?

باشە،یەک.دوو،سێ ئەتوانی ئەمە بخوێنیتەوە؟

BL: Amazing. What about this one? One, two, three.Audience: You are not reading this.

سەیرە،ئەی ئەمەیان،یەک،دوو،سێ ئەمە ناخوێنیتەوە

BL: All right. One, two, three. (Laughter)

زۆر چاکە.یەک ، دوو ، سێ (هاهاها)

If you were Portuguese, right? How about this one? One, two, three.

ئەگەر پرتوگالی بویتایە،باشە؟ئەی ئەمە چئ؟یەک ، دوو ، سێ

Audience: What are you reading?

چی دەخوێنیتەوە؟

BL: What are you reading? There are no words there.

چی دەخوێنیتەوە؟هیچ وشەیەک نیە

I said, read what you're seeing. Right?

وتم:چی دەبینیت بیخوێنیتەوە باشە؟

It literally says, "Wat ar ou rea in?" (Laughter) Right?

وشە بە وشە دەیڵێت،چی دە خو ێنیتە وە؟هاهاها،باشە؟

That's what you should have said. Right? Why is this?

ئەو یەکە دەبێت ون بێت .ڕاسیە؟بۆچی ئەمە؟

It's because perception is grounded in our experience.

ئەمە لەبەر ئەوەی توانای بینیت لە ئەندامەکاندا گەشەی سەندووە

Right? The brain takes meaningless information

ڕاستە؟مێشی زانیاری بێ مانا دەگرێت

and makes meaning out of it, which means we never see

و مانای لێ دروست دەکات،کە ئەو مانایە هەرگیز نابینین

what's there, we never see information,

ئەوەی لێرەدایە ئەمە هەرگیز زانیاری نابێت

we only ever see what was useful to see in the past.

تەنها ئەوە ئەبێت کە بەسود بووە بۆ بینین لە ڕابردودا

All right? Which means, when it comes to perception,

باشە؟ئەمە مانای ئەوەیە کاتێک توانای تێگەشتن و بینینت ئەبێت

we're all like this frog.

ئێمە هەموومان وەک ئەم بۆقە واین

(Laughter)

هاهاها

Right? It's getting information. It's generating behavior

ئاواباشە؟زانیاری وەردەگرێت ئاوا کاردەکات

that's useful. (Laughter)

بەسودە،هاهاها

(Laughter)

پێکەنین

(Video) Man: Ow! Ow! (Laughter) (Applause)

(وێنەی ڤیدۆی)پیاو!ئۆی!ئۆی!هاهاها چەپڵەلێدان

BL: And sometimes, when things don't go our way,

وە هەندێ جار کاتێک شتەکان بە دڵی خۆمان نابێت

we get a little bit annoyed, right?

کەمێک وەڕز دەبین،ڕاستە؟

But we're talking about perception here, right?

بەڵام لێرەدا لەسەر توانای بینین دەدوێین ڕاستە؟

And perception underpins everything we think, we know,

وە توانای بینین هاوکاری هەموو ئەو شتانە دەکات بیری لێدەکەینەوە ،دەزانن

we believe, our hopes, our dreams, the clothes we wear,

باوەڕمان پێیەتی ،هیواکانمان،خەونەکانمان ،ئەو جل و بەرگانەی لەبەری دەکەین

falling in love, everything begins with perception.

کەوتنە خۆشەویستیەوە هەموو ئەم ستانە بە توانای بینین دەست پێ دەکات

Now if perception is grounded in our history, it means

وە ئەگەر ئێستا هەستی پێ کرابێت لە میژوماندا داڕێژرابێت،ئەوە مانای ئەوەیە

we're only ever responding according to what we've done before.

کە ئێمە تەنها بە بە گوێرەی ئەوەی پێشو ئەنجاممان داوە کاردانەوەمان بیۆی دەبێت

But actually, it's a tremendous problem,

بەڵام لە ڕاستیدا،ئەمە کێشەیەکی زۆر گەورەیە

because how can we ever see differently?

لەبەر ئەوەی چۆن دەتوانین تەنانەت بە جیاوزی ببینین

Now, I want to tell you a story about seeing differently,

ئێستا ئەمەوێت چیرۆکێک سەبارەت بە جیاوانی بینین بگێڕمەوە

and all new perceptions begin in the same way.

وە هەموو ئەو هەستی پێزانینە تازانە،بەهەمان شێوە دەست پێ دەکات

They begin with a question.

بە پرسیارێک دەست پێ دەکەن

The problem with questions is they create uncertainty.

کێشەی پرسیارەکان ئەوەیە پرسیارەکان نا دڵنیای دروست دەکەن

Now, uncertainty is a very bad thing. It's evolutionarily

ئێستا،بەدڵنیای شتێکی زۆر خراپە،ئەمەش لە پەرەسەندندایە

a bad thing. If you're not sure that's a predator, it's too late.

