Sean Carroll: Distant time and the hint of a multiverse

Translator: Michael Kaulashvili Reviewer: George Maisuradze

The universe

სამყარო

is really big.

მართლაც დიდია

We live in a galaxy, the Milky Way Galaxy.

ჩვენ ვცხოვრობთ გალქატიკაში "რძიანი გზა"

There are about a hundred billion stars in the Milky Way Galaxy.

ჩვენ გალაქტიკაში ასი მილიარდი ვარსკვლავია

And if you take a camera

თუ მოიმარჯვებთ კამერას

and you point it at a random part of the sky,

და დაუმიზნებთ ცის რომელიმე შემთხვევით შერჩეულ ნაწილს

and you just keep the shutter open,

და საკეტს ღიად დატოვებთ

as long as your camera is attached to the Hubble Space Telescope,

სანამ თქვენი კამერა მიბმულია ჰაბლის კოსმოსურ ტელესკოპს,

it will see something like this.

ის დაინახავს ასეთ რამეს

Every one of these little blobs

ყოველი ეს პატარა ლაქა

is a galaxy roughly the size of our Milky Way --

გალაქტიკაა, უხეში მიახლოებით "რძიანი გზის" ზომის

a hundred billion stars in each of those blobs.

ყოველ ლაქაში ასობით მილიარდი ვარსკვლავია

There are approximately a hundred billion galaxies

დაკვირვებად სამყაროში, დაახლოებით

in the observable universe.

ასი მილიარდი გალაქტიკაა

100 billion is the only number you need to know.

100 მილიარდი სწორედ ის რიცხვია რომელიც უნდა იცოდე

The age of the universe, between now and the Big Bang,

სამყაროს ასაკი, დიდ აფეთქებასა და ახლანდელ დროს შორის

is a hundred billion in dog years.

არის ასი მილიარდი ძაღლის წელი.

(Laughter)

(სიცილი)

Which tells you something about our place in the universe.

რომელიც გვეუბნება რაღაცას სამყაროში ჩვენი ადგილის შესახებ.

One thing you can do with a picture like this is simply admire it.

ერთი რამ რაც შეგიძლია გააკეთო ასეთი სურათით არის რომ უბრალოდ აღფრთოვანდე მისით

It's extremely beautiful.

ის საოცრად ლამაზია.

I've often wondered, what is the evolutionary pressure

მე ხშირად მიკვირდა, რას წარმოადგენს ის ევოლუციური ზეწოლა

that made our ancestors in the Veldt adapt and evolve

რამაც სტეპებზე ჩვენ წინაპრებს ჩამოუყალიბა და განუვითარა გრძნობა

to really enjoy pictures of galaxies

რეალურად განეცადათ სიამოვნება გალაქტიკათა სურათებით

when they didn't have any.

მათ ხომ ასეთი ფიტოგრაფია არ ქონდათ.

But we would also like to understand it.

მაგრამ ჩვენ ასევე გვინდა გავიგოთ ეს.

As a cosmologist, I want to ask, why is the universe like this?

როგორც კოსმოლოგი, მე მინდა ვიკითხო. რატომაა სამყარო ასეთი?

One big clue we have is that the universe is changing with time.

ერთი დიდი გასაღები რომელიც გვაქვს არის ის რომ სამყარო დროში იცვლება.

If you looked at one of these galaxies and measured its velocity,

თუ შეხედავთ რომელიმე გალაქტიკას და გაზომავთ მის სიჩქარეს.

it would be moving away from you.

შეიტყობთ რომ ის თქვენ გშორდებათ

And if you look at a galaxy even farther away,

და თუ მოძებნით უფრო შორეული გალქტიკას

it would be moving away faster.

ის დაგშორდებათ უფრო სწრფად

So we say the universe is expanding.

ამიტომაც ჩვენ ვამბობთ სამყარო ფართოვდება

What that means, of course, is that, in the past,

რას ნიშნავს ეს, რათქმაუნდა იმას, რომ წარსულში

things were closer together.

ობიექტები იყო უფრო ახლოს ერთმანეთთან

In the past, the universe was more dense,

წარსულში სამყარო იყო უფრო მჭიდრო

and it was also hotter.

და ასევე უფრო ცხელი.

If you squeeze things together, the temperature goes up.

თუ შეკუმშავთ საგნებს ერთად, ტემპერატურა ზემოთ აიწევს.

That kind of makes sense to us.

ასეთი სახის არსი აქვს ჩვენთვის

The thing that doesn't make sense to us as much

ის რასაც ასეთივე არსი არ გააჩნია

is that the universe, at early times, near the Big Bang,

არის ადრეული სამყარო, დიდ აფეთქებასთან ახლოს.

was also very, very smooth.

ის იყო ასევე ძალიან, ძალიან გლუვი

You might think that that's not a surprise.

შესაძლოა იფიქროთ რომ ეს არ არის საკვირველი.

The air in this room is very smooth.

ჰაერი ამ ოთახში ძალიან გლუვია

You might say, "Well, maybe things just smoothed themselves out."

შესაძლოა თქვათ. "კარგი, შეიძლება საგნები თავად გლუვდებიან"

But the conditions near the Big Bang are very, very different

მაგრამ დიდი აფეთქების ახლოს გარემოებები ძალიან ძალიან განსხვავდება

than the conditions of the air in this room.

ამ ოთახის ჰაერის მდგომარეობისგან

In particular, things were a lot denser.

უფრო ზუსტად: გაცილებით დიდია ყველაფრის სიმჭიდროვე

The gravitational pull of things

საგნების გრავიტაციული მიზიდვა

was a lot stronger near the Big Bang.

