Dark matter: The matter we can't see - James Gillies

Tünd materiya: Görə bilmədiyimiz materiya - Ceyms Qillis

Translator: Andrea McDonough Reviewer: Jessica Ruby

Translator: Namig Guliyev Reviewer: Gulchin Taghiyeva

The ancient Greeks had a great idea:

Qədim yunanların əla ideyası var idi:

The universe is simple.

Kainat sadədir.

In their minds,

Onların fikrincə,

all you needed to make it were four elements:

onu düzəltmək üçün cəmi dörd ünsürə ehtiyac var:

earth,

torpaq,

air,

fire,

hava,

od

and water.

və su.

As theories go, it's a beautiful one.

Bir nəzəriyyə kimi bu çox gözəldir.

It has simplicity and elegance.

Sadə və qəşəngdir.

It says that by combining

Bu nəzəriyyə deyir ki,

the four basic elements in different ways,

dörd əsas ünsürü müxtəlif yollarla birləşdirməklə

you could produce all the wonderful diversity of the universe.

kainatın bütün müxtəlifliyini əldə edə bilərsən.

Earth and fire, for example,

Torpaq və od, məsələn,

give you things that are dry.

quru şeyləri verir.

Air and water, things that are wet.

Hava və su isə yaş şeyləri.

But as theories go, it had a problem.

Amma nəzəriyyə kimi onun bir problemi var idi.

It didn't predict anything that could be measured,

O, ölçülə biləcək heç bir proqnoz vermirdi,

and measurement is the basis of experimental science.

təcrübi elmin əsası isə ölçmədir.

Worse still, the theory was wrong.

Daha da pisi, bu nəzəriyyə səhv idi.

But the Greeks were great scientists of the mind

Amma yunanlar böyük düşüncə sahibi idilər

and in the 5th century B.C.,

və eramızdan əvvəl 5-ci əsrdə

Leucippus of Miletus came up

Miletli Levkipp

with one of the most enduring scientific ideas ever.

ən dayanıqlı elmi ideyalardan birini irəli sürdü.

Everything we see is made up

Gördüyümüz hər bir şey

of tiny, indivisible bits of stuff called atoms.

atom adlanan çox kiçik, bölünməz hissəciklərdən ibarətdir.

This theory is simple and elegant,

Bu nəzəriyyə çox sadə və qəşəngdir

and it has the advantage

və onun

over the earth, air, fire, and water theory

torpaq, hava, od və su nəzəriyyəsindən üstünlüyü

of being right.

doğru olmağındadır.

Centuries of scientific thought and experimentation

Əsrlərlə davam edən elmi fikirlər və təcrübələrdən

have established that the real elements,

çıxır ki, real ünsürləri,

things like hydrogen,

məsələn, hidrogeni,

carbon,

and iron,

karbonu

və dəmiri

can be broken down into atoms.

atomlara parçalamaq olar.

In Leucippus's theory, the atom is the smallest,

Levkippin nəzəriyyəsində atom ən balaca,

indivisible bit of stuff that's still recognizable

bölünməz maddə hissəciyidir və hələ də

as hydrogen,

hidrogen

carbon,

karbon

or iron.

və ya dəmir olaraq qalır.

The only thing wrong with Leucippus's idea

Levkippin ideyasındakı yeganə səhv

is that atoms are, in fact, divisible.

atomların əslində bölünə bilməsindədir.

Furthermore, his atoms idea turns out

Bundan əlavə, məlum olur ki, onun atom ideyası

to explain just a small part

kainatın nədən ibarət olmasının

of what the universe is made of.

yalnız kiçik bir hissəsini izah edir.

What appears to be the ordinary stuff of the universe

Kainatın adi maddəsi kimi görünən bir şey

is, in fact, quite rare.

əslində çox seyrəkdir.

Leucippus's atoms, and the things they're made of,

Levkippin atomları və onlardan ibarət olanlar

actually make up only about 5%

əslində orada olduğunu bildiyimizin

of what we know to be there.

yalnız təxminən 5%-ni təşkil edir.

Physicists know the rest of the universe,

Fiziklər bilirlər ki, kainatın yerdə qalanı,

95% of it,

onun 95%-i

as the dark universe,

tünd kainatdır və

made of dark matter and dark energy.

tünd materiyadan və tünd enerjidən ibarətdir.

How do we know this?

Bunu necə bilirik?

Well, we know because we look at things

Bunu bilirik, çünki biz əşyalara baxırıq

and we see them.

və onları görürük.