شتێکی زۆر خراپە ،ئەگەر دڵنیا نیت کە ئاژەڵێک دڕندەیە ئەوە زۆر درانگە

Okay? (Laughter)

باشە؟هاهاها

Even seasickness is a consequence of uncertainty.

تەنانەت ترسیش لە دەریا لە ئاکامی نا دڵنیاییە

Right? If you go down below on a boat, your inner ears

ئەمە ڕاتە؟ئەگەر بڕۆیت بەژێر برلرمێکدا ناوەوەی گو یکانت

are you telling you you're moving. Your eyes, because

پێت دەڵێن کە تۆ دەجوڵێنەوە چاوەکانت ،چونکە

it's moving in register with the boat, say I'm standing still.

دەجوڵێتەوە دەتگەیەنێتە بەلەمەکە و دەڵێت هێشتا لە جێی خۆم جێگیرم

Your brain cannot deal with the uncertainty of that information, and it gets ill.

مێشکت ناتوانێت لەگەڵ دۆخی ناو دڵنیای ئەو زانیاریەدا بجوڵێتەوە،وە نەخۆش دەکەویت

The question "why?" is one of the most dangerous things you can do,

نیشانەی پرسیار"بۆچی" یەکێکە لە مەترسیدارترین شت کە دەتوانیت بیکەیت

because it takes you into uncertainty.

لەبەر ئەوەی بە زۆر نا دڵنیایت دەبات

And yet, the irony is, the only way we can ever

وە هێشتا گاڵتە جاڕی تەنها شتێکە هەمووشتێکی تازە

do anything new is to step into that space.

بۆ هەنگاو نان بۆ ئەو مەبەستە

So how can we ever do anything new? Well fortunately,

کەواتە جۆن دەتوانیت هەر شتێکی تازە بکەیت؟بەڵێ بە خۆش حاڵی

evolution has given us an answer, right?

پڕعسەی گەشە سەندن وەڵامی پێداوین ،ڕاستە؟

And it enables us to address even the most difficult

وە وامان لێدەکات قسە بکەین تەنانەت لە قورسترین

of questions. The best questions are the ones that create the most uncertainty.

پرسیارەکاندا،باشتین پرسیارەکانیش ئەوانەن کە ئەوپەڕی نادڵنیای دروست دەکەن

They're the ones that question the things we think to be true already. Right?

ئەو پرسیارانە کە پێمان وایە شتەکان پێشتر ڕاستن وایە؟

It's easy to ask questions about how did life begin,

ئاسانە پرسیار کردن دەربارەی ژیان کە جۆن دەستی پێ کرد

or what extends beyond the universe, but to question what you think to be true already

وە یان چ بەرفراوەن بوونێکە لە پشتی گەردوونەوە،بەڵام بۆ پرسیار ئەوەی بیری لێ دەکەیتەوە پێشتر ڕاست بێت

is really stepping into that space.

هەنگاو دەنێیتە ئەو مەبەستەوە

So what is evolution's answer to the problem of uncertainty?

کەواتە وەڵامی پڕۆسەی گەشە سەنسدن چیە بۆ گرفتەکانی نا دڵنیایی

It's play.

شانۆگەریە

Now play is not simply a process. Experts in play will tell you

ئێستا شانۆگەری پڕۆسەیەکی ساکار نیە،پسپۆڕان لەشانۆ گەریدا پێت دەڵێن

that actually it's a way of being.

کە لە ڕاستی ئەوە شێوەی بوونە

Play is one of the only human endeavors where uncertainty

شانۆ گەری یەکیکە لە تەنها هەوڵەکانی مرۆڤ لەو جێیەی کە نا دڵنیای

is actually celebrated. Uncertainty is what makes play fun.

ئاهەنگی تیا گێڕاوە،دڵنیای ئەوەیە کە شانۆ گەریەکە خۆش و پڕ گاڵتەجاڕی دەکات

Right? It's adaptable to change. Right? It opens possibility,

ڕاستە؟بۆ گۆڕان سازاوە؟ڕاستە؟گونجاندن

and it's cooperative. It's actually how we do our social bonding,

وە هاوکارە،لە ڕاستیدا چۆن پەیوەندیە کۆمەڵایەتیەکان بە جێ دێنین

and it's intrinsically motivated. What that means

وە شانۆگەری بە شێوەیەکی جەوهەریەت جۆش دراوە،مەبەست لەمە؟

is that we play to play. Play is its own reward.

ئەوەیە کە ئێمە شانۆ بۆ شانۆ دەکەین ،شانۆ خەڵاتەکەی هەر خۆیەتی

Now if you look at these five ways of being,

ئەگەر ئێستا ئێوە سەیری ئەو پێنج ڕێگای بەبوونە بکەن

these are the exact same ways of being you need

ئەوانە هەمان ئەو ڕێگە بوونەن کە تۆ پێویستە

in order to be a good scientist.

بۆ ئەوەی ببیت بە زانایەی باش

Science is not defined by the method section of a paper.