იყო გაცილებით ძლიერი, დიდი აფეთქების ახლოს.

What you have to think about

რაც უნდა იფიქროთ ამის შესახებ

is we have a universe with a hundred billion galaxies,

არის ის რომ ჩვენ გვაქვს სამყარო ასი მილიარდი გალაქტიკით

a hundred billion stars each.

ასოებით მილიარდი ვარსკვლავით თითოეულში.

At early times, those hundred billion galaxies

ადრეულ დროში, ეს ასი მილიარდი გალაქტიკა

were squeezed into a region about this big --

იყო მოქცეული აი ასეთი სიდიდის ზომაში

literally -- at early times.

სიტყვასიტყვით -- ადრეულ დროში

And you have to imagine doing that squeezing

და თქვენ უნდა წარმოიდგინოთ ამ შემჭიდროების მოხდენა

without any imperfections,

ყველანაირი ნაკლოვანების გარეშე,

without any little spots

ყველანაირი პატარა ლაქის გარეშე

where there were a few more atoms than somewhere else.

სადაც იქნებოდა უფრო მეტი ატომი, ვიდრე სადმე სხვაგან

Because if there had been, they would have collapsed under the gravitational pull

რადგან რომ ყოფილიყო, ისინი კოლაფსირდებოდნენ გრავიტაციული მიზიდულობის ქვეშ

into a huge black hole.

უზარმაზარ შავ ხვრელში

Keeping the universe very, very smooth at early times

შენარჩუნდებოდა ძალიან ძალიან გლუვი სამყარო იმ ადრეულ დროს

is not easy; it's a delicate arrangement.

ეს არ არის ადვილი; ეს დელიკატური მოწესრიგერბაა.

It's a clue

ეს არის გასაღები

that the early universe is not chosen randomly.

რომ ადრეული სამყარო არ არის შემთხვევით არჩეული

There is something that made it that way.

არსებობს რაღაც რამაც ასეთად შექმნა ის.

We would like to know what.

ჩვენ გვინდა გავიგოთ რა.

So part of our understanding of this was given to us by Ludwig Boltzmann,

ჩვენი გაგების ნაწილი მომდინარეობს ლუდვუგ ბოლცმანისგან

an Austrian physicist in the 19th century.

ავსტრიელი ფიზიკოსი 19-ე საუკუნეში.

And Boltzmann's contribution was that he helped us understand entropy.

ბოლცმანის წვლილი დაგვეხმარა რათა გაგვეგო ენტროპია.

You've heard of entropy.

გაგიგიათ ენტროპიის შესახებ.

It's the randomness, the disorder, the chaoticness of some systems.

ის რაღაც სისტემების შემთხვევითობა, უწესრიგობა და ქაოსურობაა.

Boltzmann gave us a formula --

ბოლცმანმა მოგვცა ფორმულა --

engraved on his tombstone now --

რომელიც ახლა მის საფლავის ქვაზეა გრავირებული --

that really quantifies what entropy is.

ის მართლაც აღწერს რა არის ენტროპია.

And it's basically just saying

არსებითად ის ამბობს

that entropy is the number of ways

რომ ენტროპია არის იმ გზათა რიცხვი, რომელიც

we can rearrange the constituents of a system so that you don't notice,

ჩვენ შეგვიძლია ხელახლა გადავაწყოთ სისტემის კონსტრუქციები, შეუმჩნევლად

so that macroscopically it looks the same.

რომ მიკროსოპიკულად ის იგივე დარჩეს.

If you have the air in this room,

თუ აიღებთ ჰაერს ამ ოთახში,

you don't notice each individual atom.

თქვენ ვერ შეამჩნევთ ყოველ ცალკეულ ატომს.

A low entropy configuration

დაბალი ენტროპიის კონფიგურაცია

is one in which there's only a few arrangements that look that way.

არის ის რომელშიც შესაძლებელია მხოლოდ რამდენიმე ხელახლა გადაწყობა, რომ იგივე დარჩეს

A high entropy arrangement

მაღალი ენტროპიის კონფიგურაცია

is one that there are many arrangements that look that way.

არის ის სადაც მრავალი გადაწყობის შედეგად იგივე დარჩება

This is a crucially important insight

ეს არის გადამწყვეტად მნიშვნელოვანი გაგება

because it helps us explain

რადგან ის გვეხმარება გავიგოთ

the second law of thermodynamics --

თერმოდინამიკის მეორე კანონი --

the law that says that entropy increases in the universe,

კანონი რომელიც ამბობს რომ ენტროპია იზრდება სამყაროში,

or in some isolated bit of the universe.

ან სამყაროს რომელიმე იზოლირებულ ნაწილში.

The reason why entropy increases

მიზეზი თუ რატომ იზრდება ენტროპია

is simply because there are many more ways

არის უბრალოდ ის რომ არსებობს ბევრი გზა

to be high entropy than to be low entropy.

იმისთვის რომ იყოს მაღალი ენტროპია ვიდრე დაბალი

That's a wonderful insight,

ეს საოცარი გამჭრიახობაა.

but it leaves something out.

მაგრამ ის რაღაცას გარეთ ტოვებს

This insight that entropy increases, by the way,

მიგნება რომ ენტროპია იზრდება, სხვათაშორის

is what's behind what we call the arrow of time,

არის ის რის მიღმაც როგორც ვეძახით დროის ისარია.

the difference between the past and the future.

განსხვავება წარსულსა და მომავალს შორის.

