Can you be awake and asleep at the same time? - Masako Tamaki

1,489,335 views ・ 2021-05-18

TED-Ed


Бейнені ойнату үшін төмендегі ағылшын тіліндегі субтитрлерді екі рет басыңыз.

Аудармашы: Ayaulym Shimirova Редактор: Askhat Yerkimbay
00:07
Many animals need sleep.
0
7538
1833
Көптеген аңдар ұйқыны қажет етеді.
00:09
Even brainless jellyfish enter sleep-like states where they pulse less
1
9788
4583
Тіпті, миы жоқ медузалар ұйқыға ұқсас күйге түскенде, аз пульсациялап,
00:14
and respond more slowly to food and movement.
2
14371
3083
тамаққа, басқа да әрекеттерге баяу қозғала бастайды.
00:17
But all of the threats and demands animals face
3
17871
3375
Дегенмен, жануарлар алдындағы барлық қауіп-қатерлер,
00:21
don’t just go away when it’s time to doze.
4
21246
3208
ұйықтайтын уақыт келгенде өздігінен жоғалып кетпейді.
00:25
That’s why a range of birds and mammals experience some degree
5
25079
5334
Сондықтан болар, бірқатар құстар мен жануарлар белгілі бір дәрежеде
00:30
of asymmetrical sleep where parts of their brain are asleep
6
30413
4166
ассимметриялық ұйқыға кетеді, яғни миларының бір бөлігі ұйқыда жатса,
00:34
and other areas are more active.
7
34579
2750
басқа бір бөлігі жұмыс жасап жатады.
00:37
This is even true for humans.
8
37329
2292
Бұл адамдарға да қатысты.
00:39
So how does it work?
9
39787
1667
Ал бұл қалай іске асады?
00:42
All vertebrate brains consist of two hemispheres: the right and left.
10
42579
5583
Барлық омыртқалылардың милары екі жартышардан тұрады: оң және сол.
00:48
Brain activity is usually similar across both during sleep.
11
48537
4084
Ми жұмысы әдетте ұйқы кезінде бірдей.
00:52
But during asymmetrical sleep,
12
52954
2417
Бірақ ассиметриялық ұйқы кезінде,
00:55
one brain hemisphere can be in deep sleep while the other is in lighter sleep.
13
55371
5458
бір жартышар терең ұйқыға кетсе, келесі біреуі жеңіл ұйқыда болуы мүмкін.
01:01
And in an extreme version called “unihemispheric sleep,”
14
61246
4792
Мұның ең ерекше түрін “бір жартышар ұйқысы” деп атайды.
01:06
one hemisphere may appear completely awake while the other is in deep sleep.
15
66038
5750
Мұнда, бір жартышар толығымен ояу болса, ендігі біреуі терең ұйқыда жатуы мүмкін.
01:12
Take bottlenose dolphins.
16
72788
1833
Мысалы, шөлмек дельфиндерді алайық.
01:14
Their breathing is consciously controlled,
17
74621
2000
Олар саналы түрде тыныс алады, сол үшін
01:16
and they must surface for air every few minutes or they’ll drown.
18
76621
4250
олар су бетіне бірнеше минут сайын шығып тұруы қажет, әйтпесе батып кетеді.
01:20
When they have a newborn calf, they must actually swim nonstop for weeks
19
80871
5000
Ал, жаңа туылған төлдері пайда болғанда, төлдерін аман сақтау үшін
01:25
in order to keep it safe.
20
85871
1958
бірнеше апта жүзулеріне тура келеді.
01:27
So dolphins sleep unihemispherically, with just one hemisphere at a time.
21
87829
5959
Сондықтан дельфиндер бір жартышар ұйқысын бастан кешеді.
01:34
This allows them to continue swimming and breathing while snoozing.
22
94246
4458
Бұл оларға ұйқы кезінде жүзуге және демалуға мүмкіндік береді.
01:39
Other marine mammals also need asymmetrical sleep.
23
99704
3292
Өзге теңіз жануарлары да ассиметриялық ұйқыны қажет етеді.
01:42
Fur seals might spend weeks on end migrating at sea.
24
102996
3583
Теңіз мысықтары теңізде апталап жүзе алады.
01:46
They slip into unihemispheric sleep while floating horizontally,
25