زانست بەشێوەی بەشی لاپەڕەیەک پێناسە نەگراوە

It's actually a way of being, which is here, and this is true

لەڕاستی دا شێوازی بوونە کە لێرەیە،ئەوەش ڕاستە

for anything that is creative.

بۆ هەر شتێک کە داهێنەر بیت

So if you add rules to play, you have a game.

کەواتە ئەگەر ئێوە ڕێسایەک بۆ شانۆ گەری دابنێن یاریەکت هەیە

That's actually what an experiment is.

لەڕاستیدا ئەزمون خۆی ئەوەیە

So armed with these two ideas,

بەڵام دوو بیرۆکەیە چڕیەک کراوە

that science is a way of being and experiments are play,

کە زانست ڕێگەیەکی بوونە و ئەزموونەکانی شانۆگەرین

we asked, can anyone become a scientist?

پرسیارمان کرد هیچ کەسێک ئەتوانێت ببێت بە زانا؟

And who better to ask than 25 eight- to 10-year-old children?

وە کێ باشترە پرسیاری لێ بکرێت بۆ ئەوە؟منداڵآنی نێوان تەمەنی ١٠ بۆ ٨ ساڵآن؟

Because they're experts in play. So I took my bee arena

لەبەر ئەوەی منداڵان شارەزان لە شانۆدا مەیدانی هەنگەکان

down to a small school in Devon, and the aim of this

بۆ قوتابخانەیەکی بچوک لە (دیڤۆنم)گواستەوە و مەبەست لەمە

was to not just get the kids to see science differently,

نەک تەنها بۆ تێگەشتن بوو بۆ ئەوەی منداڵان زانست بە شێوەکی جیاوەز ببینن

but, through the process of science, to see themselves differently. Right?

بەڵک و لە پڕۆسەی زانستتدا بۆ بینینی خۆیانە بە جیاوازی،ڕاستە؟

The first step was to ask a question.

یەک هەنگاو بۆ پرسیار کردن بوو

Now, I should say that we didn't get funding for this study

ئێستا ئەبێت ئەوە بڵێم کە هاوکاری دارایممان بۆ ئەم لێکۆڵینەیە دەست نەخستووە

because the scientists said small children couldn't make

چونگە زانایان پێیان وایە منداڵانی بچوک ناتوانن

a useful contribution to science, and the teachers said kids couldn't do it.

بەشاری کردنێکی بە سود بۆ زانست بکەن وە مامۆستایانیش هەمان بۆچونیان هەیە

So we did it anyway. Right? Of course.

هەرچۆنێک بێت لێکۆ ڵینەوەکەمان کرد ڕاستە؟بەدڵنیاییەوە

So, here are some of the questions. I put them in small print

لەبەر ئەوە هەندێ پرسیار دێنە ئاراوە لە چاپێکی بچوکدا

so you wouldn't bother reading it. Point is that five of the questions that the kids came up with

کەواتە خۆت بە خوێندنەوەیوە هیلاک ناکەیت مەبەست ئەوەیە پێنج لە پرسیارەکان منداڵان دەریان خستووە

were actually the basis of science publication the last five to 15 years. Right?

لە ڕاستیدا بنچینەی بڵاو بونەوەی زانست بووە لە ٥ تا ١٥ ساڵی ڕابردوو،ڕاستە؟

So they were asking questions that were significant

لەبەر ئەوە پرسیاریان دەکرد کە گرینگ بوون

to expert scientists.

بۆ زانایانی پسپۆڕ

Now here, I want to share the stage with someone quite special. Right?

ئێستا لێرە ئەمەوێت لەگەڵ کەسێکی زۆر تایبەت بەشداری بکەم ڕاستە؟

She was one of the young people who was involved in this study,

ئەو یەکێکە لەو کەسە لاوانەی کە لە ناو باسی ئەم لءکۆڵینەوەیەدا بوو

and she's now one of the youngest published scientists

وە ئێستا ئەم یەکێکە لە گەنجترین زانا ناسراوەکان

in the world. Right? She will now, once she comes onto stage,

لە جیهاندا ڕاستە؟ئەو ئێستا یەک جار دێتە سەر تەختی شانۆ

will be the youngest person to ever speak at TED. Right?

دەێتە گەنج ترین کەس بۆ بەردەوام قسە کردن لەسەر (تی ئی دی)باشە؟

Now, science and asking questions is about courage.

ئێستا زانست و پرسیار کردن بوێری

Now she is the personification of courage, because she's

ئێستا ڕۆڵی کەسایەتی کەسێکی ئازایە چونکە ئەو

going to stand up here and talk to you all.

لە تەختی شانۆ ڕادەوەستێت و قسە بۆ هەمووتان دەکات

So Amy, would you please come up? (Applause)

کەواتە ئامی دێتە ئێرە؟چەپڵەلێدان

(Applause)

چەپڵە لێدان

So Amy's going to help me tell the story of what we call

ئێستا ئامی یارمەتیم دەدات بۆ گێڕانەوەی ئەو چیرۆکەی کە ئێمە پێی دەڵێین

the Blackawton Bees Project, and first she's going to tell you

پڕۆژەی بلاکاوتنی هەنگەکان ،وە ئەو یەکەم جار

the question that they came up with. So go ahead, Amy.