Every difference that there is

ყოველი განსხვავება, რომელიც აქ არის

between the past and the future

წარსულსა და მომავალს შორის

is because entropy is increasing --

გამომდინარეობს იქიდან რომ ენტროპია იზრდება --

the fact that you can remember the past, but not the future.

ფაქტი ისაა რომ თქვენ შეგიძლიათ გახსოვდეთ წარსული მაგრამ არა მომავალი.

The fact that you are born, and then you live, and then you die,

ფაქტია რომ თქვენ დაიბადეთ, ცხოვრობთ და შემდეგ მოკვდებით.

always in that order,

ყოველთვის ასეა წესის მიხედვით.

that's because entropy is increasing.

ეს იმიტომ რომ ენტროპია იზრდება

Boltzmann explained that if you start with low entropy,

ბოლცმანმა ახსნა რომ თუ თქვენ დაიწყეთ დაბალი ენტროპიით,

it's very natural for it to increase

ძალიან ბუნებრივია რომ ის გაიზრდება

because there's more ways to be high entropy.

რადგან უფრო მეტი გზაა რათა იყოს მაღალი ენტროპია

What he didn't explain

ის რაც მან ვერ ახსნა

was why the entropy was ever low in the first place.

იყო ის თუ რატომ არის ენტროპია პირველად დაბალი

The fact that the entropy of the universe was low

ფაქტი რომ სამყაროს ენტროპია იყო დაბალი

was a reflection of the fact

იყო იმ ფაქტის ანარეკლი

that the early universe was very, very smooth.

რომ ადრეული სამყარო იყო ძალიან, ძალიან გლუვი.

We'd like to understand that.

ჩვენ გვინდა გავიგოთ ეს.

That's our job as cosmologists.

ესაა ჩვენი საქმე, როგორც კოსმოლოგების.

Unfortunately, it's actually not a problem

საუბედუროდ. ეს ფაქტიურად ის პრობლემა არაა

that we've been giving enough attention to.

რომელსაც საკმარისი ყურადღება დავუთმეთ.

It's not one of the first things people would say,

ის არაა რომელიმე პირველთაგანი რომელსაც ხალხი იტყოდა.

if you asked a modern cosmologist,

თუ კითხავდით თანამედროვე კოსმოლოგს

"What are the problems we're trying to address?"

"რა პრობლემებია რომლებზეც ვცდილობთ მივუთითოთ?"

One of the people who did understand that this was a problem

ერთ ერთი პირველი მათგანი, რომელმაც გააცნობიერა რომ ეს იყო პრობლემა

was Richard Feynman.

იყო რიჩარდ ფეინმანი.

50 years ago, he gave a series of a bunch of different lectures.

50 წლის წინ. მან ჩაატარა მთელი რიგი განსხვავებული ლექციებისა.

He gave the popular lectures

პოპულარული ლექციები

that became "The Character of Physical Law."

რომელიც გახდა "ფიზიკური კანონის ხასიათი"

He gave lectures to Caltech undergrads

მან ჩაუტარა ლექციები კალიფორნიის ტენოლოგიების ინსტიტუტის ბოლო კურსის სტუდენტებს

that became "The Feynman Lectures on Physics."

რომელიც ცნობილია "ფეინმენის ფიზიკის ლექციები"

He gave lectures to Caltech graduate students

მან ჩაუტარა ლექციები კურსდამთავრებულებს

that became "The Feynman Lectures on Gravitation."

რომელიც ცნობილია "ფეინმენის ლექციები გრავიტაციაზე."

In every one of these books, every one of these sets of lectures,

თითოეულ ამ წიგნში, ყოველ ლექციაზე,

he emphasized this puzzle:

ის ხაზს უსმევდა ამ თავსატეხს:

Why did the early universe have such a small entropy?

რატომ ქონდა ადრეულ სამყაროს ასეთი დაბალი ენტროპია?

So he says -- I'm not going to do the accent --

ის ამბობს -- მე არ ვაპირებ აქცენტი გავაკეთო --

he says, "For some reason, the universe, at one time,

ის ამბობს "რაღაც მიზეზით სამყაროს ერთ დროს,

had a very low entropy for its energy content,

მისი ენერგიის შემცველობისთვის. ქონდა ძალიან დაბალი ენტროპია,

and since then the entropy has increased.

და მას შემდეგ ენტროპია იზრდება.

The arrow of time cannot be completely understood

დროის ისარი შეუძლებელია მთლიანად გაგებული იქნეს

until the mystery of the beginnings of the history of the universe

სანამ სამყაროს დასაწყისის მისტერია

are reduced still further

ისევ შორს ინაცვლებს

from speculation to understanding."

სპეკულაციიდან გაგებამდე."

So that's our job.

მოკლედ ეს ჩვენი საქმეა.

We want to know -- this is 50 years ago, "Surely," you're thinking,

ჩვენ გვინდა ვიცოდეთ ეს იყო 50 წლის წინ. "რათქმაუნდა" თქვენ ფიქრობთ.½

"we've figured it out by now."

"ჩვენ ახლა ეს გამოვარკვიეთ."

It's not true that we've figured it out by now.

არ არის მართალი რომ ახლა ჩვენ ეს გამოვარკვიეთ.

The reason the problem has gotten worse,

მიზეზი რის გამოც პრობლემა უარესი გახდა.

rather than better,

ვიდრე უკეთესი.

is because in 1998

არის ეს. 1988 წელს

we learned something crucial about the universe that we didn't know before.

ჩვენ გავიგეთ რაღაც გადამწყვეტი სამყაროს შესახებ, რაც აქამდე არ ვიცოდით.