That might seem rather simplistic,

Çox sadələşdirilmiş kimi görünə bilər,

but it's actually quite profound.

amma əslində kifayət qədər dərin fikirdir.

All the stuff that's made of atoms is visible.

Atomlardan ibarət olan hər bir maddə görünür.

Light bounces off it, and we can see it.

İşıq ondan əks olunur və biz onu görürük.

When we look out into space,

Kosmosa baxanda

we see stars and galaxies.

ulduzları və qalaktikaları görürük.

Some of them, like the one we live in,

Onlardan bəziləri, məsələn elə bizim yaşadığımız qalaktika

are beautiful, spiral shapes, spinning gracefully through space.

gözəldir, spiral formasındadır və kosmosda zərif şəkildə fırlanır.

When scientists first measured the motion

Alimlər ilk dəfə 1930-cu illərdə

of groups of galaxies in the 1930's

qalaktika qruplarının hərəkətini ölçəndə

and weighed the amount of matter they contained,

və oradakı materiyanın çəkisini hesablayanda

they were in for a surprise.

təəccüb içərisində idilər.

They found that there's not enough visible stuff

Elm adamları tapdılar ki, bu qruplarda kifayət qədər görünən maddə yoxdur ki,

in those groups to hold them together.

onları birlikdə saxlasın.

Later measurements of individual galaxies

Ayrı-ayrı qalaktikaların sonrakı ölçmələri

confirmed this puzzling result.

bu başsındıran nəticəni təsdiq etdi.

There's simply not enough visible stuff in galaxies

Qalaktikalarda sadəcə olaraq kifayət qədər görünən maddə yoxdur ki,

to provide enough gravity to hold them together.

onları birlikdə saxlamaq üçün lazım olan cazibəni təmin etsin.

From what we can see,

Görə bildiyimizə əsasən

they ought to fly apart, but they don't.

onlar hissələrə ayrılmalı idilər, amma bu baş vermir.

So there must be stuff there

Ona görə də, orada elə maddə var ki,

that we can't see.

biz onu görə bilmirik.

We call that stuff dark matter.

Həmin maddəni tünd materiya adlandırırıq.

The best evidence for dark matter today

Bu gün tünd materiya üçün ən yaxşı sübut

comes from measurements of something

Böyük partlayışın nəticəsi olan

called the cosmic microwave background,

və kosmik mikrodalğalı fon adlanan

the afterglow of the Big Bang,

bir şeyin ölçülməsindən əldə olunur,

but that's another story.

amma bu, başqa söhbətin mövzusudur.

All of the evidence we have

Əldə etdiyimiz bütün sübutlar

says that dark matter is there

göstərir ki, tünd materiya oradadır

and it accounts for much of the stuff

və səmanı dolduran

in those beautiful spiral galaxies

o gözəl spiral qalaktikaların

that fill the heavens.

əsas maddəsini təşkil edir.

So where does that leave us?

Beləliklə hansı nəticəyə gəlirik?

We've long known that the heavens

Biz çoxdan bilirdik ki, səma

do not revolve around us

bizim ətrafımızda fırlanmır

and that we're residents of a fairly ordinary planet,

və biz çox adi bir qalaktikanın spiral qolunda yerləşən

orbiting a fairly ordinary star,

çox adi bir ulduzun ətrafında dövr edən

in the spiral arm of a fairly ordinary galaxy.

çox adi bir planetin sakinləriyik.

The discovery of dark matter took us

Tünd materiyanın kəşfi bizi

one step further away from the center of things.

bu şeylərin mərkəzindən bir addım uzağa apardı.

It told us that the stuff we're made of

O bizə dedi ki, bizim ibarət olduğumuz maddə

is only a small fraction of what makes up the universe.

kainatı təşkil edənin çox kiçik bir hissəsidir.

But there was more to come.

Amma qabaqda hələ çox şey var idi.

Early this century,

Bu əsrin əvvəlində

scientists studying the outer reaches of the universe

kainatın ən uzaq yerlərini öyrənən alimlər

confirmed that not only is everything moving apart

təsdiq etdilər ki, nəinki

from everything else,

isti, sıx böyük partlayışdan

as you would expect in a universe

başlayan kainatdan gözlədiyimiz kimi,

that began in hot, dense big bang,

hər şey digər hər şeydən uzaqlaşır,

but that the universe's expansion

həm də belə görünür ki,

also seems to be accelerating.

kainatın genişlənməsi getdikcə sürətlənir.

What's that about?

Bu nə deməkdir?