106788
4125
Олар ассимметриялық ұйқыға көлденеңінен жүзе отырып өтеді.
01:50
holding their nostrils above the surface, closing their upward-facing eye,
26
110913
4458
Ұйқы кезінде тұмсығын жоғары көтеріп, үстінгі көзін жұмып,
01:55
and keeping their downward-facing eye open.
27
115371
3208
астыңғы көзін ашық қалдырады.
01:58
This may help them stay alert to threats from the depths.
28
118579
4417
Бұл оларға тұңғиықтағы қауіпке дайын болуға көмектеседі.
02:02
Similar pressures keep birds partially awake.
29
122996
3167
Қауіп-қатерден сақ болу үшін құстар да жартылай ояу болуға мәжбүр.
02:06
Mallard ducks sleep in groups, but some must inevitably be on the peripheries.
30
126163
5375
Жабайы үйректер топтанып ұйықтағандықтан, кейбіреулері шетте қалып қояды.
02:11
Those ducks spend more time in unihemispheric sleep,
31
131954
3459
Міне, сол үйректер көп уақытын ұйқылы-ояу қалыпта өткізеді.
02:15
with their outward-facing eyes open
32
135413
2208
Яғни, сыртқа қарайтын көзі ашық болып,
02:17
and their corresponding brain hemispheres more active.
33
137621
3375
оған жауап беретін ми жартышары жұмыс істеп тұрады.
02:21
Other birds have been shown to catch z’s in midair migration.
34
141496
3875
Өзге құстар да, көші-қон кезінде көз шырымын ала алады.
02:25
While undertaking non-stop transoceanic flights of up to 10 days,
35
145788
5041
Мұхит үстінен 10 күн тоқтаусыз ұшып өтетін
02:30
frigatebirds either sleep with one or both hemispheres at a time.
36
150829
4375
фрегат құстар бір уақытта бір немесе екі жартышарымен ұйықтай алады.
02:35
They do so in seconds-long bursts, usually while riding air currents.
37
155704
5125
Әдетте, олар оны әуеде ұшып келе жатқанда, бірнеше секунд аралығында жүзеге асырады.
02:41
But the frigatebirds still sleep less than 8% of what they would on land,
38
161288
4916
Дегенмен, әуедегі ұйқы олардың жердегі ұйқысының 8% да қамтымайды.
02:46
suggesting a great tolerance for sleep deprivation.
39
166204
3584
Бұл фрегат құстардың ұйқыға деген төзімділігін көрсетеді.
02:50
It’s currently unclear whether asymmetrical sleep
40
170788
3083
Қазіргі таңда асимметриялық ұйқының
02:53
packs the same benefits as sleep in both hemispheres
41
173871
3458
толыққанды ұйқы тәрізді пайда әкеле ме және барлық тіршілік иесіне бірдей
02:57
and how this varies across species.
42
177329
2459
әсер бере ма, жоқ па белгісіз.
03:00
In one experiment, fur seals relied on asymmetrical sleep
43
180413
4125
Бір тәжірбиеде итбалықтар тоқтаусыз қозғалыс кезінде,
03:04
while being constantly stimulated.
44
184538
2291
асимметриялық ұйқыны қолданған.
03:07
But in recovery, they showed a strong preference
45
187413
2500
Бірақ өз қалпына келу үшін олар толыққанды ұйқыға
03:09
for sleep across both hemispheres,
46
189913
2375
ерекше ықылас көрсететіні байқалды.
03:12
suggesting that it was more restorative for them.
47
192288
3500
Яғни, олар осы жолмен өз қалпына тез келе алған.
03:15
Dolphins, on the other hand,
48
195788
1666
Дельфиндерде керісінше,
03:17
have been observed to maintain high levels of alertness for at least five days.
49
197454
5125
кем дегенде 5 күн жоғары дәрежеде белсенділікті сақтайтыны анықталған.
03:23
By switching which hemisphere is awake,
50
203371
2167
Олар бір жартышардан екіншіге ауыса отыра,
03:25
they get several hours of deep sleep in each hemisphere
51
205538
3625
бір күн ішінде бірнеше сағат бойы әр жартышарымен
03:29
throughout a 24-hour period.
