Dark matter: The matter we can't see - James Gillies

Translator: Andrea McDonough Reviewer: Jessica Ruby

Çeviri: Gülce Dilay Erdem Gözden geçirme: Gözde Alpçetin

The ancient Greeks had a great idea:

Antik Yunanlıların harika bir fikri vardı:

The universe is simple.

Evren basittir.

In their minds,

Zihinlerinde, bunu yapmak için gereken dört element vardı:

all you needed to make it were four elements:

earth,

Toprak, hava, ateş ve su.

air,

fire,

and water.

As theories go, it's a beautiful one.

Diğer teoriler arasında, bu güzel bir tanesidir.

It has simplicity and elegance.

Sadeliği ve zarafeti vardır.

It says that by combining

Dört temel elementi farklı şekillerde birleştirerek

the four basic elements in different ways,

you could produce all the wonderful diversity of the universe.

evrenin tüm harika çeşitliliğini üretebileceğinizi söylüyor.

Earth and fire, for example,

Örneğin, toprak ve ateş,

give you things that are dry.

size kuru olan şeyleri verir.

Air and water, things that are wet.

Hava ve su, ıslak olan şeyleri verir.

But as theories go, it had a problem.

Ama bu teorinin bir problemi vardı.

It didn't predict anything that could be measured,

Ölçülebilen hiçbir şeyi öngöremedi

and measurement is the basis of experimental science.

ve ölçüm, deneysel bilimin temelidir.

Worse still, the theory was wrong.

Daha da kötüsü, teori yanlıştı.

But the Greeks were great scientists of the mind

Ancak Yunanlılar iyi bilim insanlarıydı,

and in the 5th century B.C.,

ve MÖ 5. yüzyılda Miletli Leukippos şimdiye kadarki

Leucippus of Miletus came up

with one of the most enduring scientific ideas ever.

en kalıcı bilimsel fikirlerden birini ortaya attı.

Everything we see is made up

Gördüğümüz her şey atom denilen küçük, bölünemez parçalardan oluşuyor.

of tiny, indivisible bits of stuff called atoms.

This theory is simple and elegant,

Teori basit ve zarifti,

and it has the advantage

ve toprak, hava, ateş ve su teorisinin aksine doğruydu.

over the earth, air, fire, and water theory

of being right.

Centuries of scientific thought and experimentation

Yüzyıllarca süren bilimsel düşünceler ve araştırmalar

have established that the real elements,

atomlarına ayrılabilen hidrojen, karbon ve demir gibi gerçek elementler bulmuştu.

things like hydrogen,

carbon,

and iron,

can be broken down into atoms.

In Leucippus's theory, the atom is the smallest,

Leukippos'un teorisinde atom,

indivisible bit of stuff that's still recognizable

hala hidrojen, karbon veya demir olarak tanınabilen

as hydrogen,

en küçük bölünemez parçadır.

carbon,

or iron.

The only thing wrong with Leucippus's idea

Leukippos'un fikrinedeki tek yanlış,

is that atoms are, in fact, divisible.

atomların gerçekte bölünebilir olduklarıydı.

Furthermore, his atoms idea turns out

Dahası sonradan anlaşıldı ki

to explain just a small part

onun atom fikri evrenin neyden oluştuğunun sadece küçük bir kısmını açıklıyordu.

of what the universe is made of.

What appears to be the ordinary stuff of the universe

Evrenin sıradan gibi görünen şeyleri aslında oldukça nadirdir.

is, in fact, quite rare.

Leucippus's atoms, and the things they're made of,

Leukippos'un atomları ve onların yapıtaşları

actually make up only about 5%

aslında orada olduğunu bildiklerimizin sadece %5'ini oluşturuyor.

of what we know to be there.

Physicists know the rest of the universe,

Fizikçiler evrenin geri kalan %95'ini

95% of it,

as the dark universe,

karanlık madde ve karanlık enerjiden oluşmuş karanlık evren olarak biliyorlar.

made of dark matter and dark energy.

How do we know this?

Bunu nasıl mı biliyoruz?

Well, we know because we look at things

Biliyoruz çünkü etrafımıza bakıyoruz

and we see them.

ve görüyoruz.