Either there is some kind of energy

Ya elə bir enerji forması var ki,

pushing this acceleration,

bu təcili yaradır,

just like you provide energy to accelerate a car,

məsələn, maşını sürətləndirmək üçün verdiyimiz enerji kimi,

or gravity does not behave exactly as we think.

ya da cazibə bizim fikirləşdiyimiz şəkildə baş vermir.

Most scientists think it's the former,

Alimlərin çoxunun fikrincə birinci haldır,

that there's some kind of energy driving the acceleration,

yəni elə bir enerji növü var ki, bu təcili yaradır

and they called it <i>dark energy</i>.

və onu <i>tünd enerji</i> adlandırırlar.

Today's best measurements allow us to work out

Bu günün ən yaxşı ölçmələri bizə imkan verir ki,

just how much of the universe is dark.

kainatın nə qədərinin tünd olduğunu hesablaya bilək.

It looks as if dark energy makes up

Belə görünür ki, tünd enerji

about 68% of the universe

kainatın təxminən 68%-ini,

and dark matter about 27%,

tünd materiya isə təxminən 27%-ini təşkil edir,

leaving just 5% for us

bizə və görə bildiyimiz hər şeyə

and everything else we can actually see.

isə cəmi 5% qalır.

So what's the dark stuff made of?

Beləliklə, tünd maddə nədən ibarətdir?

We don't know,

but there's one theory, called <i>supersymmetry</i>,

Biz bunu bilmirik,

amma <i>supersimmetriya</i> adlanan bir nəzəriyyə var ki,

that could explain some of it.

bunu qismən izah edə bilər.

Supersymmetry, or SUSY for short,

Supersimmetriya və ya qısaca olaraq, SUSİ

predicts a whole range of new particles,

bir sıra yeni zərrəciklərin olduğunu proqnozlaşdırır ki,

some of which could make up the dark matter.

bunların da bəziləri tünd materiyanı təşkil edə bilər.

If we found evidence for SUSY,

Əgər supersimmetriyanı sübut edə bilsək,

we could go from understanding 5% of our universe,

onda kainatın cəmi 5%-i,

the things we can actually see,

yəni görə bildiyimiz hissə əvəzinə

to around a third.

təxminən üçdə birini başa düşə bilərik.

Not bad for a day's work.

Bir günlük iş üçün heç də pis deyil.

Dark energy would probably be harder to understand,

Tünd enerjini başa düşmək isə yəqin daha çətin olacaq,

but there are some speculative theories out there

amma bu sahədə də bizə yol göstərə biləcək

that might point the way.

bəzi nəzəri fikirlər var.

Among them are theories that go back

Onların arasında

to that first great idea of the ancient Greeks,

bir neçə dəqiqə əvvəl başlayanda dediyimiz,

the idea that we began with several minutes ago,

kainatın sadə olması haqqında

the idea that the universe must be simple.

qədim yunanların ilk böyük fikrinə əsaslanan nəzəriyyələr var.

These theories predict that there is just a single element

Bu nəzəriyyələrə əsasən cəmi bir ünsür var ki,

from which all the universe's wonderful diversity stems,

kainatın bütün valehedici müxtəlifliyi bu ünsürdən yaranır

a vibrating string.

və bu ünsür rəqs edən simdir.

The idea is that all the particles we know today

İdeya belədir ki, bu gün bildiyimiz bütün zərrəciklər

are just different harmonics on the string.

sadəcə olaraq simin müxtəlif rəqsləridir.

Unfortunately, string theories today

Təəssüf ki, hazırkı sim nəzəriyyələri

are, as yet, untestable.

hələlik yoxlanılan deyillər.

But, with so much of the universe waiting to be explored,

Amma kainatın bu qədər çox hissəsinin tədqiq olunmağı gözlədiyi bir vaxtda

the stakes are high.

hər şey ola bilər.

Does all of this make you feel small?

Bütün bunlar sizi məcbur edirmi ki, özünüzü balaca hiss edəsiniz?

It shouldn't.

Etməməlidir.

Instead, you should marvel

Bunun əvəzində heyrətlənməlisiniz ki,

in the fact that, as far as we know,

bildiyimizə görə, siz

you are a member of the only species in the universe

kainatın möcüzələrini dərk etməyə hətta başlaya biləcək

able even to begin to grasp its wonders,

yeganə canlı növünün bir üzvüsünüz

and you're living at the right time

və siz elə bir doğru zamanda yaşayırsınız ki,

to see our understanding explode.

bizim dərketməmizin partlayışını görə bilərsiniz.