Dark matter: The matter we can't see - James Gillies

Ciemna materia: to, czego nie widzimy - James Gillies

Translator: Andrea McDonough Reviewer: Jessica Ruby

Tłumaczenie: Krystyna Lewinska Korekta: Capa Girl

The ancient Greeks had a great idea:

Starożytni Grecy mieli świetną teorię:

The universe is simple.

wszechświat jest prosty.

In their minds,

Według nich

all you needed to make it were four elements:

składał się tylko z czterech elementów:

earth,

ziemi,

air,

fire,

powietrza,

ognia

and water.

i wody.

As theories go, it's a beautiful one.

Teoria wygląda pięknie.

It has simplicity and elegance.

Jest prosta i elegancka.

It says that by combining

Mówi, że łącząc na różne sposoby

the four basic elements in different ways,

cztery podstawowe elementy

you could produce all the wonderful diversity of the universe.

możemy stworzyć wszystko we wszechświecie.

Earth and fire, for example,

Na przykład z ziemi i ognia

give you things that are dry.

mamy suche rzeczy.

Air and water, things that are wet.

Z powietrza i wody - mokre.

But as theories go, it had a problem.

Teoria ta ma jednak wadę.

It didn't predict anything that could be measured,

Nie przewiduje nic, no można mierzyć,

and measurement is the basis of experimental science.

a mierzenie jest podstawą nauki.

Worse still, the theory was wrong.

Co gorsza, teoria była błędna.

But the Greeks were great scientists of the mind

Ale Grecy byli wspaniałymi myślicielami

and in the 5th century B.C.,

i w V wieku przed naszą erą

Leucippus of Miletus came up

Leucyp z Miletu wpadł na pomysł,

with one of the most enduring scientific ideas ever.

który przetrwał swe czasy.

Everything we see is made up

Wszystko co widzimy jest zbudowane

of tiny, indivisible bits of stuff called atoms.

z malutkich, niewidzialnych kawałków materii zwanych atomami.

This theory is simple and elegant,

Ta teoria jest prosta i elegancka

and it has the advantage

i ma przewagę

over the earth, air, fire, and water theory

nad tą o ziemi, powietrzu, ogniu i wodzie

of being right.

- jest prawdziwa.

Centuries of scientific thought and experimentation

Przez wieki rozważań i eksperymentów

have established that the real elements,

ustalono, że cząsteczki, które znamy,

things like hydrogen,

jak wodór,

carbon,

and iron,

węgiel,

i żelazo

can be broken down into atoms.

możemy podzielić na atomy.

In Leucippus's theory, the atom is the smallest,

W teorii Leucypa atomy były najmniejszymi,

indivisible bit of stuff that's still recognizable

niewidzialnymi kawałkami, które można rozpoznać

as hydrogen,

jako wodór,

carbon,

węgiel

or iron.

czy żelazo.

The only thing wrong with Leucippus's idea

Jedyne, czego nie wiedział to fakt,

is that atoms are, in fact, divisible.

że atomy też można dzielić.

Furthermore, his atoms idea turns out

Co więcej okazuje się, że jego atomy

to explain just a small part

to tylko maleńka część tego,

of what the universe is made of.

z czego składa się wszechświat.

What appears to be the ordinary stuff of the universe

To, co wydaje się podstawowym składnikiem wszechświata,

is, in fact, quite rare.

jest tak naprawdę dosyć rzadkie.

Leucippus's atoms, and the things they're made of,

Atomy Leucypa i to, z czego się składają

actually make up only about 5%

to tylko jakieś 5%

of what we know to be there.

z wszystkiego co znamy.

Physicists know the rest of the universe,

Według fizyków reszta wszechświata,

95% of it,

95% z niego,

as the dark universe,

to ciemny wszechświat,

made of dark matter and dark energy.

składający się z ciemnej materii i ciemnej energii.

How do we know this?