ئەو پرسیارەتان پێ دەڵێت کە ئەوان دەریان خستووە کەواتە بەردەوام بە

Amy O'Toole: Thank you, Beau. We thought

سوپاس پێمان وابوو

that it was easy to see the link between humans and apes

پێمان وابوو ئاسانە ببینین پەیوەدنی نێوان مەیمون و مرۆجەکان

in the way that we think, because we look alike.

بەم جۆرە بیری لێ دەکەینەوە چونکە لە یەک دەچن

But we wondered if there's a possible link

بەڵام ئێمە سەرسام بووین ئەگەر پەیوەندیەکی گوێ هەبێت

with other animals. It'd be amazing if humans and bees

لەگەڵ ئاژەڵيکانی تردا ئەمەش دەێتە مایەی سەرنژ ڕاکێشان ئەگەر مرۆڤ و

thought similar, since they seem so different from us.

هەنگەکان وەک ئەک بیر بکەنەوە چونکە زۆر جیاوازتر لە ئێمە دەردەکەوێت

So we asked if humans and bees might solve

لەبەر ئەوە پرسیارمان کرد ئەگە ر مرۆڤ و هەنگەکان بتوانن بە هەمان

complex problems in the same way.

ئێوە کێشە ئاڵۆزەکان چارەسەر بکەن

Really, we wanted to know if bees can also adapt

بەڕاستی ویستمان بزانین ئەگەر هەنگەکان هەروا بتوانن

themselves to new situations using previously learned rules

خۆیان ڕاسبێنن بۆ حاڵەتی تازە بە بەکارهێنانی ئەو ئەرک و ئەو شانەی کە پێشتر فێربوون

and conditions. So what if bees can think like us?

کەواتە چی دەبێت ئەگەر هەنگەکان وەک و ئێمە بتوانن بیر بکەنەوە

Well, it'd be amazing, since we're talking about an insect

چاکە و سەرنج ڕاکێش دەبێت،چونکە ئێمە دەربارەی مێروویەک

with only one million brain cells.

کە مێشکی لە تەنها یەم ملیۆن خانە پێک هاتووە دەدوێین

But it actually makes a lot of sense they should,

بەڵآم لە ڕاستیدا هەستێکی زۆر دروست دەکات کە دەبێت وابێت

because bees, like us, can recognize a good flower

چونکە هەنگەکان دەتوانن وەک ئێمە گوڵێکی باش

regardless of the time of day, the light, the weather,

بەڵێ کوێرانە کاتی ڕۆر و ڕوناک یو کەش و هەوا بناسنەوە

or from any angle they approach it from. (Applause)

وە یاخود لە هەموو لایەکەوە لێی نزیک ببنەوە

BL: So the next step was to design an experiment,

کەواتە هەنگاوی دواتر بۆ دیزاین کردنی ئەزموونی بووە

which is a game. So the kids went off and they designed

کە یاریە لەم کاتەدا منداڵان ڕۆشتن و دیزاینی بکەم

this experiment, and so -- well, game -- and so,

ئەم ئەرموونەیان کرد وە هتد......باشە وە یاری و .....هەروەها

Amy, can you tell us what the game was,

ئیمی ئەتوانیت پێمان بڵێیت یاریەکە چی بوو؟

and the puzzle that you set the bees?

هەروەها ئەو مەتەڵەی کە دای دەنێت بۆ هەنگەکان

AO: The puzzle we came up with was an if-then rule.

ئەی ئۆ:ئەو مەتەڵەی خستمانە ڕوو بریتیبوو لە یاسایەکی (ئەگەر ئەو)

We asked the bees to learn not just to go to a certain color,

داوامان لە هەنگەکان کرد کە نەک هەر بچن بەرەو ڕەنگێکی دیاری کراو

but to a certain color flower only

بەڵکە تەنها بەرەو گوڵێکی ئەو ڕەنگە دیاری کراوە بچن

when it's in a certain pattern.

کاتێک کە شێوازێکی دیاری کراو هەیە

They were only rewarded if they went to the yellow flowers

خەڵات دەکران ئەگەر بۆ گوڵە زەردەکان بڕۆشتنایە

if the yellow flowers were surrounded by the blue,

ئەگەر غوڵە زەردەکان بە ڕەنگی شین دەورە درابوون

or if the blue flowers were surrounded by the yellow.

وە یان ئەگەر گوڵە شینەکان بە ڕەنگی زەرد دەورە درابوون

Now there's a number of different rules the bees can learn

ئەوا ئێستا کۆمەڵێک یاسای جیاواز هەیە کە هەنگەکان ئەتوانن فێر ببن

to solve this puzzle. The interesting question is, which?

بۆ چارەسەرکردنی ئەم مەتەڵە پرسیارە خۆشەکە ئەمەیە،کامەیە؟

What was really exciting about this project was we,

ئێمە خۆمان سەرنج ڕاکێشتین بەشی ئەم پڕۆژەیە بووین

and Beau, had no idea whether it would work.