We learned that it's accelerating.

ჩვენ გავიგეთ რომ ის აჩქარებით ფართოვდება.

The universe is not only expanding.

სამყარო არა მხოლოდ ფართოვდება.

If you look at the galaxy, it's moving away.

თუ უყურებთ გალაქტიკას. ის გშორდებათ.

If you come back a billion years later and look at it again,

თუ დაბრუნდებით მილიარდი წლის შემდეგ და შეხედავთ მას ისევ,

it will be moving away faster.

ის დაგშორდებათ უფრო სწრაფად.

Individual galaxies are speeding away from us faster and faster

თითოეული მათგანი იფანტება ჩვენგან უფრო და უფრო სწრაფად

so we say the universe is accelerating.

ამიტომ ჩვენ ვამბობს სამყარო აჩქარებით ფართოვდება.

Unlike the low entropy of the early universe,

განსხვავებით ადრეული სამყაროს დაბალი ენტროპიისა,

even though we don't know the answer for this,

თუმცა ჩვენ ამის პასუხიც არ ვიცით,

we at least have a good theory that can explain it,

მაგრამ გვაქვს საბოლოოდ კარგი თეორია რათა ავხსნათ.

if that theory is right,

თუ ეს თეორია მართებულია.

and that's the theory of dark energy.

ეს არის ბნელი ენერგიის თეორია.

It's just the idea that empty space itself has energy.

ეს არის იდეა, რომ თავად ცარიელ სივრცეს აქვს ენერგია.

In every little cubic centimeter of space,

სივრცის ყოველ კუბურ სანტიმეტრს.

whether or not there's stuff,

ისე თუ ასე ეს მასალაა

whether or not there's particles, matter, radiation or whatever,

ასე თუ ისე აქ არის ნაწილაკები, მატერია, რადიაცია ან რომელიმე,

there's still energy, even in the space itself.

აქ ისევ ენერგიაა, თუნდაც მხოლოდ სივრცეში.

And this energy, according to Einstein,

და ეს ენერგია აინშტაინის მიხედვით,

exerts a push on the universe.

უბიძგებს საყაროს

It is a perpetual impulse

ეს არის სამუდამო იმპულსი

that pushes galaxies apart from each other.

რაც განიზიდავს გალაქტიკებს ერთმანეთისგან.

Because dark energy, unlike matter or radiation,

რადგან ბნელი ენერგია, მატერიისა და რადიაციისგან განსხვავებით

does not dilute away as the universe expands.

არ არის გაზავებული სამყაროს გაფართოებასთან ერთად.

The amount of energy in each cubic centimeter

ენერგიის რაოდენობა, ყოველ კუბურ სანტიმეტრზე

remains the same,

რჩება იგივე,

even as the universe gets bigger and bigger.

მიუხედავად იმისა რომ სამყარო უფრო დიდი და დიდი ხდება.

This has crucial implications

ამას გადამწყვეტი შედეგი აქვს

for what the universe is going to do in the future.

რას იზამს სამყარო მომავალში.

For one thing, the universe will expand forever.

ერთის მხრივ, სამყარო გაფართოვდება სამუდამოდ.

Back when I was your age,

მაშინ როცა მე თქვენი ასაკის ვიყავი,

we didn't know what the universe was going to do.

ჩვენ არ ვიცოდით რას იზამდა სამყარო.

Some people thought that the universe would recollapse in the future.

ზოგი ფიქრობდა რომ სამყარო მომავალში ისევ კოლფასირდებოდა.

Einstein was fond of this idea.

აინშტაინს უყვარდა ეს იდეა.

But if there's dark energy, and the dark energy does not go away,

მაგრამ აქ ბნელი ენერგიაა და ის არსად წავა

the universe is just going to keep expanding forever and ever and ever.

სამყარო განაგრძობს გაფართოებას სამუდამოდ.

14 billion years in the past,

14 მილიარდი წელი წარსულში,

100 billion dog years,

100 მილიარდი ძაღლის წელი,

but an infinite number of years into the future.

მაგრამ უსასრული რიცხვი წლებისა მომავალში.

Meanwhile, for all intents and purposes,

ამასობაში ყველა განზრახვით და მიზნით,

space looks finite to us.

ჩვენთვის სივრცე სასრული ჩანს

Space may be finite or infinite,

სივრცე შეიძლება იყოს სასრული ან უსასრულო,

but because the universe is accelerating,

მაგრამ რადგან სამყარო აჩქარებით ფართოვდება.

there are parts of it we cannot see

არის ადგილები რისი დანახვაც ჩვენ არ შეგვიძლია

and never will see.

და ვერასდროს დავინახავთ.

There's a finite region of space that we have access to,

არსებობს სივრცის სასრული რეგიონი რომელსაც ვწვდებით.

surrounded by a horizon.

რომელიც გარშემორტყმულია ჰორიზონტით.

So even though time goes on forever,

ასე რომ თუნდაც მუდამ გაგრძელდეს დრო,

space is limited to us.

სივრცე ლიმიტირებულია ჩვენთვის.

Finally, empty space has a temperature.

საბოლოოდ, ცარიელ სივრცეს გააჩნია ტემპერატურა.

In the 1970s, Stephen Hawking told us

1970-იანებში სტივენ ჰოკინგმა გვითხრა

that a black hole, even though you think it's black,

რომ შავი ხვრელი, თუმცა ფიქრობ რომ ის შავია,

it actually emits radiation

ფაქტიურად გამოყოფს რადიაციას

when you take into account quantum mechanics.