That might seem rather simplistic,

Bu, çok basit görünebilir

but it's actually quite profound.

ama aslında oldukça derindir.

All the stuff that's made of atoms is visible.

Atomlardan yapılan her şey görünebilir.

Light bounces off it, and we can see it.

Işık üzerinden yansır ve bu sayede görebiliriz.

When we look out into space,

Uzaya baktığımızda yıldızlar ve galaksiler görürüz.

we see stars and galaxies.

Some of them, like the one we live in,

Bizim yaşadığımız gibi bazıları

are beautiful, spiral shapes, spinning gracefully through space.

uzayda zarif bir şekilde dönen, güzel spiral şekillerdir.

When scientists first measured the motion

Bilim insanları 1930'larda ilk kez galaksi gruplarının hareketini ölçtüğünde

of groups of galaxies in the 1930's

and weighed the amount of matter they contained,

ve içerdikleri madde miktarını tarttıklarında,

they were in for a surprise.

şaşırdılar.

They found that there's not enough visible stuff

Bu gruplarda, onları bir arada tutmak için yeterince görünür şey olmadığını buldular.

in those groups to hold them together.

Later measurements of individual galaxies

Daha sonradan yapılan galaksilerin ölçümleri

confirmed this puzzling result.

bu şaşırtıcı sonucu onayladı.

There's simply not enough visible stuff in galaxies

Galaksilerde, onları bir arada tutacak kadar

to provide enough gravity to hold them together.

yerçekimi sağlayacak yeteri kadar görünür malzeme yoktu.

From what we can see,

Görebildiğimiz kadarıyla parçalanmaları gerekiyordu

they ought to fly apart, but they don't.

So there must be stuff there

ama parçalanmıyorlardı.

that we can't see.

O zaman, orada bizim göremediğimiz şeyler olmalıydı.

We call that stuff dark matter.

Bu şeylere karanlık madde diyoruz.

The best evidence for dark matter today

Bugün karanlık madde için en iyi kanıt,

comes from measurements of something

Büyük Patlamadan gelen kozmik mikrodalga arka planı denilen

called the cosmic microwave background,

the afterglow of the Big Bang,

bir şeyin ölçümlerinden geliyor

but that's another story.

ama bu başka bir hikaye.

All of the evidence we have

Elimizde olan tüm kanıtlar, karanlık maddenin orada olduğunu söylüyor

says that dark matter is there

and it accounts for much of the stuff

ve gökleri dolduran o güzel sarmal galaksilerde olan bir sürü şeyi açıklıyor.

in those beautiful spiral galaxies

that fill the heavens.

So where does that leave us?

Peki, bu bizi nerede bırakıyor?

We've long known that the heavens

Uzun zamandır, göklerin bizim etrafımızda dönmediğini

do not revolve around us

and that we're residents of a fairly ordinary planet,

ve bizim oldukça sıradan bir galaksinin bir sarmal kolunda

orbiting a fairly ordinary star,

oldukça sıradan bir yıldızın etrafında dönen,

in the spiral arm of a fairly ordinary galaxy.

oldukça sıradan bir gezegenin sakinleri olduğumuzu biliyoruz.

The discovery of dark matter took us

Karanlık maddenin keşfi bizi olayların merkezinden bir adım uzağa götürdü.

one step further away from the center of things.

It told us that the stuff we're made of

Bize oluştuğumuz şeylerin evreni oluşturan şeylerin

is only a small fraction of what makes up the universe.

sadece küçük bir kısmı olduğunu söyledi.

But there was more to come.

Ama dahası da vardı.

Early this century,

Bu yüzyılın başlarında

scientists studying the outer reaches of the universe

evrenin dış alanlarını inceleyen bilim insanları,

confirmed that not only is everything moving apart

sıcak, yoğun, büyük bir patlamayla başlayan bir evrenden bekleyeceğiniz gibi

from everything else,

as you would expect in a universe

that began in hot, dense big bang,

yalnızca her şeyin birbirinden uzaklaşmakla kalmayıp

but that the universe's expansion

aynı zamanda evrenin genişlemesinin hızlanıyor gibi göründüğünü doğruladılar.

also seems to be accelerating.