وە "بیو"یش نەیدەزانی ئایا سەرکەوتو دەبێت یان نا

It was completely new, and no one had done it before,

بەتەواوی شتێکی تازە بوو وە هیچ کەسێک پێشتر ئەوەی نەکردوە

including adults. (Laughter)

بەپێگەشتوانیشەوە.پێکەنین

BL: Including the teachers, and that was really hard for the teachers.

بە مامۆستایانیشەوە،وە زۆر زەحمەت بو بۆ مامۆستایان

It's easy for a scientist to go in and not have a clue what he's doing,

ئاسانە بۆ زانایەک بەشداری بکات وە هیچ بەڵگەیەکیش نەبێت کە چی دەکات

because that's what we do in the lab, but for a teacher

لەبەر ئەوەی ئەوەیە کە ئێمە لە تاقیگەدا دەیکەین ،بەڵآم مامۆستایەک

not to know what's going to happen at the end of the day --

کە نازانێت چی ڕودەدات لە کۆتای ڕۆژەکەدا

so much of the credit goes to Dave Strudwick, who was

هەروەها زۆر لە ناوانی لیستی بەشداربوو دەبرێت بۆ (داڤی ستریودیک)کە کێ

the collaborator on this project. Okay?

هاوکار بوو لەم پڕۆژەیەدا باشە؟

So I'm not going to go through the whole details of the study

ئێستا بە نیازم بچمە درێژەی تەواوی باسەکەوە

because actually you can read about it, but the next step

چون ئەتوانین دەربارەی ئەو بخوێنینەوە ،بەڵام قۆناغی داهاتوو

is observation. So here are some of the students

بریتیە لە تێبینی کردن کەواتە لێرە هەندێ خوێندکار هەیە

doing the observations. They're recording the data

چاودێرە دەکات ئەوان ئەو زایانەی کە

of where the bees fly.

لەکوێ هەنگەکان دەفڕن تۆماری دەکەن

(Video) Dave Strudwick: So what we're going to do —Student: 5C.

(وێنەی ڤیدۆی)"داڤی ستریودیک" کەواتە ئێمە چی دەکەن؟خوێندکار:پێنج سی

Dave Strudwick: Is she still going up here?Student: Yeah.

ئەو هێشتا لێرەیە؟ خوێنکار:بەڵێ

Dave Strudwick: So you keep track of each.Student: Henry, can you help me here?

ئێستا شوێنی هەریەکەیان بپارێزە، خوێندکار:هێنری ئەتوانیت لێرە یارمەتیم بیەیت؟

BL: "Can you help me, Henry?" What good scientist says that, right?

یەتوانیت یارمەتیم بەیت هێنری؟زانای باش ئەوەیە کە ئەوە دەڵێت ،ڕاستە؟

Student: There's two up there.

خوێندکار:لێرەدا دووکەس هەیە

And three in here.

وە لێرەشدا سێ کەس

BL: Right? So we've got our observations. We've got our data.

ڕاستە؟تێبینیەکانمان بەسەست هێنار،زانیاریەکانمان بە دەست خست

They do the simple mathematics, averaging, etc., etc.

ئەوان بیرکاری،بە ڕێژە کردن و هەروەها هەندێ شتی تر ئاسان دەکەن

And now we want to share. That's the next step.

وە ئێستا ئەمانەوێت بەشداری بکەین ،ئەوە هەنگاوی داهاتووە

So we're going to write this up and try to submit this

بە نیازین ئەمە بنوسینەوە و هەوڵ دەدەین بینێرین

for publication. Right? So we have to write it up.

بۆ بڵاوکردنەوە ڕاسە؟کەواتە دەبێت بنووسین

So we go, of course, to the pub. All right? (Laughter)

کەواتە دەڕۆین بە دڵنیاییەوە بۆ بڵاوکردنەوەکە،زۆر باشە؟

The one on the left is mine, okay? (Laughter)

ئەوەی لەلەای چەپەوە هی منە باشە؟پێکەنین

Now, I tell them, a paper has four different sections:

ئێستا پێتان دەڵێم پڕۆژەیەک چوار بەشی جیاوازی هەیە

an introduction, a methods, a results, a discussion.

بریتین لە .پێشەکیەک،شێوازێک،ئەنجامێک،گفتوگۆیەک

The introduction says, what's the question and why?

پێشەکیەکە دەڵێ پرسیارەکە چیەو بۆچی؟

Methods, what did you do? Results, what was the observation?

شێوازەکان دەڵێن چیت کرد؟وە ئەنجامەکنیش تێبینیەکان چیبوو؟

And the discussion is, who cares? Right?