როდესაც მას მიუსადაგებ კვანტურ მექანიკას.

The curvature of space-time around the black hole

სივრცე დროის სიმრუდე შავი ხვრელის გარშემო

brings to life the quantum mechanical fluctuation,

ხდება კვანტურ მექანიკური ფლუქტუაციები

and the black hole radiates.

და შავი ხვრელი ანათებს.

A precisely similar calculation by Hawking and Gary Gibbons

ზუსტად იგივე გამოთვლებმა ჰოკინგისა და გარი გიბონსის

showed that if you have dark energy in empty space,

აჩვენეს რომ თუ გაქვს ბნელი ენერგია ცარიელ სივრცეში

then the whole universe radiates.

მაშინ მთელი სამყარო გაანათებს

The energy of empty space

ცარიელი სივრცის ენერგია

brings to life quantum fluctuations.

ახდენს კვანტურ ფლუქტუაციებს.

And so even though the universe will last forever,

და თუნდაც სამყარო არსებობა გაგრძელდეს მუდამ,

and ordinary matter and radiation will dilute away,

და ჩვეულებვრივი მატერია და რადიაცია გაუხშოვდეს,

there will always be some radiation,

ყოველთვის იქნება რაღაც რადიაცია,

some thermal fluctuations,

რაღაც თერმული ფლუქტუაციები,

even in empty space.

თუნდაც ცარიელ სივრცეში.

So what this means

მოკლედ ეს ნიშნავს

is that the universe is like a box of gas

რომ სამყარო არის გაზის ყუთივით

that lasts forever.

რომელიც მუდამ იქნება.

Well what is the implication of that?

მოკლედ რას გულისხმობს ეს?

That implication was studied by Boltzmann back in the 19th century.

მის აზრს სწავლობდა ბოლცმანი 19 საუკუნეში.

He said, well, entropy increases

მან თქვა, ენტროპია იზრდება

because there are many, many more ways

რადგან არსებობს ბევრი ბევრი გზა

for the universe to be high entropy, rather than low entropy.

იმისთვის რომ სამყარო იყოს მაღალი ენტროპიის, ვიდრე დაბალი ენტროპიის.

But that's a probabilistic statement.

მაგრამ ეს ალბათური მტკიცებაა.

It will probably increase,

ის ალბათ გაიზრდება,

and the probability is enormously huge.

და ალბათობა ძალზედ დიდია

It's not something you have to worry about --

არ ღირს შეწუხება იმაზე, რომ ჰაერი

the air in this room all gathering over one part of the room and suffocating us.

უცებ შეიკვრება ამ ოთახის ერთ ნაწილში და ჩვენ გავიგუდებით.

It's very, very unlikely.

ეს ძალიან ძალიან საეჭვოა.

Except if they locked the doors

მაგრამ თუ დაკეტავდნენ კარებს

and kept us here literally forever,

და გამოგვკეტავდნენ აქ სამუდამოდ,

that would happen.

ეს მოხდებოდა.

Everything that is allowed,

ყველაფერი ეს დაშვებულია

every configuration that is allowed to be obtained by the molecules in this room,

ყოველ კონფიგურაციას, რომელიც მოლეკულებს შეუძლია მიიღონ ამ ოთახში

would eventually be obtained.

ბოლოს დაბოლოს იქნება მიღწეული.

So Boltzmann says, look, you could start with a universe

მოკლედ ბოლცმანმა თქვა, შეიძლება სამყარო, დასაწყისში

that was in thermal equilibrium.

იმყოფებოდა თერმულ წონასწორობაში.

He didn't know about the Big Bang. He didn't know about the expansion of the universe.

მან არ იცოდა დიდი აფეთქების შესახებ. მან არ იცოდა სამყაროს გაფართოების შესახებ.

He thought that space and time were explained by Isaac Newton --

ის ფიქრობდა რომ სივრცე და დროს აიხსნებოდა ისააკ ნიუტონით --

they were absolute; they just stuck there forever.

ისინი იყო აბსოლიტური, ისინი სამუდამოდ დარჩებოდნენ ასეთი.

So his idea of a natural universe

მისი ეს იდეა ჭეშმარიტ სამყაროზე

was one in which the air molecules were just spread out evenly everywhere --

იყო ისეთი სადაც ჰაერის მოლეკულები ყველგან თანაბრად იყო გადანაწილებული,

the everything molecules.

ყველაფრის მოლეკულები.

But if you're Boltzmann, you know that if you wait long enough,

მაგრამ თუ თქვენ ბოლცმანი ხართ, გეცოდინებათ რომ თუ საკმარისად დიდ ხანს დაიცდით

the random fluctuations of those molecules

ამ მოლეკულების შემთხვევითი ფლუქტუაციები

will occasionally bring them

თუმცა შეუძლიათ მოიყვანონ ისინი

into lower entropy configurations.

დაბალი ენტროპიის კონფიგურაციაში.

And then, of course, in the natural course of things,

და შემდეგ, რათქმაუნდა, საგნების ჭეშმარიტ მიმდინარეობაში,

they will expand back.

ისინი უკან გაფართოვდებიან.

So it's not that entropy must always increase --

ასე რომ ენტროპია ყოველთვის არ უნდა იზრდებოდეს --

you can get fluctuations into lower entropy,

შესაძლებელია გქონდეთ ფლუქტუაციები დაბალ ენტროპიაში,

more organized situations.

უფრო ორგანიზებულ სიტუაციებში.

Well if that's true,

თუ ეს მართალია.