Skąd o tym wiemy?

Well, we know because we look at things

Po prostu patrzymy

and we see them.

i widzimy.

That might seem rather simplistic,

Brzmi to całkiem prosto,

but it's actually quite profound.

ale jest naprawdę głębokie.

All the stuff that's made of atoms is visible.

Wszystko, co składa się z atomów jest widzialne.

Light bounces off it, and we can see it.

Światło się odbija więc możemy to widzieć.

When we look out into space,

W kosmosie

we see stars and galaxies.

widzimy gwiazdy i galaktyki.

Some of them, like the one we live in,

Niektóre z nich, jak ta, w której żyjemy,

are beautiful, spiral shapes, spinning gracefully through space.

to piękne spirale, krążące w kosmosie.

When scientists first measured the motion

Kiedy naukowcy zmierzyli ruch

of groups of galaxies in the 1930's

grup galaktyk w 1930 roku

and weighed the amount of matter they contained,

i zważyli ilość materii, którą zawierała,

they were in for a surprise.

wyniki były zaskakujące.

They found that there's not enough visible stuff

Okazało się, że to, co widzimy

in those groups to hold them together.

nie wystarczy, żeby grupy trzymały się razem.

Later measurements of individual galaxies

Późniejsze pomiary samotnych galaktyk

confirmed this puzzling result.

potwierdziły ten zaskakujący wynik.

There's simply not enough visible stuff in galaxies

Materii w galaktykach po prostu nie wystarczy,

to provide enough gravity to hold them together.

żeby utrzymywała je ze sobą grawitacja.

From what we can see,

Z tego, co widzimy

they ought to fly apart, but they don't.

powinny się rozlecieć. Ale tego nie robią.

So there must be stuff there

Musi więc być tam coś,

that we can't see.

czego nie widzimy.

We call that stuff dark matter.

Nazywamy to coś ciemną materią.

The best evidence for dark matter today

Dowód na jej istnienie pochodzi

comes from measurements of something

z pomiarów czegoś, co nazywamy

called the cosmic microwave background,

mikrofalowym promieniowaniem tła,

the afterglow of the Big Bang,

poświatą Wielkiego Wybuchu,

but that's another story.

ale to zupełnie inna historia.

All of the evidence we have

Z naszych badań wynika,

says that dark matter is there

że istnieje ciemna materia,

and it accounts for much of the stuff

która tworzy większą część

in those beautiful spiral galaxies

pięknych spiralnych galaktyk,

that fill the heavens.

które wypełniają przestrzeń kosmiczną.

So where does that leave us?

I co nam z tego przychodzi?

We've long known that the heavens

Wiedzieliśmy już, że niebiosa

do not revolve around us

nie obracają się wokół nas

and that we're residents of a fairly ordinary planet,

i że zamieszkujemy zwyczajną planetę,

orbiting a fairly ordinary star,

krążącą wokół zwyczajnej gwiazdy,

in the spiral arm of a fairly ordinary galaxy.

w spiralnym ramieniu zwyczajnej galaktyki.

The discovery of dark matter took us

Odkrycie ciemnej materii

one step further away from the center of things.

jeszcze bardziej oddala nas od centrum wszystkiego.

It told us that the stuff we're made of

To z czego jesteśmy stworzeni

is only a small fraction of what makes up the universe.

to tylko cząstka budulca wszechświata.

But there was more to come.

Ale to nie wszystko.

Early this century,

Na początku tego stulecia

scientists studying the outer reaches of the universe

naukowcy badający odległe zakątki wszechświata

confirmed that not only is everything moving apart

potwierdzili, że wszystko

from everything else,

oddala się od siebie,

as you would expect in a universe

jak przystało na wszechświat

that began in hot, dense big bang,

który zaczął się Wielkim Wybuchem.

but that the universe's expansion

Wygląda też na to, że wszechświat

also seems to be accelerating.

rozszerza się coraz szybciej.