وە گفتو گۆکەش بریتیە لەوەی کێ بایەخ دەدات ،ڕاستە؟

That's a science paper, basically. (Laughter)

بە شێوەیەکی سەرەکی ئەوەیە پڕۆژەیەکی زانستی(پێکەنین)

So the kids give me the words, right? I put it into a narrative,

منداڵەکان وشەکانم دەدنێ،ڕاستە؟منیش لە چیرۆک گێرانەوەکاندا دای دەنێم

which means that this paper is written in kidspeak.

کە مانای ئەوەیە ئەو پەڕەیە لەسەر زاری مناڵان نووسراوە

It's not written by me. It's written by Amy

لەلایەن منەوە نەنوسراوە لە لایەن ئێمیەوە نوسراوە

and the other students in the class. As a consequence,

وە خوێندکارەکانی تر لە پۆلدا وەک و ئەنجام دان

this science paper begins, "Once upon a time ... " (Laughter)

ئەم پەڕە زانستیە بە دەستەواژەی"جارێکیان"دەست پێ دەکات

The results section, it says: "Training phase, the puzzle ... duh duh duuuuuhhh." Right? (Laughter)

بەشی ئەنجامەکان دەڵێت:قۆناغی ڕاهێنان،مەتەڵ ..دەهههههه دەهه دوه هه هه هه ڕاستە؟

And the methods, it says, "Then we put the bees

وە دەبارەت بە شێوازەکان ،شێوازەکە دەڵێ"لەپاشاندا ئێمە هەنگاوەکانمان

into the fridge (and made bee pie)," smiley face. Right? (Laughter)

لەبەفر گردا دانا (وە کردمان بە کولێرەی هەنگ)ڕویەکی خۆش ڕاستە؟پێکەنین

This is a science paper. We're going to try to get it published.

ئەمەیە پەڕەی زانست هەموڵ دەدەین بڵاوی بکەینەوە

So here's the title page. We have a number of authors there.

لێرەدا ناونیشانی لاپەڕەیەکە ئێمە لێرەدا ژمارەیەک دانەرمان هەیە

All the ones in bold are eight to 10 years old.

هەموو ئەوان بە شێوەیەکی بەرچاو لە نێوان تەمەنی ٨ بۆ ١٠ ساڵاندان

The first author is Blackawton Primary School, because

یەکەمین دانە قوتانخانەی بلاکاوتۆنی سەرەتاییە،لەبەر ئەوەی

if it were ever referenced, it would be "Blackawton et al,"

ئەگەر تا ئێستا ئاماژەی پێ کرابێت،دەبوو بە "بلاکاوتۆن ئتی ئال"

and not one individual. So we submit it to a public access journal,

وە نەک بۆ یەک تاکە کەس ،بەڵکە دەینێرین بۆ پاداشتی ڕۆژانەی ڕێپێدراوی گشتی

and it says this. It said many things, but it said this.

وە ئەمە دەڵێت:زۆر شتی وت ،بەڵآم ئەمەی وت

"I'm afraid the paper fails our initial quality control checks in several different ways." (Laughter)

دەترسم گۆڤارەکە بە هەندێ شێوەی جیاواز لە پشکنینە بەراییەکانمان بۆ کۆنترۆڵی چۆرێتی سەرکەوت و نەبێت "پێکەنین"

In other words, it starts off "once upon a time,"

بەواتایەکی تر بە دەستەواژەی "جارێکیان"دەست پێ دەکات

the figures are in crayon, etc. (Laughter)

لەسایەتیەکان بە تەباشیری ڕەنگاو ڕەنگ و شتی تر کێشراون

So we said, we'll get it reviewed. So I sent it to Dale Purves,

کەواتە وتمان، بەسەریا چوینەەوە وە ناردمان بۆ دەیل پیڤیس

who is at the National Academy of Science, one of the leading neuroscientists in the world,

کە لە ئەکادیمی نیشتمانی زانستە ،یەکێکە لە زانا پێشەنگە تازەکان لە جیهاندا

and he says, "This is the most original science paper I have ever read" — (Laughter) —

وە دەڵێ "ئەمە ڕەسنترین گۆڤاری زانستیە تاک و ئێستا خوێندبێتمەوە "(پێکەنین)

"and it certainly deserves wide exposure."

"وە بە دڵنیای شایەنی ئەوەەیە بە شێوەیەکی بەرفراوان باسی بکرێت"

Larry Maloney, expert in vision, says, "The paper is magnificent.

لاری مالۆنی ،پسپۆڕ لە بینیندا ،دەڵێ گۆڤارەکە نایابە

The work would be publishable if done by adults."

کارەکە بڵاو دەبێت ئەگەر لەلایەن پێشکەوتوانەوە بکرێت

So what did we do? We send it back to the editor.

کەواتە چیمان کرد؟ناردمان بۆ نوسەری ڕۆژنامەکە

They say no.

ئەوان دەڵێن نەخێر

So we asked Larry and Natalie Hempel to write

داوامان لە ناتاکی و لاری کرد کە

a commentary situating the findings for scientists, right,

لێدوانێکی تەواوی ئەنجامەکانی بۆ زاناکان بنوسن،باشە؟

putting in the references, and we submit it to Biology Letters.