Boltzmann then goes onto invent

ბოლცმანს თავში მოსდის

two very modern-sounding ideas --

ორი ძალიან თანამედროვე სახის იდეა --

the multiverse and the anthropic principle.

მულტი სამყარო და ანთროპული პრინციპი.

He says, the problem with thermal equilibrium

ის ამბობს, თერმული წონასწორობის პრობლემა

is that we can't live there.

არის ის რომ ჩვენ არ შეგვიძლია იქ ცხოვრება.

Remember, life itself depends on the arrow of time.

გახსოვდეთ, თვით სიცოცხლე დამოკიდებულია დროის ისარზე.

We would not be able to process information,

ჩვენ არ შეგვეძლება დავამუშაოთ ინფორმაცია,

metabolize, walk and talk,

მეტაბოლიზმი, სიარული და საუბარი.

if we lived in thermal equilibrium.

თუ ვიცხოვრებდით თერმულ წონასწორობაში.

So if you imagine a very, very big universe,

თუ წარმოიდგენთ ძალიან დიდ, უზარმაზარ სამყაროს,

an infinitely big universe,

უსასრულოდ დიდ სამყაროს,

with randomly bumping into each other particles,

ნაწილაკების შემთხვევითი შეჯახებებით

there will occasionally be small fluctuations in the lower entropy states,

იქ დაბალი ენტროპიის რეგიონებში იქნება შემთხვევითი პატარა ფლუქტუაციები

and then they relax back.

და შემდეგ ისინი უკან გაიფანტებიან.

But there will also be large fluctuations.

მაგრამ ასევე იქნება დიდი ფლუქტუაციებიც.

Occasionally, you will make a planet

შემთხვევითობით, თქვენ მიიღებთ პლანეტას

or a star or a galaxy

ან ვარსკვლავს, ან გალაქტიკას

or a hundred billion galaxies.

ან ას მილიარდ გალაქტიკას.

So Boltzmann says,

ბოლცმანი ამბობს,

we will only live in the part of the multiverse,

ჩვვენ მხოლოდ ვცხოვრობთ მულტი სამყაროს ნაწილში,

in the part of this infinitely big set of fluctuating particles,

ფლუქტუაციური ნაწილაკების უსასრულოდ დიდი ნაკრების ნაწილში

where life is possible.

სადაც სიცოცხლე შესაძლებელია.

That's the region where entropy is low.

ეს არის რეგიონი სადაც ენტროპია დაბალია.

Maybe our universe is just one of those things

შეიძლება ჩვენი სამყარო ერთ ერთი მათგანია

that happens from time to time.

რომელიც ხდება დრო და დრო.

Now your homework assignment

აი თქვენი საშინაო დავალება --

is to really think about this, to contemplate what it means.

რეალურად დაფიქრდეთ ამაზე, განჭვრიტოთ რას ნიშნავს ეს

Carl Sagan once famously said

კარლ სეიგანმა ერთხელ თქვა თავისი ცნობილი ფრაზა

that "in order to make an apple pie,

რომ "თუ გინდა შექმნათ ვაშლის ნამცხვარი,

you must first invent the universe."

პირველად თქვენ სამყარო უნდა გამოიგონოთ."

But he was not right.

თუმცა ის არ იყო მართალი.

In Boltzmann's scenario, if you want to make an apple pie,

ბოლცმანის სცენარით, თუ გსურთ შექმნათ ვაშლის ნამცხვარი,

you just wait for the random motion of atoms

თქვენ უნდა მოიცადოთ ატომების შემთხვევით მოძრაობას

to make you an apple pie.

რათა შექმნათ ვაშლის ნამცხვარი.

That will happen much more frequently

ეს მოხდება უფრო ხშირაად

than the random motions of atoms

ვიდრე ატომების შემთხვევითი მოძრაობა

making you an apple orchard

შეგაქმნევინებთ ვაშლის ხეების ბაღს

and some sugar and an oven,

შაქარს და ღუმელს,

and then making you an apple pie.

და მხოლოდ შემდეგ ვაშლის ნამცხვარს.

So this scenario makes predictions.

ეს სცენარი წინასწარმეტყველებს.

And the predictions are

ეს წინასწარმეტყველებებია

that the fluctuations that make us are minimal.

ის რომ ფლუქტუაციები რომელმაც ჩვენ შეგვქმნა მინიმალურია

Even if you imagine that this room we are in now

თუ კი წარმოიდგენთ რომ ეს ოთახი რომელშიც ჩვენ ვართ ეხლა

exists and is real and here we are,

არსებობს და ნამდვილია და აგერ ჩვენ ვართ

and we have, not only our memories,

და ჩვენ გვაქვს, არა მხოლოდ ჩვენი მეხსიერება,

but our impression that outside there's something

არამედ ჩვენი აღქმა რომ გარეთ რაღაც არის

called Caltech and the United States and the Milky Way Galaxy,

რომელსაც ქვია კალიფორნიის ტექ.ინსტიტუტი, აშშ და რძიანი გზის გალაქტიკა.

it's much easier for all those impressions to randomly fluctuate into your brain

ამ შთაბეჭდილებებით უფრო ადვილია რათა მოხდეს თქვენ ტვინში შემთხვევითი ფლუქტუაციები

than for them actually to randomly fluctuate

ვიდრე ფაქტობრივად მთლიანად შემთხვევითი ფლუქტუაციები

into Caltech, the United States and the galaxy.

"კალტექ"-ში (კალიფორნიის ტექ ინსტიტუტი) შტატებში და გალაქტიკაში.