What's that about?

O co chodzi?

Either there is some kind of energy

Albo istnieje jakaś energia,

pushing this acceleration,

która powoduje przyśpieszenie,

just like you provide energy to accelerate a car,

zupełnie jak energia przyśpieszająca samochód

or gravity does not behave exactly as we think.

albo grawitacja działa niezupełnie tak jak myśleliśmy.

Most scientists think it's the former,

Większość naukowców skłania się ku pierwszej teorii,

that there's some kind of energy driving the acceleration,

że musi być jakaś energia, która napędza przyśpieszenie

and they called it <i>dark energy</i>.

i nazwali ją "ciemną energią".

Today's best measurements allow us to work out

Dzisiejsze pomiary pozwalają nam określić

just how much of the universe is dark.

jaka część wszechświata jest "ciemna".

It looks as if dark energy makes up

Wygląda na to, że to ciemna energia

about 68% of the universe

to jakieś 68% wszechświata

and dark matter about 27%,

a 27% to ciemna materia.

leaving just 5% for us

Zostaje więc tylko 5% dla nas

and everything else we can actually see.

i wszystkiego co widzimy.

So what's the dark stuff made of?

Z czego są zrobione ciemne rzeczy?

We don't know,

but there's one theory, called <i>supersymmetry</i>,

Nie wiemy,

ale istnieje teoria "supersymetrii",

that could explain some of it.

która może to trochę wyjaśnić.

Supersymmetry, or SUSY for short,

Supersymetria, w skrócie SUSY,

predicts a whole range of new particles,

zakłada istnienie nowego rodzaju cząstek,

some of which could make up the dark matter.

z których niektóre mogłyby tworzyć ciemną materię.

If we found evidence for SUSY,

Jeżeli dowiedziemy prawdziwości SUSY,

we could go from understanding 5% of our universe,

możemy przejść od rozumienia 5% wszechświata,

the things we can actually see,

tego co widzimy

to around a third.

do około 30%.

Not bad for a day's work.

Całkiem nieźle, jak na dzień pracy.

Dark energy would probably be harder to understand,

Ciemną energię będzie zapewne trudniej zrozumieć,

but there are some speculative theories out there

ale istnieją teorie,

that might point the way.

które mogą wskazać nam drogę.

Among them are theories that go back

Wśród nich są takie,

to that first great idea of the ancient Greeks,

które odwołują się do do teorii ze starożytnej Grecji

the idea that we began with several minutes ago,

- tej, od której zaczęliśmy,

the idea that the universe must be simple.

że wszechświat musi być prosty.

These theories predict that there is just a single element

Takie teorie zakładają istnienie jednego elementu,

from which all the universe's wonderful diversity stems,

który leży u podstaw wspaniałej różnorodności

a vibrating string.

- mowa tu o wibrującej strunie.

The idea is that all the particles we know today

Według tej teorii wszystkie znane cząstki,

are just different harmonics on the string.

to różne harmoniki strun.

Unfortunately, string theories today

Niestety, tych teorii nie potrafimy jeszcze udowodnić.

are, as yet, untestable.

Niestety, tych teorii nie potrafimy jeszcze udowodnić.

But, with so much of the universe waiting to be explored,

Ale mamy jeszcze tyle do odkrycia we wszechświecie,

the stakes are high.

że stawka jest wysoka.

Does all of this make you feel small?

Nie czujecie się przy tym malutcy?

It shouldn't.

Nie powinniście.

Instead, you should marvel

To zachwycające.

in the fact that, as far as we know,

Wygląda na to,

you are a member of the only species in the universe

że jesteśmy jedynym gatunkiem we wszechświecie,

able even to begin to grasp its wonders,

który dostrzega jego cudowność,

and you're living at the right time

a wy żyjecie w odpowiednim czasie,

to see our understanding explode.

żeby zobaczyć eksplozję nowego zrozumienia.