What's that about?

Bu da ne oluyor?

Either there is some kind of energy

Ya tıpkı bir aracı hızlandırmak için enerji sağladığınız gibi

pushing this acceleration,

just like you provide energy to accelerate a car,

bu ivmeyi iten bir tür enerji var

or gravity does not behave exactly as we think.

ya da yerçekimi tam olarak düşündüğümüz gibi davranmıyor.

Most scientists think it's the former,

Çoğu bilim insanı, ivmeyi harekete geçiren

that there's some kind of energy driving the acceleration,

bir çeşit enerji olduğunu yani birincisi olduğunu düşünüyor.

and they called it <i>dark energy</i>.

Buna "karanlık enerji" diyorlar.

Günümüzün en iyi ölçümleri,

Today's best measurements allow us to work out

evrenin ne kadarının karanlık olduğunu bulmamıza izin veriyor.

just how much of the universe is dark.

It looks as if dark energy makes up

Görünen o ki karanlık enerji evrenin %68'ini

about 68% of the universe

and dark matter about 27%,

ve karanlık madde evrenin %27'sini oluşturuyor.

leaving just 5% for us

Bu bize ve görebildiğimiz her şeye sadece %5'ini bırakıyor.

and everything else we can actually see.

So what's the dark stuff made of?

Peki, karanlık şeyler neyden yapılmış?

We don't know,

but there's one theory, called <i>supersymmetry</i>,

Bilmiyoruz

ama "süpersimetri" adında bir kısmını açıklayabilecek bir teori var.

that could explain some of it.

Supersymmetry, or SUSY for short,

Süpersimetri veya kısaca SUSY

predicts a whole range of new particles,

bir kısmı karanlık maddeyi oluşturabilecek yeni bir dizi parçacığı öngörüyor.

some of which could make up the dark matter.

If we found evidence for SUSY,

Eğer SUSY için kanıt bulursak

we could go from understanding 5% of our universe,

evrenimizin görebildiğimiz %5'ini anlamaktan

the things we can actually see,

üçte birini anlamaya kadar gidebiliriz.

to around a third.

Not bad for a day's work.

Bir günlük iş için fena değil.

Dark energy would probably be harder to understand,

Karanlık enerjiyi anlamak büyük ihtimalle daha zor olacaktır

but there are some speculative theories out there

ama ortada doğru yöne işaret edebilecek bir kaç kuramsal teori var.

that might point the way.

Among them are theories that go back

Bunların arasında birkaç dakika önce bahsettiğimiz

to that first great idea of the ancient Greeks,

the idea that we began with several minutes ago,

eski Yunanlıların ilk büyük fikrine,

the idea that the universe must be simple.

yani evrenin basit olması gerektiği fikrine dönen teoriler var.

These theories predict that there is just a single element

Bu teoriler, tüm evrenin harika çeşitliliğinin

from which all the universe's wonderful diversity stems,

tek bir unsurdan geldiğini öngörmektedir:

a vibrating string.

Titreşen bir ip.

The idea is that all the particles we know today

Buradaki fikir, bugün bildiğimiz tüm parçacıkların

are just different harmonics on the string.

ipte farklı harmonikler olduğu.

Unfortunately, string theories today

Ne yazık ki sicim teorisi günümüzde hala test edilemiyor.

are, as yet, untestable.

But, with so much of the universe waiting to be explored,

Ama evrenin büyük bir kısmı keşfedilmeyi bekliyor

the stakes are high.

ve kazanılacak çok şey var.

Does all of this make you feel small?

Bütün bunlar sizi küçük hissettiriyor mu?

It shouldn't.

Hissettirmemeli.

Instead, you should marvel

Onun yerine bildiğimiz kadarıyla evrendeki harikaları kavramaya

in the fact that, as far as we know,

you are a member of the only species in the universe

başlayabilen tek türün bir üyesi olduğunuz

able even to begin to grasp its wonders,

ve anlayışımızın daha da genişlediğini görmek için

and you're living at the right time

doğru zamanda yaşadığınız gerçeğine hayret etmelisiniz.

to see our understanding explode.