The good news is that,

კარგი ამბავი ისაა რომ,

therefore, this scenario does not work; it is not right.

ამის გამო ეს სცენარი არ მუშაობს; ის არაა სწორი.

This scenario predicts that we should be a minimal fluctuation.

ეს სცენარი წინასწარმეტყველებს რომ ჩვენ უნდა ვიყოთ მინიმალური ფლუქტუაციების შედეგი

Even if you left our galaxy out,

მაშინაც კი თუ დატოვებთ ჩვენ გალაქტიკას,

you would not get a hundred billion other galaxies.

თქვენ ვერ მიიღებთ ას მილიარდ სხვა გალაქტიკას.

And Feynman also understood this.

და ფეინმანსაც ესმოდა ეს.

Feynman says, "From the hypothesis that the world is a fluctuation,

ფეინმანი ამბობს, "ჰიპოთეზიდან სადაც სამყარო ფლუქტუაციაა,

all the predictions are that

ყველა ეს წინასწარმეტყველება არის ის რომ

if we look at a part of the world we've never seen before,

თუ ჩვენ ვნახავთ სამყაროს იმ ნაწილს რომელიც აქამდე არ გვინახავს,

we will find it mixed up, and not like the piece we've just looked at --

ჩვენ აღმოვაჩენთ, მას არეულს და არა ისეთ ნაწილს რომელსაც ვხედავთ --

high entropy.

მაღალ ენტროპიაზე.

If our order were due to a fluctuation,

თუ ჩვენი წესრიგი ფლუქტუაციებიდან გამომდინარეობს,

we would not expect order anywhere but where we have just noticed it.

ჩვენ ვერ გვექნება წესრიგის მოლოდინი, გარდა იმ ადგილებისა სადაც შევამჩნიეთ ის.

We therefore conclude the universe is not a fluctuation."

ამის გამო ჩვენ გავაკეთეთ დასკვნა სამყარო არაა ფლუქტუაცია."

So that's good. The question is then what is the right answer?

კარგი.მაშინ კითხვა ასეთია - რა არის სწორი პასუხი?

If the universe is not a fluctuation,

თუ სამყარო არაა ფლუქტუაცია,

why did the early universe have a low entropy?

რატომ ქონდა ადრეულ სამყაროს დაბალი ენტროპია?

And I would love to tell you the answer, but I'm running out of time.

და მე დიდი სიამოვნებით გეტყოდით პასუხს, მაგრამ დრო მითავდება.

(Laughter)

(სიცილი)

Here is the universe that we tell you about,

აქ არის სამყარო რომელის შესახებაც გეტყვით,

versus the universe that really exists.

სამყაროს წინააღმდეგ რომელიც მართლაც არსებობს --

I just showed you this picture.

მე გაჩვენეთ ეს სურათი.

The universe is expanding for the last 10 billion years or so.

სამყარო ფართოვდება ბოლო 10 მილიარდი წლის განმავლობაში ან უფრო მეტი

It's cooling off.

ის ცივდება.

But we now know enough about the future of the universe

თუმცა თუ ჩვენ ვიცით საკმარისი სამყაროს მომავალზე

to say a lot more.

რათა ვთქვათ უფრო მეტი.

If the dark energy remains around,

თუ ბნელი ენერგია დარჩება ირგვლივ,

the stars around us will use up their nuclear fuel, they will stop burning.

ვარსკვლავები გამოიყენებენ თავის ბირთვულ საწვავს, შეწყვეტენ ნათებას

They will fall into black holes.

ისინი მოხვდებიან შავ ხვრელებში.

We will live in a universe

ჩვენ ვიცხოვრებთ სამყაროში

with nothing in it but black holes.

რომელშიც შავი ხვრელების გარდა არაფერი იქნება

That universe will last 10 to the 100 years --

ეს სამყარო იარსებებს 10 ხარისხად 100 წელს --

a lot longer than our little universe has lived.

გაცილებით მეტ ხანს ვიდრე ჩვენმა პატარა სამყარომ იცოცხლა აქამდე.

The future is much longer than the past.

მომავალი გაცილებით გრძელია ვიდრე წარსული.

But even black holes don't last forever.

მაგრამ შავი ხვრელებიც კი ვერ იქნებიან მუდამ.

They will evaporate,

ისინი აორთქლებიან,

and we will be left with nothing but empty space.

და ჩვენ დავრჩებით ცარიელი სივრცის ამარა.

That empty space lasts essentially forever.

ცარიელი სივრცე არსებითად დარჩება სამუდამოდ.

However, you notice, since empty space gives off radiation,

თუმცა, შეამჩნევთ, სანამ ცარიელი სივრცე ასხივებს რადიაციას,

there's actually thermal fluctuations,

ფაქტიურად აქ არის თერმული ფლუქტუაციები,

and it cycles around

და ის ციკლურად მეორდება

all the different possible combinations

ყველა სხვადასხვა შესაძლო კომბინაციებით

of the degrees of freedom that exist in empty space.

თავისუფალი ხარისხით, რომელც არსებობს ცარიელ სივრცეში.

So even though the universe lasts forever,

თუმცა თუნდაც სამყარომ მუდამ იარსებოს,

there's only a finite number of things

არსებობს მხოლოდ სასრული რაოდენობის საგნები

that can possibly happen in the universe.

რაც შესაძლებელია მოხდეს სამყაროში

They all happen over a period of time

ყოველი მათგანი ხდება დროის პერიოდში

equal to 10 to the 10 to the 120 years.

რომელიც უდრის 10 ხარისხად 10 ხარისხად 120 წელს.