لەسەرچاوەکاندا دایبنێن،وە پێشکەشی نامەکانی زانستی زیندەوەر زانی دەکەین

And there, it was reviewed by five independent referees,

وە لێرە لەلایەن پێنج دادوەری سەربە خۆوە پیشان درابوو

and it was published. Okay? (Applause)

وە بڵاوبۆتەوە باشە؟چەپڵە لێدان

(Applause)

چەپڵەلێدان

It took four months to do the science,

چوار مانگی خایاند بۆ جێبەجێ کردنی ئەزموونی کرداریە

two years to get it published. (Laughter)

وە دووو ساڵیشی خایاند بۆ بڵارکردنەوەی

Typical science, actually, right? So this makes Amy and

زانستی نمونەی لە ڕاستیدا ،ڕاستە؟هەروەها ئەوە وای

her friends the youngest published scientists in the world.

لە ئیمی و هاوڕێکانی دەکات کە ببنە گەنجترین زانا ناودارەکان لە جیهاندا

What was the feedback like?

هەڵوێستەکە وەک چی بوو؟

Well, it was published two days before Christmas,

چاکە،بە دوو ڕۆژ پێش سەری ساڵ بڵاوبۆوە

downloaded 30,000 times in the first day, right?

وە دابەزاندنی لە یەکەم رۆژدا گەیشتە ٣٠،٠٠٠جار ڕاستە؟

It was the Editors' Choice in Science, which is a top science magazine.

ئەمە هەڵبژاردەی نوسەری ڕۆژنامەکە بوو لە زانستدا کە باشترین گۆڤاری زانستیە

It's forever freely accessible by Biology Letters.

ئەم گۆڤارە بۆهەتا هەتایە لە لایەن نامەکانی زیندەوەر زانیەوە بە خۆڕای بەدەست کەوتووە

It's the only paper that will ever be freely accessible by this journal.

یەمە تاکە گۆڤارێکە کە بە خۆڕای بەدەست کەوتوە لەلایەن ئەم ڕۆژنامەیەوە

Last year, it was the second-most downloaded paper

پارساڵ،دووهەمین گۆڤاری داون لۆد کرابوو

by Biology Letters, and the feedback from not just scientists

بە نوسراوەکانی زانستی زیندەوەر زانی ،وە هەڵوێستە تەنها لە زانستەکان و

and teachers but the public as well.

مامۆستاکان نیە بەڵکو لە هەموو خەڵکەوەیە

And I'll just read one.

وە جارێک دەیخوێنمەوە

"I have read 'Blackawton Bees' recently. I don't have

بادواییانە"بلاکاوتۆن بیس"م خوێندۆتەوە

words to explain exactly how I am feeling right now.

هیچ وشەیەکم نیە بۆڕون کردنەوەی ،کە ئێستا چۆن بە تەواوەتی هەست دەکەم

What you guys have done is real, true and amazing.

کوڕینە ئەوەی ئێوە کردوتانە ڕاستە ،ڕاستە و سەرسوڕهێنەرە

Curiosity, interest, innocence and zeal are the most basic

فزولیەت و ئارەز و پاکیەتی وە پەرۆشی سەرەکیترینن

and most important things to do science.

وە گرینگترین شت بۆ بەجێهێنانی زانست

Who else can have these qualities more than children?

کێی تر لە مناڵان زیاتر ئەوە ئەو گاڕانەی هەیە؟

Please congratulate your children's team from my side."

تکایە لەلایەن منەوە پیرۆزبای دەستەی منداڵان بکە

So I'd like to conclude with a physical metaphor.

هەروەها پێم خۆشە بە مەزاجی جەستەی کۆتای پێ بهێنم

Can I do it on you? (Laughter)

ئایا یەتوانم لەسەر تۆ بیکەم؟پێکەنین

Oh yeah, yeah, yeah, come on. Yeah yeah. Okay.

بەڵێ بەڵێ وەرە،بەڵێ بەڵێ باشە

Now, science is about taking risks, so this is an incredible risk, right? (Laughter)

ئێستا زانست لە جەربەزەکاریدایە موە ئەمە ترسێکی خەیاڵیە ڕاستە؟پێکەنین

For me, not for him. Right? Because we've only done this once before. (Laughter)

بە نیسبەت منەوە نەک ئەو (کوڕ)ڕاستە؟لەبەر ئەوەی ئێمە خۆمان پێشتر یەک جارمان ئەمە کردوە "پێکەنین"

And you like technology, right?

وە تۆ حەزی لە تەکنیکاریە ڕاستە؟ باشە

Shimon Schocken: Right, but I like myself.

ڕاستە ،بەڵام خۆم لا پەسەندە

BL: This is the epitome of technology. Right. Okay.

ئەمە پوختەی تەکنیککاریە ڕاستە باشە؟

Now ... (Laughter)

ئێستا.....پێکەنین

Okay. (Laughter)

باشە ،پێکەنین

Now, we're going to do a little demonstration, right?