52
209163
2083
терең ұйқыға кете алады.
03:32
This may be why unihemispheric sleep alone meets their needs.
53
212038
4791
Сондықтан болар, бір жартышарлық ұйқы олар үшін жеткілікті.
03:37
So, what about humans?
54
217538
2375
Ал, адамдарда қалай?
03:40
Have you ever woken up groggy after your first night in a new place?
55
220413
4041
Жаңа бір жерде ұйықтағанда таңертең дел сал күйде оянып көрдіңіз бе?
03:44
Part of your brain might’ve spent the night only somewhat asleep.
56
224454
4625
Бұл миыңыздың бір бөлігі толыққанды ұйықтамаған болуы мүмкін деген сөз.
03:49
For decades, scientists have recognized that participants sleep poorly
57
229079
4584
Жылдар бойы ғалымдар тәжірбиеге қатысушылар зертханада
03:53
their first night in the lab.
58
233663
1916
нашар ұйықтайтынын байқаған болатын.
03:55
It’s actually customary to toss out that night’s data.
59
235788
4041
Әдетте, сол түнгі деректер зерттеулерде назарға алынбайтын.
03:59
In 2016, scientists discovered that this “first night effect”
60
239829
5000
2016 жылы ғалымдар “алғашқы түннің әсері” адамдарда
04:04
is a very subtle version of asymmetrical sleep in humans.
61
244829
4584
асимметриялық ұйқының өте жеңіл түрі екенін анықтады.
04:09
They saw that, during the first night,
62
249954
2417
Сондай-ақ олар алғашқы түні
04:12
participants experience deeper sleep in their right hemisphere
63
252371
4083
қатысушылардың оң жақ жартышары сол жақ жартышарына қарағанда
04:16
and lighter sleep in their left.
64
256454
2042
терең ұйқыда болатынын байқаған.
04:19
When exposed to infrequent sounds,
65
259079
2667
Әрі сирек шыққан дыбыстарға,
04:21
that lighter sleeping left hemisphere showed greater bumps in activity.
66
261746
4750
сол жақ жартышар екіншісіне қарағанда, көбірек белсенділік танытқан.
04:26
Participants also woke up and responded to infrequent sounds faster
67
266954
4875
Қатысушылар сирек шыққан дыбыстарға алғашқы түні,
04:31
during the first night than when experiencing deep sleep
68
271829
3250
алғашқы екі жартышармен терең ұйқыға кететін түндерге қарағанда
04:35
in both hemispheres during nights following.
69
275079
2625
тезірек оянып, жауап беріп отырған.
04:38
This suggests that, like other animals,
70
278038
2750
Бұл дегеніміз, аңдар секілді,
04:40
humans use asymmetrical sleep for vigilance,
71
280788
3500
адамдар да асимметриялық ұйқыны сақтық үшін, әсіресе, өзге қоршаған
04:44
specifically in unfamiliar environments.
72
284288
2750
ортаға тап болғанда қолданатынын білдіреді.
04:47
So, while your hotel room is obviously not trying to eat you
73
287579
4250
Сонымен қонақ бөлмеңіз сізді жеп қоймайтынын және қозғалмасаңыз
04:51
and you’re not going to die if you don’t continue moving,
74
291829
3042
о дүниеге аттанбайтыныңыз айдай анық. Десе де, миыңыз
04:54
your brain is still keeping you alert.
75
294871
2667
әлі де болса сақ болуға көмектеседі.
04:58
Just in case.
76
298329
1459
Есіңізде болсын.
Осы веб-сайт туралы

Бұл сайт ағылшын тілін үйренуге пайдалы YouTube бейнелерімен таныстырады. Сіз әлемнің түкпір-түкпірінен келген үздік оқытушылар жүргізетін ағылшын тілі сабақтарын көресіз. Бейнені сол жерден ойнату үшін әрбір бейне бетінде көрсетілетін ағылшын тіліндегі субтитрлерді екі рет басыңыз. Субтитрлер бейнені ойнатумен синхрондалады. Егер сізде қандай да бір ескертулер немесе сұраулар болса, осы байланыс формасы арқылы бізге хабарласыңыз.

https://forms.gle/WvT1wiN1qDtmnspy7