So here's two questions for you.

თქვენთან ორი კითხვა მაქვს.

Number one: If the universe lasts for 10 to the 10 to the 120 years,

პირველი: თუ სამყარო იარსებებს 10 ხარისხად 10 ხარისხად 120 წელს,

why are we born

რატომ გავჩნდით ჩვენ

in the first 14 billion years of it,

მის პირველ 14 მილიარდ წელიწადში,

in the warm, comfortable afterglow of the Big Bang?

თბილ, კომფორტულ დიდი აფეთქების დაისის შემდეგ?

Why aren't we in empty space?

რატომ არ ვართ ცარიელ სივრცეში?

You might say, "Well there's nothing there to be living,"

შესაძლოა თქვათ, "იქ არაფერია სიცოცხლისთვის ვარგისი,"

but that's not right.

მაგრამ ეს არაა მართალი.

You could be a random fluctuation out of the nothingness.

თქვენ შესაძლებელია ყოფილიყავით შემთხვევითი ფლუქტუაცია არაფრისგან.

Why aren't you?

რატომ არ ხართ?

More homework assignment for you.

უფრო მეტი საშინაო დავალება თქვენთვის.

So like I said, I don't actually know the answer.

როგორც ვთქვი, ფაქტიურად მე არ ვიცი პასუხი.

I'm going to give you my favorite scenario.

მე გაჩვენებთ ჩემ ფავორიტ სცენარს.

Either it's just like that. There is no explanation.

შეიძლება ეს უბრალოდ ასეა. არ არსებობს არავითარი ახსნა.

This is a brute fact about the universe

ეს სამყაროს სასტიკი ფაქტია,

that you should learn to accept and stop asking questions.

რომელიც უნდა ისწავლო, რომ მიიღო და შეწყვიტო კითხვების დასმა.

Or maybe the Big Bang

ან შეიძლება დიდი აფეთქება

is not the beginning of the universe.

არ არის სამყაროს დასაწყისი.

An egg, an unbroken egg, is a low entropy configuration,

კვერცხი, გაუტეხელი კვერცხი წარმოადგენს სამყაროს დაბალი ენტროპიის კონფიგურაციას,

and yet, when we open our refrigerator,

და მაინც, როცა ვაღებთ ჩვენ მაცივარს,

we do not go, "Hah, how surprising to find

არ წამოვიყვირებთ, "ჰა რა მოულოდნელია აღმოაჩინო

this low entropy configuration in our refrigerator."

ეს დაბალ ენტროპიული კონფიგურაცია ჩვენ მაცივარში."

That's because an egg is not a closed system;

ეს იმიტომ რომ კვერცხი არ არის ჩაკეტილი სისტემა;

it comes out of a chicken.

მას ქათამი დებს.

Maybe the universe comes out of a universal chicken.

შესაძლოა სამყარო მოდის უნივერსალური ქათმიდან.

Maybe there is something that naturally,

შესაძლოა არსებობს რაღაც რაც ბუნებრივად

through the growth of the laws of physics,

ფიზიკის კანონების ჩამოყალიბებით

gives rise to universe like ours

საშუალებას აძლევს ჩვენნაირი სამყაროს წარმოშობას

in low entropy configurations.

დაბალი ენტროპიის კონფიგურაციით.

If that's true, it would happen more than once;

თუ ეს მართალია, ის მოხდებოდა ერთზე ბევრად მეტჯერ;

we would be part of a much bigger multiverse.

ჩვვენ ვიქნებოდით მულტი სამყაროს ნაწილი.

That's my favorite scenario.

ეს არის ჩემი ფავორიტი სცენარი.

So the organizers asked me to end with a bold speculation.

ორგანიზატორებმა მთხოვეს დამემთავრებინა თამამი მოსაზრებით.

My bold speculation

ჩემი თამამი მოსაზრება

is that I will be absolutely vindicated by history.

არის ის რომ მე აბსოლიტურად დაცული ვიქნები ისტორიით.

And 50 years from now,

და 50 წლის შემდეგ,

all of my current wild ideas will be accepted as truths

და ჩემი ყველა გიჟური იდეა მიღებული იქნება ჭეშმარიტებად

by the scientific and external communities.

სამეცნიერო და გარე საზოგადოების მიერ.

We will all believe that our little universe

ჩვენ ყველა დავიჯერებთ რომ ჩვენი პატარა სამყარო

is just a small part of a much larger multiverse.

მხოლოდ პატარა ნაწილია ბევრად დიდი მულტი სამყაროსი.

And even better, we will understand what happened at the Big Bang

და კიდევ უკეთესი, ჩვენ გავიგებთ რა მოხდა დიდი აფეთქებისას

in terms of a theory

თეორიის მიხედვით

that we will be able to compare to observations.

შეგვეძლება შევადაროთ დაკვირვებებს

This is a prediction. I might be wrong.

ეს წინასწარმეტყველებაა. შეიძლება ვცდები

But we've been thinking as a human race

მაგრამ ჩვენ ვფიქრობდით როგორც ადამიანური რასა

about what the universe was like,

იმის შესახებ თუ როგორი იყო სამყარო,

why it came to be in the way it did for many, many years.

რატომ იყო ის ისეთი როგორიც იყო მრავალი მრავალი წლის განმავლობაში.

It's exciting to think we may finally know the answer someday.

ამაღელვებელია ფიქრი რომ ჩვენ შეიძლება ოდესმე საბოლოოდ ვიცოდეთ პასუხი.

Thank you.

მადლობა

(Applause)

(აპლოდისმენტები)