ئێستا،کەمێک پیشان دان دەکەین

You have to close your eyes, and you have to point

دەبێت چاوەکان دابخەیت و ئاماژە بدەیت

where you hear me clapping. All right?

لە کوێوە گوێت لێمە چەپڵە لێدەدەم ،باشە؟

(Clapping)

چەپڵەلێدان

(Clapping)

چەپڵەلێدان

Okay, how about if everyone over there shouts. One, two, three?

باشە ئەی چی ئەگەر هەموو کەسێک لێرە هاوار بکات یەک،دوو،سێ

Audience: (Shouts)

بینەران هاوارکردن

(Laughter)

پێکەنین

(Shouts) (Laughter)

"هاوار"پێکەنین

Brilliant. Now, open your eyes. We'll do it one more time.

زۆر زیرەک ئێستا چاوەکانت بکەرەوە،یەک جاری تر دەیکەین

Everyone over there shout. (Shouts)

هەموو کەسێک لەوێ هاوار دەکان (هاوارکردن)

Where's the sound coming from? (Laughter) (Applause)

دەنگەکە لە کوێوە دێ؟(پێکەنین)(چەپڵەلێدان)

Thank you very much. (Applause)

زۆر سوپاستان دەکەم (چەپڵەلێدان)

What's the point? The point is what science does for us.

مەبەست چیە؟مەبەست ئەوەیە کە کار بۆ ئێمە دەکات

Right? We normally walk through life responding,

ڕاستە؟ئێمە بە شێوەیەکی ئاسای بە ناو کاردانەوەی ژیاندا گوزەر دەکەین

but if we ever want to do anything different, we have to

بەڵام ئەگەر بمانەوێت هەرشتێک جیاواز بکەین عێمە پێویستە

step into uncertainty. When he opened his eyes,

هەنگاو بەرەو نادڵنیای بنێین کاتێک چاوەکانی کردەوە

he was able to see the world in a new way.

ئەیتوانی جیهان بە شێوەیەکی تازە ببینێت

That's what science offers us. It offers the possibility

ئەوەیە کە زانست پێشکەشمان دەکات،پێمان دەبەخشێت

to step on uncertainty through the process of play, right?

بۆ هەنگاو نان لە نا دڵنیاییەوە لە میانەی پڕۆسەی شانۆگەری ڕاستە؟

Now, true science education I think should be about

ئێستا پەروەردەی زانست ڕاست پێم وایە دەربارەی

giving people a voice and enabling to express that voice,

پێدانی تواناو دەنگێک بێت بۆ خەڵک بۆ دەربڕینی ئەو دەنگە

so I've asked Amy to be the last voice in this short story.

وە داوام لە ئیمی کرد کە ببێتر دوادەنگ لەم کورتە چیرۆکەدا

So, Amy?

ئاوەها،ئێمی

AO: This project was really exciting for me,

ئەم پڕۆژەیە بۆ من زۆر خۆش بوو

because it brought the process of discovery to life,

چونکە پڕۆژەی دۆزینەوەی بۆ ژیان هێنا

and it showed me that anyone, and I mean anyone,

وە نیشانی دام کە هەرکەسێک ،،وە مەبەست لە هەرکەسێک ئەوەیە

has the potential to discover something new,

کە زانایەکی شاراوەی هەیە بۆ دۆزینەوەی هەندێ شتی تازە

and that a small question can lead into a big discovery.

وە کە پرسیارێکی بچوک بەرەو دۆزینەوەی گەورە هەنگاو دەنێت

Changing the way a person thinks about something

گۆڕینی شێوەی بیرکردنەوەکانی کەسێک دەربارەی هەندێ شت

can be easy or hard. It all depends on the way the person

کەشتی ئاسان یان قورس بێت،هەموو ئەوە پشت دەبەستێت لە شیوەی هەستەکان

feels about change.

کەسەکە لە بارەی گۆڕینەوە

But changing the way I thought about science was

بەڵام گۆڕینی ئەو شێوەیەی بیرم لێ کردەوە لە زانست

surprisingly easy. Once we played the games

ئاسانیەکەی چاوەڕان نەکراو بو ،یەک جار یاریەکەمان کرد

and then started to think about the puzzle,

وە لە دوایدا دەست کرا بە بیر کردنەوە دەربارەی مەتەڵەکە

I then realized that science isn't just a boring subject,

من لە دوایدا درکم بەوە کرد کە ضانست بابەتێکی بێزارکەرینە

and that anyone can discover something new.

وە ئەگەر هەرکەسێک ئەتوانێت هەنسێ شتی تازە بدۆزێتەوە

You just need an opportunity. My opportunity came

تەنها هەلێک پێویستە دەرفەتەکەم

in the form of Beau, and the Blackawton Bee Project.

لە شێوەی "بیاو"دا بۆ هات،وە پڕۆژەی بی بلاکاوتۆن

Thank you.BL: Thank you very much. (Applause)

سوپاستان دەکەم زۆر سوپاست دەکەم (چەپڵەلێدان)

(Applause)

چەپڵەلێدان